ΜΙΑ ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

ΜΙΑ ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

ΣΤΗΝ ΑΡΙΘΜΟΔΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΡΟΜΩΝ ΤΟΥ

Η ονοματοδότηση και η αριθμοδότηση των οδών των πόλεων δεν ήταν πάντα αυτονόητη, όπως τη θεωρούμε σήμερα. Η πρώτη ονοματοθεσία και αριθμοδότηση των οδών εμφανίστηκε στην Ευρώπη τον 18^ο αιώνα. Με την ίδρυση των ταχυδρομείων και για τη διευκόλυνσή τους η ονοματοθεσία των αστικών δρόμων γενικεύθηκε. Το Ελληνικό Κράτος, κατά τη φάση της οργάνωσής του, υιοθέτησε το σύστημα τουλάχιστον στις μεγάλες πόλεις. Στην ονοματοθεσία των δρόμων των πόλεων συνήθως χρησιμοποιούνται ονόματα τόπων, γεγονότων και διακεκριμένων προσώπων.

Όσον αφορά στην αριθμοδότηση των κτισμάτων αριστερά και δεξιά των οδών, επικράτησε, σχεδόν παντού στη Δύση οι περιττοί (μονοί) αριθμοί  να τοποθετούνται αριστερά και οι άρτιοι (ζυγοί) δεξιά  κοιτώντας προς την κατεύθυνση προς την οποία οι αριθμοί ακολουθούν αυξητική φορά. Μόνο στη Ρωσία υιοθετήθηκε το αντίθετο σύστημα, δηλαδή αριστερά οι ζυγοί και δεξιά οι μονοί αριθμοί.

Στην Κρήτη η ονοματοθεσία των δρόμων έφτασε πολύ καθυστερημένα, μόλις στο τέλος του 19^ου αιώνα. Για την περίοδο της Βενετοκρατίας φυσικά δεν μπορεί να γίνει λόγος. Στους πολλούς χάρτες της εποχής σημειώνονται μόνο ορισμένα σημεία της πόλης, όπως π.χ. στην Εικ. 1, όπου σε ένα ωραίο σχέδιο του Fr. Basilicata έτους 1618 σημειώνονται, μεταξύ άλλων, η Μεγάλη Πόρτα, το λιμάνι, η κεντρική πλατεία (Piazza) και άλλα σημεία.

Και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας δεν είχαμε ονοματοθεσίες δρόμων λόγω της άρνησης ή της αδυναμίας του Οθωμανικού Κράτους να εκσυγχρονιστεί και να υιοθετήσει καινοτομίες προερχόμενες από την Ευρώπη. Έτσι σε σχέδιο του 1850 του Βρετανού G. Wilkinson (Εικ. 2) βλέπουμε μια κατάσταση παρεμφερή με εκείνη της περιόδου της Βενετοκρατίας. Σημειώνονται πάλι ελάχιστα σημεία της πόλης, αλλά κανείς δρόμος δεν φέρει όνομα.

                Και φτάνουμε στο σωτήριο (κυριολεκτικώς) έτος 1898. Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής μετά από συνεχείς επαναστάσεις και ποταμούς αιμάτων των Κρητικών, αποφάσισαν να δώσουν επιτέλους λύση στο Κρητικό Ζήτημα. Έδωσαν στην Κρήτη αυτονομία και έστειλαν τους στόλους τους να επιβάλουν την απόφασή τους. Έτσι, για την τήρηση της τάξης, την προσωρινή διοίκηση ανέλαβαν: στα Χανιά οι Ιταλοί, στο Ρέθυμνο οι Ρώσοι, στο Ηράκλειο οι Άγγλοι και στο Λασίθι οι Γάλλοι.

                Στο Ρέθυμνο ορίστηκε διοικητής ο Ρώσος συνταγματάρχης Θεόδωρος δε Χιόστακ, ο οποίος άσκησε τη διοίκηση με διατάγματα (Ημερήσιες Διατάξεις)[1] από τον Οκτώβρη του 1898 μέχρι τον Ιούλη του 1899. Μια από τις πρώτες Ημερήσιες Διατάξεις, η αριθ. 6, (Εικ. 3) αναφέρεται στην ονοματοδοσία και αριθμοδότηση των οδών του Ρεθύμνου.

Το γεγονός ότι η σχετική Διάταξη είναι από τις πρώτες που εκδόθηκαν σε σύνολο 244 δείχνει τη μεγάλη σημασία που έδινε η Ρωσική Διοίκηση στο θέμα αυτό. Σύμφωνα με τη Διάταξη αυτή, ανατέθηκε σε Ρώσους αξιωματικούς να εκπονήσουν τοπογραφικό σχέδιο και να προχωρήσουν στην ονοματοθεσία των οδών και την αριθμοδότηση των σπιτιών της πόλης. Επικεφαλής του έργου τέθηκε ο υπολοχαγός Μ. Ρουτκόφσκι και το έφερε σε πέρας μέσα στο 1898 (Εικ. 4). Το σχέδιο Ρουτκόφσκι δεν φέρει ονόματα δρόμων, παρότι ταυτόχρονα είχε γίνει η ονοματοθεσία, όπως αναφέρει η Ημερήσια Διάταξη που προαναφέρθηκε. Ίσως το τοπογραφικό διάγραμμα να συνοδευόταν από κατάλογο των ονομάτων των οδών, όμως αυτό δεν διασώθηκε. Για το σχέδιο Ρουτκόφσκι και για τη διάσωσή του από τον Ιωσήφ Κοβάλσκι[2], έχουν γράψει παλαιότερα οι συμπολίτες Γιάννης Σπανδάγος[3] και Αριστόδημος Χατζηδάκης[4].

Το σχέδιο Ρουτκόφσκι, με ονομαστικό κατάλογο των ονομάτων των οδών, δημοσίευσε λίγο αργότερα το 1905 ο Ιταλός Giuseppe Gerola στο μνημειώδες τετράτομο έργο του Monumenti Veneti nell’ isola di Creta. Συγκεκριμένα τις σελίδες 28 και 29 του πρώτου τόμου καταλαμβάνει το σχεδιάγραμμα Ρουτκόφσκι και από κάτω παρατίθεται ο κατάλογος των οδών (Εικ. 5). Ενδιαφέρον είναι να δει κανείς ποιά ονόματα επέλεξαν οι Ρώσοι για να ονοματοδοτήσουν τους δρόμους του Ρεθύμνου. Βλέπουμε ότι επί συνόλου 70 ονομάτων 20 είναι ρωσικής προέλευσης, π.χ. Τσάρου, Σκρυδλώφ, Ρώσων, Κανλίν, Χιόστακ, Κουτσερόφσκι, Ουραλίων κ.ά. Άλλη ομάδα είναι αυτή με ονόματα χωριών και μονών του νομού Ρεθύμνης όπως, Μέσης, Πηγής, Περάματος, Αμαρίου, Ρουστίκων, Αρκαδίου, Ασωμάτων και Πρέβελη. Άλλη ομάδα είναι αυτή με τοπωνύμια της πόλης: 

Επισκοπής, Εκκλησίας, Τειχών, Φυλακών, Λουτρών, Σχολείων ή με επίθετα χαρακτηρισμού των οδών, όπως:  Στενή, Ωραία, Καθαρά, Έρημος κ.ά. Κάνει εντύπωση η ολοσχερής απουσία ονομάτων Κρητών χριστιανών, που πιθανότατα οφείλεται στο φόβο αντίδρασης του μουσουλμανικού στοιχείου.

Πολλά χρόνια αργότερα (το 1998) ο αείμνηστος Γιάννης Σπανδάγος επαναδημοσίευσε[5] το σχέδιο Ρουτκόφσκι με χρώματα και πολλές πρόσθετες πληροφορίες με τα τότε ονόματα των δρόμων, αλλά παραθέτοντας παράλληλα και τα σημερινά (Εικ. 6).

Πέρα από την ονοματοθεσία των δρόμων και την αρίθμηση των κατοικιών, οι Ρώσοι ίδρυσαν, κατά τους πρώτους μήνες του 1899, το Προσωρινό Ταχυδρομείο Ρεθύμνης απαραίτητο επακολούθημα της ονοματοθεσίας και αρίθμησης των οικιών που προηγήθηκε. Με το θέμα του Ταχυδρομείου έχει ασχοληθεί ο Βασίλης Σιμιτζής με σχετικό δημοσίευμά του[6], απ’ όπου είναι και η Εικ. 7.

Μια πρωτοτυπία και μια πρωτιά του Ρεθύμνου

Η πρωτοτυπία του Ρεθύμνου, που αναφέρεται στον τίτλο του παρόντος δημοσιεύματος έγκειται στο εξής: Είδαμε στην αρχή ότι στην Ημερήσια Διάταξη αριθ. 6/6-10-1898 αναφέρεται επί λέξει: …ὡρίσθησαν τά ὀνόματα τῶν ὁδῶν, συγχρόνως δέ ἠριθμήθησαν καί ὅλαι αἱ οἰκίαι. Επομένως οι Ρώσοι αφού ονοματοθέτησαν τις οδούς της πόλης προχώρησαν στην αρίθμηση των οικιών. Τί το φυσικότερο από το να χρησιμοποιήσουν τον τρόπο και τη μέθοδο αρίθμησης που χρησιμοποιούσαν στην πατρίδα τους, δηλαδή στα δεξιά του δρόμου (κατά την αυξητική φορά των αριθμών) τοποθετήθηκαν οι περιττοί (μονοί) αριθμοί και στα αριστερά οι άρτιοι (ζυγοί). Έτσι βρέθηκε το Ρέθυμνο να χρησιμοποιεί αντίθετο σύστημα αρίθμησης από αυτό που χρησιμοποιεί η υπόλοιπη Κρήτη, η Ελλάδα και όλος ο δυτικός κόσμος.

Αλλά το Ρέθυμνο, εκτός από την πιο πάνω πρωτοτυπία, έχει και μια πρωτιά σε σχέση με τους υπόλοιπους νομούς της Κρήτης. Πριν ακόμη αρχίσει η περίοδος της Αυτονομίας της Κρήτης και πριν αναλάβουν τη διοίκηση οι Αρχές της Κρητικής Πολιτείας το Ρέθυμνο απόκτησε, πρώτο σε όλη την Κρήτη, δρόμους με ονόματα και σπίτια με αριθμούς.

---

[1]Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου (Επιμ.), Ημερήσιες Διατάξεις της Ρωσικής Διοίκησης στο Ρέθυμνο (Οκτώβριος 1898-Ιούλιος 1899), Ρέθυμνο, Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, 2007.

[2] Ο Ιωσήφ Κοβάλσκι ήταν Ρώσος εμιγκρές που έζησε πολλά χρόνια στο Ρέθυμνο, παντρεύτηκε τη Ρεθεμνιώτισσα Μελπομένη Μουσούρου και υπηρέτησε ως μηχανικός στον Δήμο Ρεθύμνης.

[3] Γιάννη Σπανδάγου, Μια πόλη μεταμορφώνεται: Το Ρέθυμνο στον 20^ο αιώνα, Ρέθυμνο 2003 και 2006.

[4] Αριστόδημου Χατζηδάκη, «Τα έργα των Ρώσων στο Ρέθυμνο» στο Η Ρωσική Παρουσία στο Ρέθυμνο, 1897-1909, Πρακτικά Συνεδρίου, Ρέθυμνο 2011.

[5] Ρέθυμνο 1898−1913: Από την Αυτονομία στην Ένωση, Ρέθυμνο, Ιστορικό & Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης, 1998.

[6] Βασίλη Σιμιτζή, «Το Ρωσικό Ταχυδρομείο στο Ρέθυμνο» στο Η Ρωσική Παρουσία στο Ρέθυμνο, 1897-1909, Πρακτικά Συνεδρίου, Ρέθυμνο 2011.