ΚΡΗΤΕΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΟΙ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ

Η τυπογραφία, δημιούργημα της Αναγέννησης και ειδικότερα του 15^ου αιώνα, αποτέλεσε μια από τις εφευρέσεις που επηρέασαν και επιτάχυναν στον ύψιστο βαθμό τη εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Ήρθε ακριβώς τη στιγμή που οι ανάγκες του ανθρώπου για γνώση και πρόοδο είχαν γίνει επιτακτικές. Με την ταχύτατη ανάπτυξη και εξάπλωσή της συνετέλεσε αποφασιστικά στη διάδοση των ιδεών. Η γνώση δεν αποτελούσε πια προνόμιο των λίγων και των μυημένων. Μέσα σε λίγα χρόνια η τέχνη διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη και οι αριθμοί παραγωγής του εντύπου ήταν συντριπτικοί σε σχέση με το χειρόγραφο. Μόνο κατά το δεύτερο μισό του 15^ου αιώνα τυπώθηκαν περί τις 35 χιλιάδες τίτλοι βιβλίων που αναλογούν σε περίπου 20 εκατομμύρια αντίτυπα. Η Ιταλία που αποτελεί το κέντρο της Αναγέννησης πρωτοπορεί και στον τομέα της τυπογραφίας. Σε όλες τις μεγάλες πόλεις δημιουργούνται τυπογραφικά εργαστήρια και οι εκδόσεις αυξάνονται εντυπωσιακά από χρόνο σε χρόνο.

Η στροφή κατά την Αναγέννηση στη μελέτη των αρχαίων ελληνικών κειμένων δημιουργεί την ανάγκη εκτύπωσης των έργων των Ελλήνων κλασικών. Το εγχείρημα ήταν δύσκολο λόγω των τεχνικών δυσκολιών που δημιουργούσε η ελληνική γραφή, με τους τόνους, τα πνεύματα, τις βραχυγραφίες και άλλα σημεία που ήταν συχνά κατά την περίοδο της μετάβασης από το χειρόγραφο βιβλίο στο έντυπο.

Το πρώτο συστηματικό τυπογραφείο ελληνικών βιβλίων ήταν του Ιταλού φιλέλληνα Άλδου Μανούτιου, το οποίο πλαισίωναν σπουδαίοι Κρήτες λόγιοι όπως ο Μάρκος Μουσούρος, ο Δημήτριος Δούκας και ο Ιωάννης Γρηγορόπουλος κ.ά. και το οποίο εξέδωσε δεκάδες ελληνικούς τίτλους.

Την περίοδο που ακολουθεί την άλωση της Κωνσταντινούπολης, κύμα προσφύγων, κυρίως ευπόρων και λογίων Ελλήνων, πυκνώνει τις τάξεις των ελληνικών παροικιών, που υπήρχαν ήδη στις μεγάλες ιταλικές πόλεις και κυρίως στη Βενετία. Οι Κρητικοί αποτελούν μεγάλο και δυναμικό μέρος αυτών των παροικιών, αφού πολλοί απ’ αυτούς, διαρκούσης της Βενετοκρατίας, μεταναστεύουν στην Ιταλία για σπουδές ή για αναζήτηση καλύτερης τύχης. Είτε ως τυπογράφοι είτε ως λόγιοι πλαισιώνουν τα ιταλικά τυπογραφεία και εξοικειώνονται με την τυπογραφική τέχνη. Έτσι σύντομα κάνουν την εμφάνισή τους κυρίως στη Βενετία αμιγώς ελληνικά τυπογραφεία στα οποία κυρίαρχη θέση κατέχουν οι Κρητικοί.

Η τιμή για την έκδοση του πρώτου ελληνικού βιβλίου ανήκει σε δύο Κρητικούς, τον Κωνσταντίνο Λάσκαρι και τον Δημήτριο Δαμιλά, που εξέδωσαν το 1476 στο Μιλάνο την Επιτομή των οκτώ του λόγου μερών, που είναι το πρώτο αμιγώς ελληνικό βιβλίο. Ο πρώτος, δάσκαλος της ελληνικής γλώσσας στο Μιλάνο, έγραψε την  Επιτομή και ο δεύτερος την επιμελήθηκε, την προλόγισε και την τύπωσε.

Παρά την πρωτιά του Μιλάνου, η Βενετία έχει να μας επιδείξει τα δύο πρώτα αμιγώς ελληνικά τυπογραφεία, που συγκροτήθηκαν και λειτούργησαν εκεί στο διάστημα 1486-1500. 

Το πρώτο από αυτά ιδρύθηκε από δύο Κρητικούς κληρικούς, τον Αλέξανδρο από τον Χάνδακα και τον Νικόλαο από την Κυδωνία. Τύπωσαν το Ψαλτήριον και την Βατραχομυομαχία.

Το δεύτερο συγκροτήθηκε πάλι από δύο Κρητικούς, τον Ζαχαρία Καλλιέργη και τον Νικόλαο Βλαστό, τους οποίους πλαισίωναν διακεκριμένοι φιλόλογοι μεταξύ των οποίων οι Κρήτες Μάρκος Μουσούρος και Ιωάννης Γρηγορόπουλος. Το τυπογραφείο λειτούργησε για μια διετία (1499-1500), κατά τη διάρκεια της οποίας τύπωσε στα πιεστήριά του εκδόσεις ιδιαίτερης καλαισθησίας.  Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το Μέγα Ετυμολογικόν, το οποίο εκδόθηκε στη Βενετία το 1499 και αποτελεί απαράμιλλο επίτευγμα της τυπογραφικής τέχνης του Ζαχαρία Καλλιέργη και της ομάδας του, η οποία απαρτίζεται αποκλειστικά από Κρητικούς.

Αναμφισβήτητα ο Ρεθεμνιώτης Ζαχαρίας Καλλιέργης υπήρξε ο σημαντικότερος Έλληνας τυπογράφος της Αναγέννησης, ο οποίος με τις εκδόσεις του προσδιόρισε το χαρακτήρα του ελληνικού βιβλίου τόσο αισθητικά όσο και θεματικά. Λόγιος πλήρως εναρμονισμένος με το ουμανιστικό περιβάλλον της Αναγέννησης, εκπροσωπεί κατεξοχήν τον χαρακτηριστικό τύπο του καλλιτέχνη-εκδότη τυπογράφου. Χάρη στην πείρα του ως αντιγραφέας χειρογράφων , μπόρεσε να επιδοθεί στην τυπογραφική τέχνη με απαράμιλλα αποτελέσματα. Οι εξαίρετοι τυπογραφικοί χαρακτήρες, τους οποίους ο ίδιος σχεδίασε και «χάλκευσε» και η άρτια τυπογραφική του εργασία, τόσο από τεχνική όσο και αισθητική άποψη, τον τοποθετούν στους πιο φημισμένους τυπογράφους εκείνων των χρόνων στην Ιταλία. Η τυπογραφική του δραστηριότητα εκτείνεται σε τρεις περιόδους. Σ’ αυτήν του 1499-1500 στη Βενετία, οπότε  πραγματοποίησε τις αξιολογότερες εκδόσεις του. Σ’ αυτήν του 1509, οπότε ασχολήθηκε με την έκδοση εκκλησιαστικών λειτουργικών βιβλίων και σ’ αυτήν του 1515-1523, οπότε επιδόθηκε στην έκδοση κειμένων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

Από τα παραπάνω φαίνεται καθαρά πόσο σημαντική ήταν η συμβολή των Κρητικών στη δημιουργία της έντυπης ελληνικής γλώσσας, δηλαδή των πρώτων ελληνικών βιβλίων, τα οποία αποτέλεσαν τη βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκαν οι μεταγενέστεροι. Η συμβολή αυτή φαίνεται καθαρά από το παρακάτω απόσπασμα ποιήματος του Μάρκου Μουσούρου, το οποίο προτάσσεται στο Μέγα Ετυμολογικόν:

Αλλά τί θαυμαίνω Κρητών φρένας;

Κρης γαρ ο τορνεύσας,

τα δε χαλκία Κρης ο συνείρας.

Κρης ο καθ’ έν στίξας·

 Κρης ο μολυβδοχύητης·

Κρης δαπανά νίκης ο φερώνυμος·

Αυτός δ’ ο κλείων Κρής τάδε.

Κρησίν ο Κρης ήπιος αιγίοχος.

Δηλαδή

Αλλά γιατί θαυμάζω το μυαλό των Κρητικών;

Γιατί Κρητικός είναι αυτός που τα σκάλισε,

Κρητικός αυτός που αράδιασε τους χάλκινους τύπους.

Κρητικός αυτός που τα κέντησε ένα-ένα·

Κρητικός αυτός που τα έχυσε στο μολύβι·

Και Κρητικός κάνει τα έξοδα, εκείνος που έχει το όνομα της νίκης·

Κρητικός κι αυτός που γράφει τούτο το εγκώμιο·

Στους Κρητικούς παραστέκεται ευνοϊκός ο Δίας ο Κρητικός.

(Μετάφραση Λίνου Πολίτη)

Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου