ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

   
                         ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

Τουρκοκρατία και Αυτονομία

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Οι πρώτες εφημερίδες στο Ρέθυμνο -αλλά και γενικότερα στην Κρήτη- εμφανίστηκαν στην αρχή της δεκαετίας του 1880, δηλαδή αμέσως με­τά την υπογραφή της Σύμβασης της Χαλέπας (1878), η οποία με το άρθρο 15 επέτρεπε την έκδοση εφημερίδων στο νησί. Μέχρι τότε η ενημέρωση για τα συμβαίνοντα εντός και εκτός Κρήτης αλλά και για το πώς έβλεπε ο έξω κόσμος τα διαδραματιζόμενα στην Κρήτη -ιδίως σε περιόδους επαναστάσεων- γινόταν κυρίως από εφημερίδες των Αθηνών, που έφταναν με το πλοίο της γραμμής σε ελάχιστα φύλλα και για συγκεκριμένους παραλήπτες.

Ρεθεμνιὠτικες εφημερίδες της Αυτονομίας

Οι Ρεθεμνιώτικες εφημερίδες που εκδόθηκαν μέσα στη δεκαετία του 1880, αλλά και αυτές της περιόδου της Αυτονομίας, ήταν ως προς την περιοδικότητα εβδομαδιαίες και ως προς τη μορφή τετρασέλιδες, μικρού σχήματος (30 επί 40 εκ. περίπου) με τρεις ή τέσσερις στήλες ανά σελίδα. Από άποψη διάρκειας έκδοσης, είναι σχεδόν στο σύνολό τους βραχύβιες με ζωή από μερικές εβδομάδες μέχρι τέσσερα χρόνια το πολύ.

Η κυκλοφορία τους ήταν περιορισμένη, γεγονός που οφειλόταν α) στο περιορισμένο αναγνωστικό κοινό, αφού στην πόλη υπερτερούσαν αριθμητικά οι Τούρκοι και στην επαρχία δεν έφταναν οι εφημερίδες λόγω έλλει­ψης συγκοινωνιών, β) στη μεγάλη έκταση του αναλφαβητισμού εκείνης της εποχής και γ) στην οικονομική δυσπραγία που αντιμετώπιζε το μεγα­λύτερο μέρος του πληθυσμού.

Η γλώσσα των εφημερίδων εκείνης της εποχής ήταν, φυσικά, η ακραιφνής καθαρεύουσα με πολλές υπερβολές, που όμως δικαιολογού­νται από το γεγονός ότι βρισκόμαστε στην εποχή που θριαμβεύει ο καθαρευουσιανισμός και στα φύλλα εκείνης της περιόδου βλέπουμε συχνά πύρινα άρθρα κατά των "μαλλιαρών".

Οι εφημερίδες ήταν κατά κύριο λόγο αρθρογραφικές και πολύ λιγότερο ειδησεογραφικές. Τα θέματα της αρθρογραφίας στην πλειονότητά τους τοπικά (Ρεθυμνιώτικα ή Κρητικά) και κατά δεύτερο λόγο της άλλης Ελλάδας. Τα εξωτερικά γεγονότα σπάνια αποτελούσαν αντικείμενο αρθρογραφίας και σχολιασμού. Τα κείμενα των εφημερίδων γράφονταν κατά κανόνα από τον ιδιοκτήτη της εφημερίδας, που εκτός από εκδότης ήταν και διευθυντής και συντάκτης και καμιά φορά και στοιχειοθέτης. Συχνά όμως οι εφημερίδες φιλοξενούσαν και κείμενα συνεργατών τους ή αναγνωστών όπως άρθρα, επιστολές και επιφυλλίδες. Την ύλη των εφημερίδων συμπλήρωναν μικρές ειδήσεις, αγγελίες, κοινωνικά, διαφημίσεις και δικαστικές ειδήσεις, κυρίως πλειστηριασμοί.

Για ελευθεροτυπία, ειδικά κατά τα χρόνια της οθωμανικής διοίκησης, δεν μπορεί να γίνει λόγος. Οι εφημερίδες κυκλοφορούσαν υπό καθεστώς τρομοκρατίας και συνεχών διωγμών. Παρ’ όλα αυτά δημοσιεύθηκαν κείμε­να που ακόμη και σήμερα προκαλούν το θαυμασμό για το θάρρος των συ­ντακτών τους. Γι’ αυτό άλλωστε οι Τουρκικές αρχές ανέστειλαν την κυκλο­φορία των εφημερίδων το 1889, δηλαδή μόλις δέκα χρόνια από την πρώτη κυκλοφορία τους, αντιλαμβανόμενες πόσο επικίνδυνες ήταν για το καθε­στώς. Αλλά και στην πρώτη περίοδο της Αυτονομίας οι εφημερίδες κυκλο­φορούν κάτω από καθεστώς περιορισμένης ελευθεροτυπίας. Τόσο το Σύ­νταγμα του 1899 όσο ο σχετικός νόμος περί Τύπου περιέχουν δρακόντειες διατάξεις που περιορίζουν σημαντικά την ελευθερία του Τύπου. Μόνο το Σύνταγμα του 1907 καθιερώνει πλήρη ελευθεροτυπία, με διατάξεις που ακόμα και με τα σημερινά κριτήρια κρίνονται απόλυτα φιλελεύθερες.

Η πρώτη εφημερίδα που κυκλοφόρησε στο Ρέθυμνο ήταν "Ο Νέος Ραδάμανθυς" του Στυλιανού Καλαϊτζάκη. Ο Στυλιανός Εμμ. Καλαϊτζάκης, ο πατριάρχης της Ρεθυμνιώτικης εφημεριδογραφίας ή όπως προσφυώς αποκλήθηκε "ο Γουτεμβέργιος του Ρεθύμνου", ίδρυσε το πρώτο τυπογραφείο στο Ρέθυμνο, εξέδωσε συνολικά εφτά εφημερίδες και άνοι­ξε το δρόμο για ν’ ακολουθήσουν όλοι οι άλλοι. Το πρώτο φύλλο του "Νέου Ραδάμανθυ" είδε το φως την 21η Ιανουαρίου 1881. Η εφημερίδα εκδίδεται ανελλιπώς μέχρι τις 22-9-1884 οπότε μετονομάζεται σε "Αρκά­διον" γεγονός που επιτρέπει το συνειρμό με το μοναστήρι-σύμβολο και μαρτυρεί την πρόθεση του εκδότη της να της δώσει πιο δυναμικό αντιπο­λιτευτικό χαρακτήρα απέναντι στην Τουρκική Διοίκηση. Αυτή η θαρρα­λέα στάση θα στοιχίσει στην εφημερίδα δύο προσωρινές παύσεις και το οριστικό της κλείσιμο τον Σεπτέμβρη του 1888.

Η επόμενη εφημερίδα που κυκλοφόρησε στο Ρέθυμνο στις 9-3-1885, ήταν η "Παρρησία". Την εξέδιδε ο Νικ. Δρουλίσκος και τυπωνόταν στο τυ­πογραφείο του Στ. Καλαϊτζάκη. Όπως υποδηλώνει και το όνομά της η "Παρρησία" δεν χαρίστηκε στην Τουρκική εξουσία με συνέπεια να έχει την τύχη του Αρκαδίου. Παύθηκε για ένα μήνα τον Δεκέμβριο του 1887, επειδή δημοσίευσε προσβλητικές φράσεις για την Υψηλή Πύλη. Το τελευταίο γνω­στό φύλλο της "Παρρησίας" είναι το υπ’ αριθ. 162 της 3ης Μαρτίου 1889.

Η τελευταία εφημερίδα αυτής της περιόδου ήταν η "Ίδη", που εξέδω­σε αρχικά ο Χ.Α. Καλοειδάς και στη συνέχεια ανέλαβε ο Θεμ. Γ. Παπαδάκης. Το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε στις 24-3-1888 και το τελευταίο με αριθμό 46 στις 5-6-1889, οπότε διακόπηκε η κυκλοφορία όλων των κρητικών εφημερίδων, δεδομένου ότι κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος στο νησί και ανακλήθηκαν τα προνόμια που είχαν παραχωρηθεί με τη Σύμ­βαση της Χαλέπας. Στη δεκαετία που ακολούθησε (1889-1898) δεν κυκλοφόρησαν εφημερίδες στο Ρέθυμνο πέρα από κάποιες δικαστικές που δημοσίευαν κυρίως πλειστηριασμούς.

Με την έναρξη της περιόδου της αυτονομίας της Κρήτης (1898-1913) εκδίδονται στο Ρέθυμνο, σχεδόν ταυτόχρονα, τρεις εφημερίδες: "Το Ρέθυμνον" του Στυλ. Καλαϊτζάκη (24-11-1898), "Η Αναγέννησις" του Θεμ. Παπαδάκη (1-12-1898) και "Η Κρήτη" του Ιωάννη Σειράγα (27-12- 1898). "Το Ρέθυμνον" και "Η Κρήτη" κλείνουν με τη συμπλήρωση τριών φύλλων, ενώ "Η Αναγέννησις", αν και με διακοπές, εκδίδεται μέχρι το 1907. Ακολουθούν η "Επιθεώρησις" (1900-1905) των Γ. Παπαδόπετρου - Θεμ. Παπαδάκη και η "Κρητική Εφημερίς" (1901-1904) του Στυλ. Κωστογιάννη, η οποία, από απόψη περιεχομένου, μπορεί να θεωρηθεί ως μια από τις πλέον αξιόλογες εφημερίδες της εποχής, δεδομένου ότι φιλοξένησε σημαντικά λογοτεχνικά, ιστορικά και λαογραφικά κείμενα. Και οι τρεις εφημερίδες αυτής της περιόδου, δηλαδή "Αναγέννησις", "Επιθεώρησις" και "Κρητική Εφημερίς", υπό το κλίμα της γενικής ευφο­ρίας των πρώτων χρόνων ελευθερίας της Κρήτης, ακολουθούν φιλοπριγκιπική γραμμή, δηλαδή τάσσονται υπέρ του Ύπατου Αρμοστή Πρίγκι­πα Γεωργίου και της πολιτικής του.

Αντίθετα οι εφημερίδες που ακολουθούν ανήκουν, σχεδόν στο σύνο­λό τους, στη βενιζελική παράταξη και υποστηρίζουν την ένωση της Κρή­της με την Ελλάδα. Πρώτη σ’ αυτή την ομάδα είναι η "Ελευθερία" (1907) του Στυλ. Καλαϊτζάκη, ο οποίος επαναδραστηριοποιείται μετά από σιω­πή αρκετών χρόνων. Ακολουθούν η "Μεταρρύθμισις" (1908 - 1909) του δικηγόρου Γεωργίου Σμπώκου και η "Ένωσις" (1908 - 1909) με εκδότη τον Βασίλειο Στ. Καλαϊτζάκη, διευθυντή τον Νικ. Αστρινο και υπεύθυνο συντάκτη τον Μενέλαο Μ. Παπαδάκη. Στις 18-4-1910 κυκλοφορεί το πρώτο φύλλο της εφημερίδας "Δράσις" (1910 - 1911), η οποία αποτελεί το κύκνειο άσμα του Στυλ. Ε. Καλαϊτζάκη, δεδομένου ότι στις 8-4-1911 αποσύρεται από την ενεργό δράση και την εφημερίδα αναλαμβάνει ένα αλλο μεγάλο αστέρι της Ρεθυμνιώτικης δημοσιογραφίας, ο Λυκούργος Καφφάτος. Τον ίδιο χρόνο (1911) εκδίδουν εφημερίδα με τον τίτλο "Μουτεφτάς" και οι Νεότουρκοι του Ρεθύμνου, από την οποία δεν διασώθηκε κάποιο φύλλο, άλλωστε η προσπάθεια φαίνεται πως ήταν θνησιγενής. Η επόμενη εφημερίδα που είδε το φως στο Ρέθυμνο ήταν το "Θάρρος" (1911 - 1912) του Μίνωα Κ. Ανδρουλιδάκη. Χαρακτηριστικό αυτής της εφημερίδας ήταν ότι τυπωνόταν όπως η "Εστία” των Αθηνών, δηλαδή με την τελευταία σελίδα για πρώτη. Ακολούθησε "Το Αρκάδι" (1912), που εξέδιδε ο Ιωάννης Δ. Παλιεράκης.

Η τελευταία εφημερίδα της περιόδου της Κρητικής Αυτονομίας στο Ρέθυμνο, αλλά ταυτόχρονα και η πρώτη της περιόδου που ακολούθησε

την Ένωση είναι η "Κρητική Επιθεώρησις", η οποία έμελλε να αποδειχτεί η μακροβιότερη εφημερίδα της Κρήτης και μια από τις μακροβιότερες της Ελλάδας. Το πρώτο φύλλο εκδόθηκε την 1-9-1912 με εκδότη-διευθυντή τον Βασίλειο Στυλ. Καλαϊτζάκη.

Ο Τύπος του Ρεθύμνου στα 117 χρόνια της ζωής του, υπηρέτησε και εξακολουθεί να υπηρετεί με συνέπεια και αφοσίωση τον τόπο. Μέσα σ’ αυτά τα χρόνια είδαν το φως περί τους ογδόντα τίτλοι εφημερίδων. Αριθ­μός υπερβολικά μεγάλος για μια μικρή πόλη όπως το Ρέθυμνο, όμως εν­δεικτικός του δυναμισμού και της δίψας του λαού του Ρεθύμνου για ενη­μέρωση και γνώση και κατ’ επέκταση για πρόοδο και ευημερία. Από τις στήλες του είδαν το φως, πέρα από τη συνήθη ειδησεογραφία, νευρώδη άρ­θρα τοπικού και ευρύτερου χαρακτήρα, πνευματώδεις επιστολές και αξιό­λογα λογοτεχνικά κείμενα. Επίσης περέλασαν από τις στήλες του προσω­πικότητες τοπικής, αλλά και πανελλήνιας εμβέλειας, δηλαδή ό,τι αξιόλογο έχει να επιδείξει το Ρέθυμνο στα γράμματα, τις τέχνες και τις επιστήμες.

(Δημοσιευμένο στο: Ρέθυμνο 1898-1913, Από την Αυτονομία στην Ένωση, Ρέθυμνο ΙΛΜΡ 1998).