ΑΓΙΟΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

ΤΟ ΜΑΡΕΤΙ

Ο Τιμόθεος Βενέρης στο βιβλίο του Το Αρκάδι διά των αιώνων, μας δίνει μια πληροφορία που, απ’ όσο γνωρίζω, έχει περάσει μέχρι σήμερα απαρατήρητη. Συγκεκριμένα στη σελίδα 392 ο Κανάκης Κανακάκης από την Αμνάτο αφηγείται τα της αιχμαλωσίας όσων επέζησαν από την καταστροφή του Αρκαδιού: …Εκεί εχωρίσανε τσ’ άνδρες από τα γυναικόπαιδα. Τσ’ άνδρες πήρε ο στρατός στις φυλακές στο «Μ α ρ έ τ ι». Τα γυναικόπαιδα εμείναμε στα «Εισόδια» στην Εκκλησία. Επίσης ο παπά Γιάννης Παλιεράκης από την Πηγή στη σελίδα 394 αφηγείται: …Μας επήγαν εις την Παναγίαν. Εκεί εις τον πέργιαυλον της εκκλησίας ήσαν μερικοί καλοί Τούρκοι του Ρεθύμνου με σταμιά νερό και με ποτήρια και μας επότιζαν διότι ήμεθα δεμένοι πιστάγκωνα. Έπειτα μας επήγαν στο «Μ α ρ έ τ ι». Μας έβαλαν όλους τσοι άνδρες εις μίαν κάμεραν και όταν εκοιμώντο οι μισοί έστεκαν οι άλλοι, διότι ήτο πολύ μικρή. Εκάμαμε ψείρες που μα την ιερωσύνη μου εθέταμε το τούρκικο μετζήτι επάνω σε μια ψείρα και το κουνούσε.

Ο Άγιος Φραγκίσκος όπως είναι σήμερα.

Ανακύπτουν αμέσως τα ερωτήματα τί ήταν και πού ήταν αυτό το Μαρέτι;

Ο ίδιος ο Βενέρης σε υποσημείωση μας δίνει την απάντηση στο πρώτο ερώτημα: Ιμαρέτ, λέξις αραβική = φιλανθρωπικόν ίδρυμα, εν τω οποίω διένεμον τροφήν εις τους πτωχούς ως και εις τους ιεροσπουδαστάς, διαμένοντας εν τοις κελίοις των τεμενών[1]. Εις το Μαρέτι ήσαν το Διοικητήριον και αι φυλακαί. Στο δεύτερο ερώτημα, δηλαδή πού ήταν το Μαρέτι, πάλι ο Βενέρης μας δίνει εμμέσως την απάντηση. Στη σελίδα 394 δημοσιεύει σκίτσο του κτιρίου με τη λεζάντα: Το Μαρέτι. Το σκίτσο αυτό, όπως και όλα τα υπόλοιπα του βιβλίου ανήκουν στον ηρακλειώτη καλλιτέχνη Γεώργιο Λυδάκη και αποδίδουν πιστά την πραγματικότητα. Με την πρώτη ματιά ο προσεκτικός αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι το Μαρέτι δεν ήταν άλλο από την καθολική εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου. Η παράθεση του σκίτσου του Γ. Λυδάκη και του σχεδίου του Αγ. Φραγκίσκου, όπως είναι σήμερα, αποδεικνύει του λόγου το αληθές. Η μόνη διαφορά στις δύο εικόνες είναι ότι το παράθυρο που φαίνεται αριστερά της εισόδου στο σκίτσο του Λυδάκη σήμερα δεν υπάρχει, γεγονός που σημαίνει πως κάποια στιγμή χτίστηκε για άγνωστους σε μας λόγους. Θεωρώ πως είναι ένα ενδιαφέρον στοιχείο για τους αρχαιολόγους της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, που αυτήν  την περίοδο ασχολούνται με την αναστήλωση του ναού.

Μαθαίνουμε λοιπόν ότι το διοικητήριο, τουλάχιστον μέχρι την επανάσταση του 1866 στεγαζόταν στον ναό του Αγ. Φραγκίσκου. Τότε είχε και όροφο και προφανώς το ισόγειό του ή μέρος του ισογείου χρησιμοποιούνταν ως κρατητήριο. Αργότερα, όταν χτίστηκε το μεγαλοπρεπές κτίριο που σήμερα στεγάζει τη  Νομαρχία, μεταφέρθηκε εκεί η έδρα του διοικητή και στον Αγ. Φραγκίσκο στεγάστηκε το Εβκάφιο[2]. Κατά τα χρόνια της πρώιμης τουρκοκρατίας το κτίριο χρησιμοποιήθηκε ως πτωχοκομείο και χώρος φιλοξενίας των ιεροσπουδαστών του παρακείμενου τεμένους του Γαζή Χουσεΐν Πασά (Νερατζέ). Ανήκε στο βακούφι (κληροδότημα) του πορθητή του Ρεθύμνου  Γαζή Χουσεΐν Πασά, το οποίο «περιλάμβανε τζαμιά στο Ρέθυμνο καθώς και πτωχοκομείο (ιμαρέτι)… Σύμφωνα με οθωμανικές πηγές ο Χουσεΐν Πασάς είχε ιδρύσει στο Ρέθυμνο εκτός από το τζαμί του ένα ιεροδιδασκαλείο (μεντρεσέ) με ειδικό τμήμα για τη διδασκαλία των παραδόσεων του Προφήτη Μωάμεθ[3].»

Ο Εμμ. Γενεράλις στη Γεωγραφία του μας πληροφορεί ότι τα (μουσουλμανικά) εκπαιδευτήρια άπαντα είναι εν θέσει Μαρέτι εις το παλαιόν ενετικόν διοικητήριον, εντός δε τούτου είναι και τα γραφεία του Εβκαφίου[4]. Ο Γενεράλις προφανώς αγνοεί ότι το κτίριο επί ενετοκρατίας ήταν ναός και υποθέτει πως ήταν διοικητήριο. Ο Νικ. Σταυράκις στη Στατιστική του επίσης μας πληροφορεί ότι …της δε μουσουλμανικής (κοινότητος) τα εις την θέσιν Μαρέτι συγκεντρωμένα σχολεία μετά των γραφείων του Εβκαφίου[5]. Ο Ιωάννης Δεττοράκις[6] αναφερόμενος στην ύδρευση της πόλης γράφει: …Διεκρίνετο το νερό της βρύσης του Μαρετιού (Ιμαρέτ) παρά το νυν κατάστημα Πρινιωτάκη (οι παλαιότεροι το θυμούνται δίπλα στον Άγιο Φραγκίσκο) ήτις είχε και την μαντινάδα της

«Ας τάξω και χαρτιά ’παιξα στου μαρετιού τη βρύση

και σ’ έπαιξα σ’ έχασα λιγνό μου κυπαρίσσι».

Κατ’ επέκταση και η παρακείμενη αγορά (σήμερα Μικρή Αγορά ή οδός Εθνικής Αντιστάσεως), από τους ντόπιους Τούρκους ονομαζόταν Αγορά Ιμαρέτ. Για του λόγου το αληθές παραθέτω μικρό απόσπασμα από συμβολαιογραφικό έγγραφο του 1895: …Εν τω γραφείω μου κειμένω εντός της πόλεως Ρεθύμνης κατά την συνοικίαν Γαζή Χουσεΐν Πασά παρά την αγοράν Ιμαρέτ…

            Πληροφορίες όπως οι παραπάνω ίσως να φαίνονται ή να είναι ασήμαντες, όμως αποτελούν ψηφίδες που βοηθούν στη σύνθεση της μικροϊστορίας ενός τόπου.

Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου

---

[1] Στα τουρκικά λεξικά που ανέτρεξα, πράγματι Ιμαρέτ σημαίνει πτωχοκομείο.

[2] Εβκάφιο = Υπηρεσία διαχείρισης των βακουφικών κτημάτων (αφιερωμάτων).

[3] Αντώνης Αναστασόπουλος, Η Κρήτη στο οθωμανικό πλαίσιο, Κρητολογικά Γράμματα, 17 (2001), σ. 105-106.

[4] Εμμ. Γενεράλις, Γεωγραφία της Κρήτης, Ρέθυμνο 1891, σελ. 61.

[5] Νικ. Σταυράκις, Στατιστική του Πληθυσμού της Κρήτης, Αθήνησι 1890, σελ. 170.

[6] Ιω. Κ. Δεττοράκις, Από το παλαιόν Ρέθυμνον, εφ. Βήμα Ρεθύμνης 14 & 15-3-1951.