ΕΓΓΡΑΦΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

ΕΓΓΡΑΦΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

(Εισαγωγή)

           

            Εἶναι γενικά παραδεκτό πώς τά ἀρχεῖα ἀποτελοῦν τή σημαντικότερη πρωτογενή ἱστορική πηγή. Ἡ ἱστορία ἑνός τόπου πού δέν στηρίζεται σε ἀρχειακό ὑλικό, πάσχει ἀπό ἔλλειψη πληρότητας και διαφάνειας. Παρ' ὅλα αὐτά εἶναι συχνό τό φαινόμενο τῆς μερικῆς ἤ ὁλικῆς ἀπώλειάς τους, ἀπό τυχαῖια ἤ βίαια περιστατικά, ἀπό ἄγνοια τῆς σημασίας τους ἤ ἀπό ἀμέλεια τῶν προσώπων καί τῶν φορέων πού "ἐξ ὁρισμοῦ" ἔχουν τήν εὐθύνη τῆς διαφύλαξής τους.

            Τό Ρέθυμνο δυστυχῶς δέν εὐτύχησε σ' αὐτόν τόν τομέα. Ἀπό τό πλῆθος τῶν ἀρχείων πού ὑπῆρξαν κατά καιρούς στόν νομό ἐλάχιστα διασώθηκαν. Τά βενετσιάνικα ἀρχεῖα τοῦ διαμερίσματος τοῦ Ρεθύμνου χάθηκαν μέ τήν κατάληψη τῆς πόλης (13 Νοεμβρίου 1646), επειδή γιά τά ἀρχεῖα αὐτά δέν ὑπῆρξε πρόβλεψη ἀνάλογη μέ ἐκείνη τῆς συνθήκης παράδοσης τοῦ Χάνδακα, χάρη στήν ὁποία διασώθηκε τό ἀρχεῖο τοῦ Δούκα τῆς Κρήτης. Ἄγνωστη παραμένει ἡ τύχη τοῦ ἀρχείου τῆς Δημογεροντίας Ρεθύμνης ἀφοῦ οὔτε ἴχνος του δέν ἔχει βρεθεῖ ὡς σήμερα. Χαρακτηριστική εἶναι ἐπίσης ἡ ἀπουσία παλαιῶν ἀρχείων στόν Δῆμο Ρεθύμνης, ἀλλά καί στίς ἄλλες ὑπηρεσίες τοῦ νομοῦ. Ἀπό τά πλούσια ἀρχεῖα τῶν ὑποπροξένων τῶν Εὐρωπαϊκών δυνάμεων στό Ρέθυμνο, μόνο μέρος τοῦ ἀρχείου τοῦ Ρωσικοῦ Υποπροξενείου ἔχει ἀνευρεθεῖ καί φυλάσσεται στή Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης. Ἀλλά καί τά ἀρχεῖα τῆς Ἐκκλησίας δέν εἶχαν καλύτερη τύχη. Ἀπό τά ἀρχεῖα τῶν μητροπόλεων καί τῶν μοναστηριῶν τοῦ νομοῦ ἐλάχιστα πράγματα σώζονται[1].

Τό ἀρχεῖο τοῦ Ἱεροδικείου Ρεθύμνης

            Τά ἱεροδικεῖα ἦταν Ὀθωμανικά μονομελῆ δικαστήρια πού δίκαζαν σύμφωνα μέ τόν Ἱερό Νόμο τοῦ Ἰσλάμ[2] (Κοράνιο) καί ἐκδίκαζαν ὄχι μόνο ποινικές, ἀλλά καί πάσης φύσεως ἀστικές ὑποθέσεις. Ὁ Ἱεροδίκης δέν ἦταν μόνο ἀπόλυτος ἑρμηνευτής καί ἐκτελεστής τοῦ Ἱεροῦ Νόμου, ἀλλά  παράλληλα ἀσκοῦσε καί καθήκοντα συμβολαιογράφου, ἀρχειοφύλακα καί συμβούλου τῆς Διοίκησης. Οἱ ἀποφάσεις του γιά νά ἀποκτήσουν κῦρος καί νά καταστοῦν ἐκτελεστές ἔπρεπε νά καταχωρισθοῦν σέ εἰδικούς κώδικες.

            Ἱεροδικεῖο  φαίνεται πώς λειτούργησε στό Ρέθυμνο ἤδη ἀπό τά πρῶτα χρόνια μετά τήν κατάληψή του ἀπό τούς Τούρκους. Ἡ παλαιότερη γνωστή ἀναφορά σέ ἱεροδίκη Ρεθύμνης εἶναι τοῦ ἔτους  ἐγίρας 1064 (1653), σέ ἔγγραφο πού δημοσίευσε (σέ μετάφραση Σταυρινίδη) ὁ Μητροπολίτης Κρήτης Τιμόθεος Βενέρης[3]. Ἀπό τούς κώδικες τοῦ Ἱεροδικείου Ρεθύμνης διασώθηκε μόνον ἕνας, πιθανότατα ὁ πρῶτος, ὁ ὁποῖος ἔχει ἐνταχθεῖ στό λεγόμενο Τουρκικό Ἀρχεῖο Ηρακλείου (ΤΑΗ) καί φυλάσσεται στή Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ἡρακλείου. Τόν κώδικα αὐτόν εἶχε παραλάβει ὁ ἐπίσκοπος Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου Τιμόθεος Βενέρης, ὅταν ἔγινε Μητροπολίτης Κρήτης (1933), προκειμένου νά μεριμνήσει γιά τή μετάφραση ἐγγράφων σχετικῶν μέ τήν ἱστορική μονή Ἀρκαδίου, γιά νά τά χρησιμοποιήσει στή συγγραφή τοῦ μνημιώδους ἔργου του Τό Ἀρκάδι διά τῶν αἰώνων. Τή μετάφραση τῶν ἐγγράφων αὐτῶν ἀνέθεσε στόν τουρκομαθῆ Νικόλαο Σταυρινίδη[4] καί ἔτσι ὁ κώδικας αὐτός τοῦ Ἱεροδικείου Ρεθύμνης κατά τήν ἔναρξη τοῦ πολέμου (1940) βρέθηκε στό Ἡράκλειο στά χέρια τοῦ Σταυρινίδη, ὁ ὁποῖος μέ τή λήξη τῆς Γερμανικῆς Κατοχῆς (1944) τόν συμπεριέλαβε στό ΤΑΗ. Ἀπό τόν κώδικα αὐτόν ὁ Σταυρινίδης δημοσίευσε ἐπιλεκτικά 174 ἔγγραφα[5].

            Εἶναι ἄγνωστη ἡ τύχη τῶν ὑπολοίπων κωδίκων τοῦ Ἱεροδικείου Ρεθύμνης. Ὁ Σταυρινίδης ἀναφέρει[6] ὅτι διηρπάγησαν ὑπό ἀνδρῶν τῆς Ἐθνικής Ἀντιστάσεως Ρεθύμνης καί ἐπωλήθησαν ὑπ' αὐτῶν ὡς χάρτης περιτυλίγματος εἰς τούς παντοπώλας κατά τό 1945! Δέν εἶναι γνωστό ἀπό ποῦ ἀντλεῖ τήν πληροφορία ὁ Σταυρινίδης, ὅμως πρέπει νά θεωρηθεῖ τουλάχιστον ὑπερβολική,  γιατί εἶναι δύσκολο νά γίνει κατανοητός ὁ λόγος γιά τόν ὁποῖο ἄνδρες τῆς Ἐθνικῆς Ἀντίστασης (ἄγνωστο ποιᾶς παράταξης) θά εἰσέβαλαν στό νομαρχιακό μέγαρο Ρεθύμνης, ὅπου φυλασσόταν[7] τό ἀρχεῖο, θά τό ἀφαιροῦσαν καί στή συνέχεια θά τό πουλοῦσαν ὡ χαρτί περιτυλίγματος.

            Μιά ἄλλη ἐκδοχή ἀναφέρει ὁ Σπ.Τ.Λίτινας[8]. Ὑποστηρίζει ὅτι τά βιβλία τοῦ Ἱεροδικείου, πού τά ἀναβιβάζει σέ 99 τόμους, μεταφέρθηκαν μαζί μέ ἄλλα γιά ἀσφάλεια, ἐνόψει τῆς κατάληψης τῆς Κρήτης ἀπό τούς Γερμανούς, στά ὑπόγεια τοῦ Γυμνασίου Ἀρρένων του Ρεθύμνου. Μετά τήν κατάληψη τῆς πόλης οἱ Γερμανοί κατέλαβαν τό Γυμνάσιο καί τά πέταξαν ἔξω μαζί μέ ὅτι ἄλλο θεώρησαν ἄχρηστο. Ὅμως καί ὁ ἴδιος διατυπώνει στό τέλος σοβαρές ἐπιφυλάξεις γιά τό ἄν πράγματι ἐπρόκειτο γιά τό ἀρχεῖο τοῦ Ἱεροδικείου.

            Τό πιό πιθανό, κατά τή γνώμη μου, εἶναι πώς σέ κάποια ἀνακαίνιση τοῦ κτιρίου τῆς Νομαρχίας ἤ σέ κάποια ἀναδιάταξη τῶν ὑπηρεσιῶν πού στεγάζονταν σ'αὐτό, τά βιβλία αὐτά θεωρήθηκαν ἄνευ σημασίας καί πετάχτηκαν στά σκουπίδια[9]. Εἶναι λυπηρό καί συνάμα ἀπογοητευτικό τό γεγονός ὅτι τό ἀρχεῖο ἐνῶ διατηρήθηκε ἀκέραιο σχεδόν ὡ τίς μέρες μας, πιθανότατα χάθηκε ὁριστικά.

Οἱ μεταφράσεις τοῦ "Βήματος"

            Ἀπό τόν Μάρτιο τοῦ 1931 ὡς τόν Φεβρουάριο τοῦ 1933 ἡ ἐφημερίδα "ΒΗΜΑ" Ρεθύμνης δημοσιεύει, σέ καθημερινή βάση, ἔγγραφα πού προέρχονται ἀπό τό ἀρχεῖο τοῦ Ἱεροδικείου Ρεθύμνης. Συνήθως δημοσιεύεται ἕνα ἔγγραφο τήν ἡμέρα, ἐκτός ἀπό τίς περιπτώσεις ὅπου ἔγγραφα λόγω τῆς ἔκτασής τους δημοσιεύονται σέ δύο, τρεῖς ἤ καί τέσσερις συνέχειες. Ὅλα τά ἔγγραφα δημοσιεύθηκαν στή δεύτερη σελίδα[10] τῆς ἐφημερίδας, στή στήλη "Ἀπό τά περασμένα - Μεταφράσεις ἐκ τοῦ τουρκικοῦ". Συνολικά δημοσιεύθηκαν 382 μεταφράσεις[11], οἱ ὁποῖες παρουσιάζονται σχεδόν στο σύνολό[12] τους στόν παρόντα τόμο καί καλύπτουν τό δεύτερο μισό τοῦ 17ου καί ὁλόκληρο τόν 18ο αἰῶνα. Ἐντύπωση προκαλεῖ ὁ συνωστισμός μεταφράσεων σέ ὁρισμένα χρόνια και ἡ παντελής ἀπουσία τους σέ ἄλλα. Ἀπορία ἐπίσης προκαλεῖ ἡ ὑπαρξη μιᾶς μετάφρασης τῶν μέσων τοῦ 19ου αἰῶνα ἐντελῶς ἀποκομμένης χρονικά ἀπό τό σῶμα τῶν ὑπολοίπων.

             Τήν ἰδέα γιά τή μετάφραση καί δημοσίευση τῶν ἐγγράφων εἶχε, προφανῶς, ὁ διευθυντής καί ἐκδότης τῆς ἐφημερίδας Λυκοῦργος Καφφᾶτος[13], ὁ ὁποῖος πρῶτος ἀντιλήφθηκε τήν ἀξία τοῦ ἀρχείου καί τή σημασία τῆς μετάφρασής του στήν ἑλληνική γλώσσα.

            Ὑστερα ἀπό διακοπή τῆς κυκλοφορίας του γιά ἕξι περίπου χρόνια (1924-1930)[14], τό "Βῆμα" ἐπανακυκλοφορεῖ τήν 7η Ὀκτωβρίου 1930 μέ νέα ἀρίθμηση. Ἀπό τό πρῶτο φύλλο ἀρχίζει ἡ δημοσίευση τῶν ἐγγράφων τοῦ Ἱεροδικείου μέ τήν ἑξῆς σύντομη εἰσαγωγή: Τό "Βῆμα" ἐπέτυχε τά πρωτότυπα ἑνός μεγάλου ἀριθμοῦ ἀποφάσεων καί ἐγγράφων τοῦ Ἱεροδικείου Ρεθύμνης (τῶν Καδήδων), χρονολογουμένων ἀπό τῆς ἐποχῆς τῆς ἁλώσεως τῆς πόλεως ὑπό τῶν Τούρκων.  Ἐκ τῶν ἐγγράφων καί ἀποφάσεων τούτων τῶν Καδήδων, αἱ ὁποῖαι δέν στεροῦνται ἱστορικῆς διά τήν πόλιν μας ἀξίας καί ἀποτελοῦν ἄξιον λόγου δημοσιογραφικόν ὑλικόν διά τό ὕφος των καί τήν νοοτροπίαν των, θά δημοσιεύωμεν εἰς τήν στήλην αὐτήν μίαν καθ' ἑκάστην ἐν πιστῇ μεταφράσει.

            Ἡ δημοσίευση τῶν μεταφράσεων διαρκεῖ μόλις τέσσερις ἡμέρες καί διακόπτεται, χωρίς καμιά ἐξήγηση, μέ τή δημοσίευση τῆς τέταρτης στή σειρά μετάφρασης τήν 10η Ὀκτωβρίου 1930, γιά νά ἐπαναληφθεῖ τήν 14η Μαρτίου 1931 μέ τό ἑξῆς εἰσαγωγικό σχόλιο:  Τό "Βῆμα" -ὅπως ἔγραφεν εἰς τό πρῶτον του φύλλον τῆς 7 Ὀκτωβρίου 1930- κατώρθωσε κατόπιν πολλῶν καί ἐπιπόνων ἐρευνῶν καί ἀναζητήσεων νά εὕρῃ τά ἀρχεῖα τοῦ Ἱεροδικείου Ρεθύμνης -τῶν Καδήδων- χρονολογούμενα ἀπό τῆς ἡμέρας τῆς ἁλώσεως τῆς πόλεως ὑπό τῶν Τούρκων. Περιέχονται εἰς αὐτά ἔγγραφα καί ἀποφάσεις ἀποτελοῦσαι ἱστορικόν ὑλικόν ἄξιον λόγου, μεταφραζόμενα δέ ὑπό τουρκομαθοῦς μεταφραστοῦ θά δημοσιεύωνται εἰς τήν παροῦσαν στήλην καί ἀκολούθως αἱ σπουδαιότεραι αὐτῶν θά έκδοθοῦν εἰς ἰδιαίτερον τόμον[15].

            Ἡ δημοσίευση συνεχίζεται ἀνελλιπῶς ὡς τήν 18η Φεβρουαρίου 1933, ὁπότε δημοσιεύεται ἡ τελευταία μετάφραση. Τήν ἑπομένη (19-2-1933) στή στήλη των μεταφράσεων καταχωρίζεται ἡ ἀκόλουθη ἀνακοίνωση: Αἱ ἀποφάσεις καί τά λοιπά ἔγγραφα τοῦ Ἱεροδικείου Ρεθύμνης τάς ὁποίας ἐδημοσιεύσαμεν μέχρι τοῦ χθεσινοῦ φύλλου, ἐξηντλήθησαν. Εἰς τούς σωωμένους τόμους δέν εὑρίσκεται ἄλλο ἔγγραφον ἔχον οἱανδήποτε ἀξίαν. Ὑπάρχουσιν πωλητήρια ἐστερημένα οἱασδήποτε σημασίας, καθ' ὅσον οὔτε οἰκογενειακά ὀνόματα εὑρίσκονται ἐν αὐτοῖς, οὔτε τοπωνυμίαι. Τά μέχρι σήμερον μεταφρασθέντα καί δημοσιευθέντα ἔγγραφα τοῦ Ἱεροδικείου, ἀφοῦ ταξινομηθοῦν κατά κατηγορίας καί χρονολογίας θά εκδοθῶσιν ἐν καιρῷ εἰς ἰδιαίτερον τόμον, ὅστις θά δοθῇ δωρεάν εἰς τούς συνδρομητάς του "Βήματος".

            Ἐντύπωση προκαλεῖ τό γεγονός ὅτι σέ κανένα ἀπό τά παραπάνω τρία σημειώματα τῆς ἐφημερίδας δέν διευκρινίζεται πῶς περιῆλθε στό "Βῆμα" τό σύνολο ἤ μέρος τοῦ ἀρχείου τοῦ Ἱεροδικείου Ρεθύμνης. Στό πρῶτο χρησιμοποιεῖται τό ρῆμα "πέτυχε" καί στό δεύτερο τό ρῆμα "βρῆκε" καί μάλιστα ὕστερα ἀπό ἐπίπονες ἔρευνες καί ἀναζητήσεις, πράγμα πού σημαίνει ὅτι τό ἀρχείο "ἐλάνθανε" κάπου ἤ ἐν πάσῃ περιπτώσει δέν ἦταν εὑρέως γνωστός ὁ χῶρος φύλαξης του.

Ο μεταφραστής

            Εὔλογη ἀπορία προκαλεῖ ἐπίσης ἡ  τόσο ἀόριστη ἀναφορά στό πρόσωπο τοῦ μεταφραστή. Ἡ ἀποσιώπηση τοῦ ὀνόματός του φαίνεται μᾶλλον σκόπιμη, ἄλλά εἶναι ἄγνωστοι οἱ λόγοι γιά τούς ὁποίους ἔγινε. Τήν πληροφορία γιά τό ποιός εἶναι ὁ μεταφραστής διέσωσε ἀείμνηστος Μιχ.Μ. Παπαδάκις[16], ὅπως τοῦ τήν μετέφερε ὁ ἐκδότης τοῦ "Βήματος" Λυκ. Καφφᾶτος. Πρόκειται γιά τόν Τουρκοκρητικό, ρεθεμνιώτικης καταγωγῆς, Ἐσάτ Σιδεράκη, ὁ ὁποῖος γιά τήν ἀγάπη μιᾶς χριστιανῆς κρητικοπούλας καί προκειμένου νά ἀλληλογραφήσει μαζί της ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη ὅπου βρισκόταν, ἔμαθε νά γράφει καί νά διαβάζει ἑλληνικά. Στή συνέχεια, γιά νά μπορέσει νά τήν παντρευτεῖ, βαφτίσθηκε καί πῆρε τό ὄνομα Γεώργιος. Ἔζησε στό Ρέθυμνο κατά τή δεκαετία 1925-1935.

            Ἡ γλώσσα τῆς μετάφρασης εἶναι ἁπλή καθαρεύουσα καί δείχνει ἄνθρωπο πού κατέχει ἄριστα τήν ἑλληνική. Τό γεγονός αὐτό σέ συνδυασμό μέ τίς πληροφορίες πού μᾶς δίδει ὁ Μιχ. Παπαδάκις[17] γιά τήν περιορισμένη ἑλληνική μόρφωση τοῦ Σιδεράκη, δημιουργεῖ τήν ὑπόνοια ὅτι τίς μεταφράσεις, πρίν δημοσιευθοῦν, ἐπεξεργαζόταν γλωσσικά κάποιος ἄλλος καί πιθανότατα ὁ Λ. Καφφᾶτος. Οἱ μεταφράσεις εἶναι σέ γενικές γραμμές ἀξιόπιστες, ὅπως προκύπτει ἀπό τήν ἀντιπαραβολή 38 ἐγγράφων πού ἔχει μεταφράσει καί ὁ Σταυρινίδης[18]. Τό σημεῖο στό ὁποῖο ὑστερεῖ ὁ Σιδεράκης εἶναι ἐκεῖνο τῆς χρονολόγησης τῶν ἐγγράφων καί συγκεκριμένα τῆς μετατροπῆς τῆς μουσουλμανικῆς χρονολογίας σέ χριστιανική[19].  Ἔτσι ἐνῶ τό ἔτος ἐγίρας εἶναι κατά κανόνα σωστό, ἡ μετατροπή του σέ χριστιανικό εἶναι πάντοτε λανθασμένη.  Ἐπίσης ἐσφαλμένη εἶναι ἡ μηνολόγηση τῶν ἐγγράφων, ἀφοῦ κατά πᾶσα πιθανότητα ὁ Σιδεράκης στή θέση τοῦ μουσουλμανικοῦ μήνα χρησιμοποίησε τόν ἀντίστοιχο χριστιανικό. Γι' αὐτόν τόν λόγο ὁ ἀναγνώστης δέν θά πρέπει νά λάβει ὑπόψη του τίς μηνολογήσεις, τίς ὁποῖες διατηρήσαμε μόνο γιά νά ἐξυπηρετήσουμε τήν ἀνάγκη τῆς χρονολογικῆς κατάταξης τῶν ἐγγράφων, ἐπειδή στήν ἐφημερίδα δέν ἀκολουθεῖται κάποια χρονολογική ἤ ἄλλη σειρά δημοσίευσης. Πιθανότατα σέ λανθασμένη χρονολόγηση ὀφείλεται και τό φαινόμενο τῆς ἐναλλαγῆς τῶν ἱεροδικῶν πού παρατηρεῖται σέ μερικές περιπτώσεις ἤ τό φαινόμενο ὅπου σέ μιά σειρά ἐγγράφων πού ὑπογράφει κάποιος συγκεκριμένος ἱεροδίκης, παρεμβάλλεται κάποιο ἔγγραφο μέ τήν ὑπογραφή ἄλλου ἱεροδίκη. Τό φαινόμενο αὐτό θά μποροῦσε νά ἐξηγηθεῖ ἄν δεχθοῦμε τήν ὕπαρξη ἀναπληρωτῶν ἱεροδικῶν, πού ἀναπλήρωναν τόν ἱεροδίκη σε περίπτωση κωλύματος. Ὁμως κάτι τέτοιο δέν φαίνεται πιθανό οὔτε προκύπτει ἀπό πουθενά.

            Γιά τή μετατροπή τοῦ ἔτους ἐγίρας σέ χριστιανικό χρησιμοποιήσαμε τούς πίνακες τοῦ A.Cappelli[20]. Οἱ τίτλοι τῶν ἐγγράφων εἶναι τοῦ μεταφραστή, καθώς καί οἱ ἐπεξηγηματικές και διευκρινιστικές σημειώσεις πού βρίσκονται μέσα σέ παρενθέσεις. Παρά πόδας κάθε ἐγγράφου ἀναφέρεται τό φύλλο τοῦ "Βήματος", στό ὁποῖο δημοσιεύθηκε. Ἐπίσης παρατίθεται καί ἡ σχετική παραπομπή στίς μεταφράσεις Σταυρινίδη στίς περιπτώσεις πού τό ἴδιο έγγραφο έχει μεταφρασθεί καί ἀπό τόν Σταυρινίδη, προκειμένου νά διευκολυνθεῖ ἡ ἀντιπαραβολή τῶν δύο μεταφράσεων, ἡ ὁποία παρουσιάζει ἐξαιρετικό ἐνδιαφέρον. Στά κείμενα τῶν μεταφράσεων δέν ἔχουν γίνει ἐπεμβάσεις πέρα ἀπό τίς περιπτώσεις προφανῶν τυπογραφικῶν ἀβλεψιῶν.

            Ἡ χρησιμότητα αὐτῆς τῆς ἔκδοσης εἶναι προφανής, ἄν καί πρόκειται γιά ἀναδημοσίευση, δεδομένου ὅτι ἡ συγκέντρωση, ἡ χρονολογική κατάταξη, ὁ σχολιασμός καί ἡ ευρετηρίασή τῶν δημοσιευόμενων μεταφράσεων  διευκολύνει τό ἔργο τῶν μελετητῶν αὐτῆς τῆς περιόδου, γιά τήν ὁποία ὑπάρχουν ἐλάχιστες πηγές.

            Φύλλα τῆς ἐφημερίδας "ΒΗΜΑ" Ρεθύμνης ἐκείνης της περιόδου ἐντοπίσθηκαν στό Ἱστορικό Ἀρχεῖο Κρήτης, στήν Ἐθνική Βιβλιοθήκη τῆς Ἑλλάδος, στή Μπενάκειο Βιβλιοθήκη τῆς Βουλῆς καί στήν προσωπική βιβλιοθήκη τοῦ Ἐμμ. Ν. Σταυρουλάκη[21].

            Θεωρῶ ὑποχρέωσή μου νά εὐχαριστήσω καί ἀπό τούτη τή θέση ὅσους βοήθησαν τόσο στήν πραγματοποίηση τῆς ἔκδοσης αὐτῆς ὅσο καί στήν εὐπρόσωπη παρουσίασή της: Τήν προηγούμενη Εφορεία τῆς Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης γιά τήν προθυμία μέ τήν ὁποία ἐνέκρινε τήν πραγματοποίηση της παροῦσας ἔκδοσης καί συγκεκριμένα τήν πρόεδρο κ. Πόπη Τσάκωνα καί τά μέλη κ.κ. Αἰκατερίνη Καούδη, Χρῆστο Λιονῆ, Ἰωάνννη Σκάλίδη, Βαγγέλη Στεφανάκη, Μιχάλη Τζεκάκη καί Ἐμμανουήλ Χαμαράκη. Τόν κ. Μιχ.Τρούλη, Πρόεδρο τῆς Ἐφορείας τῆς Βιβλιοθήκης γιά τό προλογικό του σημείωμα. Τήν προϊσταμένη τοῦ Ἱστορικοῦ Ἀρχείου Κρήτης κ. Ζαχαρένια Σημανδηράκη καί τήν κ. Κατερίνα Μπαντιᾶ, γιά τήν προθυμία μέ τήν ὁποία μοῦ παραχώρησαν φωτοαντίγραφα τῶν μεταφράσεων ἀπό τήν ἐφημερίδα "Βῆμα". Τόν κ. Ἐμμ. Ν. Σταυρουλάκη, ὁ ὁποῖος μέ μεγάλη προθυμία και χαρακτηριστική ρεθεμνιώτικη εὐγένεια, ὄχι μόνο μοῦ παραχώρησε φωτοαντίγραφα τῶν μεταφράσεων, ἀλλά ἔθεσε στή διάθεσή μου τό πλούσιο ἀρχεῖο του. Τήν κ. Ἀσπασία Παπαδάκη, γιά τίς χρήσιμες ὑποδείξεις, παρατηρήσεις καί ἐπισημάνσεις της.

Τέλος θέλω νά εὐχαριστήσω ἰδιαίτερα τούς κ.κ. Σπύρο Μαρνιέρο καί Στέργιο Μανουρᾶ. Τόν πρῶτο ὄχι μόνο γιατί εἶχε τήν ἔμπνευση τῆς ἔκδοσης τῶν μεταφράσεων, ἀλλά καί γιατί μέ τίς συνεχείς παροτρύνσεις του συνέβαλε ἀποφασιστικά στήν πραγματοποίησή της. Τόν δεύτερο γιά τή συνεχή συμπαράσταση καί καθοδήγησή του σ' ὅλα τά στάδια τῆς διαδικασίας τῆς ἔκδοσης αὐτῆς, γιά τή βοήθειά του στή βιβλιογραφική τεκμηρίωσή της καί γιά τίς πληροφορίες του πού μέ ὁδήγησαν στόν ἐντοπισμό ἐκείνων τῶν φύλλων τοῦ "Βήματος" πού δέν βρέθηκαν στίς κρατικές  βιβλιοθήκες.

                                                                                      Ρέθυμνο, Γενάρης 1995

                                                                                    Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου

---

[1]Κυρίως στίς μονές Πρέβελη καί Ρουστίκων.

[2]Γιά τόν θεσμό τῶν Ἱεροδικείων καί γενικότερα γιά τή δικαιοσύνη κατά τήν πρώιμη Τουρκοκρατία βλ. Θεοχ. Δετοράκη , Ἱστορία τῆς Κρήτης, Ἡράκλειο 1986, σ.σ. 276-278. - Στρ. Παπαμανουσάκη, Ἡ ποινική δικαιοσύνη στά πρῶτα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας στήν Κρήτη, Χανιά 1981 καί Νικ. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις Τουρκικών   Ἱστορικών Ἐγγράφων,Ἡράκλειο 1975, τ. Α΄, σ. κα-κβ. Γιά τή νομοθεσία πού ἀφορᾷ στά Ἱεροδικεῖα καί στους Ἱεροδικαστές βλ. Δημ. Νικολαΐδου., Ὀθωμανικοί Κώδηκες, ἐν Κωνσταντινουπόλει 1868, σ. 591, 615, 696 καί τοῦ ἰδίου, Παράρτημα τῶν  Ὀθωμανικών Κωδήκων, ἐν Κωσταντινουπόλει 1873, σ. 102.

[3]Τιμόθεος Βενέρης, Τό Ἀρκάδι διά τῶν αἰώνων, Ἡράκλειον 1938, σ.95.

[4]Γιά τόν Νικ. Σταυρινίδη βλ. Θ. Ε. Δετοράκη, Νικ. Σταυρινίδης (1895-1987), Αμάλθεια 70/71 (1987), σσ. 116-119 καί Κρητικά Χρονικά ΚΗ'/ΚΘ' (1988/1989), σσ.387-391.

[5]Σταυρινίδης, ὅ.π.. Ἀπό τό ἀρχεῖο τοῦ Ἱεροδικείου Ρεθύμνης ἐκτός ἀπό αὐτά τά 174 ἔγγραφα, ἔχουν δημοσιευθεί, πάντα σέ μετάφραση Σταυρινίδη, τρία ἀπό τόν Τιμόθεο Βενέρη (ὅ.π. σ. 92,97,105,110) καί δύο ἀπό τόν Ἐμμ. Ζαμπετάκη, (Ἱστορία τῆς μονῆς Προφήτου Ηλιοῦ, Πεπραγμένα τοῦ Γ΄ Διεθνοῦς Κρητολογικοῦ Συνεδρίου, Ρέθυμνο 1975, τ. Γ΄, σ. 116-117, πιν. 6-7).

[6]Σταυρινίδης, ὅ.π., σ. κβ', σημ. 6.

[7]Συγκεκριμένα τό ἀρχεῖο φυλασσόταν σ' ἕνα δωμάτιο τοῦ Εἰρηνοδικείου Ρεθύμνης στή βόρεια πτέρυγα τοῦ διοικητηρίου, ὅπου τότε στεγάζονταν καί τά δικαστήρια.

[8]Σπ. Τ. Λίτινα, Σκόρπια φύλλα, Ἀθήνα 1986, σ. 91-92.

[9]Λόγω τῆς μεγάλης ἔλλειψης χαρτιοῦ πιθανότατα κάποιοι ρακοσυλλέκτες τά συνέλεξαν καί στή συνέχεια τά διέθεσαν στούς ἐμπόρους για χαρτί περιτυλίγματος.

[10]Ἐξαίρεση ἀποτέλεσε τό ἔγγραφο μέ ἀριθμό 122 πού δημοσιεύθηκε στήν πρώτη σελίδα καί τό ὁποῖο ἀναδημοσιεύθηκε ἀπό τόν Σπ.Μαρνιέρο (Ἕνας ἄγνωστος μάρτυς τῆς πίστεως, Κρητολογικά Γράμματα 7/8 (1993), σσ. 3-6).

[11]Ἀπό τήν ἴδια ἐφημερίδα ἔγινε μιά προσπάθεια ἀναδημοσίευσης τῶν ἐγγράφων τό 1953, ἡ ὁποία ἄρχισε στίς 10-2-1953 καί σταμάτησε στίς 4-6-1953.

[12]Δέν βρέθηκαν οἱ μεταφράσεις πού δημοσιεύθηκαν στά φύλλα: 109/15-3-31, 132/4-5-31, 158/ 4-6-31, 216/16-8-31, 217/17-8-31 καί 527/6-1-32.

[13]Ὁ Λυκ. Καφφ~ατος (1893-1965) ὑπῆρξε διαπρεπής δημοσιογράφος καί ἐκδότης τοῦ Ρεθύμνου . Ἐξέδιδε τήν ἐφ. "ΒΗΜΑ" Ρεθύμνης ἀπό τό 1915 ὡς τό 1958. Γιά περισσότερες πληροφορίες βλ. νεκρολογίες στίς ἐφημερίδες τοῦ Ρεθύμνου "Βῆμα", "Κρητική Ἐπιθεώρησις" καί "Ρεθεμνιώτικα Νέα" τῆς 3ης Νοεμβρίου 1965.

[14]Βλ. Ι. Ζ. Παπιομύτογλου, Ἑκατό χρόνια Ρεθεμνιώτικων ἐφημερίδων, Προμηθεύς ὁ Πυρφόρος 29 (1982), σ. 171.

[15]Ὁ τόμος οὐδέποτε ἐκδόθηκε, ὅμως πρέπει νά ἀναγνωριστεῖ στόν Λ. Καφφᾶτο τό γεγονός ὅτι πρῶτος πεσήμανε τή σπουδαιότητα τοῦ ἀρχείου καί τήν ἀνάγκη ἔκδοσής του.

[16]Βλ. Μιχ. Μ. Παπαδάκι, Ὁ Τουρκογιώργης, Προμηθεύς Πυρφόρος 19 (1980), σσ. 113-116 καί ἐφημ. "Βῆμα" Ρεθύμνης, φ.10473 (24-5-1980). Γιά τόν Μιχ.Μ.Παπαδάκι βλ. Στ. Μανουρᾶ-Σπ. Μαρνιέρου, Μιχαήλ Μύρ. Παπαδάκις (1899-1985), Δελτίο Φίλων Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης 1 (1988), σσ. 34-44.  

[17]Παπαδάκις, ὅ.π.

[18]Σταυρινίδης, ὅ.π.

[19]Γιά τή μέθοδο μετατροπῆς τῆς μουσουλμανικῆς χρονολογίας σέ χριστιανική καί ἀντιστρόφως βλ. Δημ. Νικολαΐδου, Ὀθωμανικοί Κώδικες, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1890, τ. Β΄,  σσ. 991-1001 και Π. Τ[αζεδάκη], Μέθοδος ἀναγωγῆς Ὀθωμανικῆς χρονολογίας εἰς χριστιανικήν καί τ' ἀνάπαλιν, ἐν Ρεθύμνῃ 1901.

[20]Encyclopedie de la Pleiade, Ἱστορία καί μέθοδοί της: Παράρτημα (χρονολογικοί πίνακες), ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 1989, σ. 117-127.

[21] Εκτός [από τό "Βῆμα" Ρεθύμνης ἡ βιβλιοθήκη τοῦ κ. Ἐμμ. Ν. Σταυρουλάκη περιλαμβάνει καί ἄλλες σπανιότατες Ρεθεμνιώτικες εφημερίδες τῶν ἀρχῶν τοῦ 20^ου αἰώνα, ὅπως τίς: "Ἀναγέννησις", "Κρητική Ἐφημερίς", "ἘΕπιθεώρησις", "Μεταρρύθμισις", "Θάρρος","Ἐλευθερία", "Ἕνωσις", "Δρᾶσις" κ.ἄ. Οἱ ἐφημερίδες αὐτές, καθώς καί ἄλλο πλούσιο ἀρχειακό και βιβλιακό ὑλικό, προέρχονται ἀπό τή βιβλιοθήκη τοῦ πατέρα του Νικ. Ε. Σταυρουλάκη, πού κρατοῦσε τή  λαογραφική στήλη Τα παληά λόγια δέν παράρχονται στήν ἐφημερίδα "Βῆμα" Ρεθύμνης, ἀκριβῶς πλάι στή στήλη μέ τίς μεταφράσεις τῶν τουρκικῶν ἐγγράφων πού δημοσιεύονται ἐδῶ.