Ο ΤΥΠΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 1830-1980

Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Ο ΤΥΠΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Είναι προφανής η σημασία του Τύπου στην πρόοδο και ευημερία ενός τόπου, στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και κατ’ επέκταση στον προσανατολισμό της κοινωνίας στην οποία απευθύνεται. Ιδιαίτερα ο επαρχιακός τύπος καλείται να παίξει έναν ακόμη ρόλο εξίσου σημαντικό με τον προηγούμενο. Να αποθησαυρίσει, δηλαδή, όλες εκείνες τις πληροφορίες που συνθέτουν το κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό πρόσωπο ενός τόπου. Εκεί αποτυπώνονται οι μεγάλες και μικρές στιγμές της τοπικής κοινωνίας, οι χαρές και οι συμφορές της, οι αγωνίες και οι πόθοι της. Ακόμη εκεί απαθανατίζονται οι προσωπικότητες που διαδραμάτισαν μικρό ή μεγάλο ρόλο στα τοπικά πράγματα. Όλ' αυτά μαζί αποτελούν πρώτη ύλη ανεκτίμητης αξίας για τον ιστορικό και τον κοινωνιολόγο, που θα θελήσει να συνθέσει την ταυτότητα ενός τόπου και της κοινωνίας που τον κατοικεί.

            Ο Κρητικός Τύπος δεν αποτελεί εξαίρεση στις παραπάνω διαπιστώσεις. Για πάνω από 130 χρόνια ακολουθεί την πορεία της μεγαλονήσου μέσα από ταραχώδεις αλλά και ομαλές περιόδους. Καταγράφει τα γεγονότα και αποθησαυρίζει τις πληροφορίες, ψέγει ή επαινεί, στηρίζει ή αντιπολιτεύεται πολιτικές παρατάξεις και πρόσωπα, άλλοτε με νηφαλιότητα και άλλοτε με φανατισμό. Είναι έργο του ιστορικού μελετητή η συστηματική έρευνα και η κριτική προσέγγιση και τελικά η αξιολόγηση τόσο του συνόλου του Κρητικού Τύπου όσο και των επί μέρους εντύπων. Δυστυχώς μέχρι σήμερα κάτι τέτοιο δεν έχει γίνει. Οι κατάλογοι που έχουν δημοσιευθεί από τον Ξενοφώντα Παγκαλιά[i], τη Ζαχαρένια Σημανδηράκη[ii], τον Ελευθέριο Πλατάκη[iii] και τον υποφαινόμενο[iv] δεν καλύπτουν αυτό το κενό.

            Η ιστορία του Κρητικού Τύπου, μέχρι το 1980, μπορεί να διαιρεθεί σε έξι περιόδους, οι οποίες έχουν σχέση με την πολιτική κατάσταση που επικρατεί κάθε φορά στο νησί. α) Στην πριν από τη Σύμβαση της Χαλέπας (1878) περίοδο. β) Στην μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας και μέχρι την Αυτονομία. γ) Στην περίοδο της Αυτονομίας (1898-1913).  δ) Στην περίοδο από την Ένωση μέχρι την Κατοχή. ε) Στην περίοδο της Γερμανικής Κατοχής και στ) Στην μεταπολεμική περίοδο.

Σ’ όλο αυτό το διάστημα εκδόθηκαν στην Κρήτη περίπου 500 τίτλοι εφημερίδων και 200 περιοδικών. Ο αριθμός φαντάζει εντυπωσιακός, επειδή σ’ αυτόν συγκαταλέγονται όχι μόνο τα έγκυρα και σχετικά μακρόβια πολιτικά έντυπα, αλλά και οι κάθε είδους περιοδικές εκδόσεις που είτε εκδίδονται κάτω από ειδικές συνθήκες και καλύπτουν συγκεκριμένες ανάγκες, είτε αφορούν και απευθύνονται σε συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού.

Περίοδος 1830–1878

Κατά την πρώτη αυτή περίοδο δεν υπάρχει εκδοτική δραστηριότητα στο νησί, τουλάχιστον με τη μορφή που την εννοούμε και την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Από τα 4 έντυπα που κυκλοφόρησαν κατά την περίοδο αυτή, τα δύο είναι κρατικά και τα άλλα δύο επαναστατικά. Η πρώτη εφημερίδα εκδόθηκε το 1830 στα Χανιά από την Αιγυπτιακή Διοίκηση. Πρόκειται για την «Vakayi Giridiye» (ο τίτλος αποδίδεται στα ελληνικά είτε ως Κρητική Εφημερίς, είτε ως Κρητικά Νέα, είτε ως Κρητικά Γεγονότα), η οποία γραφόταν στην ελληνική και στην τουρκική γλώσσα. Ο «Ραδάμανθυς» του Εμμανουἠλ Βυβιλάκη είναι το δεύτερο έντυπο που κυκλοφόρησε στην Κρήτη. Τυπωνόταν σε φορητό τυπογραφείο, που έφερε ο Βυβιλάκης από την Αθήνα για τις ανάγκες της επανάστασης του 1841. Από το συγκεκριμένο έντυπο έχουν διασωθεί το πρώτο και το δεύτερο φύλλο, που πιθανότατα είναι και τα μόνα που εκδόθηκαν. Το επόμενο έντυπο, με τον τίτλο «Κρήτη: Ελευθερία ή Θάνατος» εκδόθηκε το 1866 ίσως από το ίδιο φορητό τυπογραφείο, στα πλαίσια της μεγάλης Κρητικής Επανάστασης, μετά το τέλος της οποίας η Οθωμανική Διοίκηση κυκλοφορεί επίσης με τον τίτλο «Κρήτη», τη δική της επίσημη εφημερίδα, της οποίας η έκδοση θα συνεχιστεί μέχρι τις παραμονές της Αυτονομίας της Κρήτης (1896).

Περίοδος 1879–1897

Με το άρθρο 15 της Σύμβασης της Χαλέπας «Επιτρέπεται η εν τη Νήσω σύστασις τυπογραφείων και η έκδοσις εφημερίδων, συμφώνως τοις κειμένοις Νόμοις του Κράτους». Κατά τη γνώμη μου, αυτή είναι η αφετηρία του Κρητικού Τύπου. Από τότε εκδίδονται οι πρώτες ελεύθερες εφημερίδες, αλλά υπό ανελεύθερο καθεστώς. Μπορεί το σχήμα να φαίνεται οξύμωρο, όμως αυτή είναι η πραγματικότητα. Προκαλεί θαυμασμό στον σημερινό μελετητή η μαχητικότητα και το θάρρος των εφημεριδογράφων εκείνης της περιόδου (ιδιαίτερα της 10ετίας του 1880) απέναντι στην Οθωμανική Διοίκηση, η οποία μη μπορώντας να ανεχθεί μια τέτοια στάση προχωρεί σε αλλεπάλληλες διώξεις των εφημερίδων. Οι «παύσεις» διαδέχονται η μια την άλλη, άλλοτε προσωρινές και άλλοτε οριστικές.

Κατά την περίοδο αυτήν (δηλ. 1880-1897), εκδόθηκαν συνολικά 23 τίτλοι εφημερίδων. Δώδεκα στα Χανιά, 7 στο Ηράκλειο και 4 στο Ρέθυμνο. Στον κατάλογο συμπεριλαμβάνονται και τρεις τουρκικές, που εκδόθηκαν στα Χανιά. Η πρώτη εφημερίδα αυτής της περιόδου και ουσιαστικά η πρώτη εφημερίδα της Κρήτης είναι «Τα Άπτερα» του Ιωάννη Παπαδάκη, που εκδόθηκε στα Χανιά στις 3 Μαϊου του 1880. Άλλα φύλλα αυτής της περιόδου που αξίζει να αναφερθούν τόσο για την διάρκεια όσο και για τη μαχητικότητά τους είναι: Τα «Λευκά Όρη», η «Πατρίς» και η «Άμυνα» στα Χανιά. Ο «Μίνως», η «Εβδομάς» και «Νέα Εβδομάς» στο Ηράκλειο. Και τέλος στο Ρέθυμνο ο «Νέος Ραδάμνθυς», το «Αρκάδιον» και η «Παρρησία». Στην περιοχή του Λασιθίου δεν εκδόθηκε εφημερίδα κατά την περίοδο αυτήν, ίσως λόγω της απουσίας μεγάλου αστικού κέντρου.

Αναφορικά με την περιοδικότητα, χαρακτηριστικό είναι ότι όλες ανεξαιρέτως ήταν εβδομαδιαίες. Ως προς τη διάρκειά τους, αυτή κυμαίνεται από 1 μέχρι 8 χρόνια, ενώ η μέση διάρκεια της ζωής τους δεν υπερβαίνει τα 3 χρόνια. Είναι κατά κανόνα τετρασέλιδες με τρεις στήλες και σε σχήμα 40Χ30 με μικρές αυξομειώσεις. Η γλώσσα τους καθαρεύουσα και μάλιστα στην πιο ακραία της μορφή. Η κυκλοφορία των εφημερίδων τόσο της περιόδου αυτής όσο και όλων των επομένων, είναι τοπικά περιορισμένη και σπάνια ξεφεύγει από τα όρια του νομού και ακόμη σπανιότερα από τα όρια του νησιού.

Περίοδος 1898–1913

Η επόμενη περίοδος του Κρητικού Τύπου είναι αυτή που συμπίπτει με την Κρητική Αυτονομία, δηλαδή από το 1898 ως το 1913. Κατά την περίοδο αυτή παρατηρείται ένας πρωτοφανής –για την Κρήτη– εκδοτικός οργασμός. Βλέπουν το φως 54 τίτλοι εφημερίδων και 35 περιοδικών. Αυτό το ξέσπασμα, ως ένα βαθμό ήταν αναμενόμενο, ύστερα από καταπίεση αιώνων. Εντούτοις το νομικό πλαίσιο που καθιερώνεται με το Κρητικό Σύνταγμα του 1899 και τον σχετικό νόμο που εκδίδεται κατ’ επιταγή του, δεν είναι ιδιαίτερα φιλελεύθερο. Προέβλεπε αυστηρές προϋποθέσεις και εγγυήσεις για την έκδοση εφημερίδας, καθώς επίσης και αυστηρές ποινές που έφταναν μέχρι την κατάσχεση και την ανάκληση της άδειας της εφημερίδας.  Αντίθετα το καθεστώς που προέκυψε με το Σύνταγμα του 1907 ήταν από τα πιο φιλελεύθερα, ακόμη και με τα σημερινά κριτήρια.

Χωροταξικά οι εφημερίδες που κυκλοφόρησαν αυτήν την περίοδο κατατάσσονται ως εξής: 28 στα Χανιά, 13 στο Ρέθυμνο, 12 στο Ηράκλειο και μόλις 1 στο Λασίθι (Ιεράπετρα). Ως προς το περιεχόμενο, 43 ήταν πολιτικές, 4 σατιρικές, 3 δικαστικές, 2 επαναστατικές σχετικές με το κίνημα του Θερίσου, 1 των Νεότουρκων του Ρεθύμνου και 1 αρχαιολογικών ειδήσεων. Ως προς τη διάρκειά τους, 24 κυκλοφορούν για διάστημα μικρότερο του ενός χρόνου, 19 από ένα μέχρι πέντε χρόνια, 5 από πέντε μέχρι δέκα χρόνια, 2 από δέκα μέχρι είκοσι χρόνια και 4 για πάνω από είκοσι χρόνια. Μάλιστα σ’ αυτήν την περίοδο έχουν την απαρχή τους ο «Κήρυξ» των Χανίων και η «Κρητική Επιθεώρησις» του Ρεθύμνου, που είναι οι δυο μακροβιότερες εφημερίδες της Κρήτης, αφού η πρώτη κυκλοφορεί με διακοπές από το 1901, ενώ η δεύτερη αδιάλειπτα –με εξαίρεση την Κατοχή– από το 1912. Άλλες αξιοσημείωτες εφημερίδες της περιόδου αυτής είναι: Η «Νέα Έρευνα», το «Σύνταγμα», τα «Λευκά Όρη» και τα «Υψηλά Λευκά Όρη» στα Χανιά, η «Ίδη», η «Νέα Εφημερίς» και η «Ελευθερία» στο Ηράκλειο και τέλος η «Αναγέννησις» και η «Κρητική Εφημερίς» στο Ρέθυμνο. Ως προς τη συχνότητα της έκδοσης και στην περίοδο αυτήν εξακολουθούν να κυριαρχούν οι εβδομαδιαίες, οι οποίες φτάνουν τον αριθμό 41. Όμως σιγά-σιγά αρχίζουν να εμφανίζονται και οι δισεβδομαδιαίες που φτάνουν τις 7, ενώ το 1911 για πρώτη φορά εμφανίζεται ημερήσια εφημερίδα στην Κρήτη με την «Νέα Εφημερίδα» του Ι. Μουρέλλου στο Ηράκλειο. Ως προς το σχήμα και την έκταση δεν υπάρχουν μεγάλες διαφοροποιήσεις από τα έντυπα της προηγούμενης περιόδου. Οι στήλες αυξάνονται από 3 σε 4, ενώ η γλώσσα που χρησιμοποιούν παραμένει η καθαρεύουσα, χωρίς όμως την ακαμψία εκείνης του 19^ου αιώνα. Τα θέματα που κυριαρχούν στις εφημερίδες της Κρήτης κατά την περίοδο της Κρητικής Αυτονομίας αρχικά έχουν σχέση με τη διοργάνωση του νέου κράτους, ενώ αργότερα κυριαρχεί η διαμάχη μεταξύ Βενιζελικών και Αντιβενιζελικών, καθώς και το θέμα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Κατά τα τελευταία χρόνια αυτής της περιόδου –όπως είναι φυσικό– στην ειδησεογραφία πρώτη θέση κατέχουν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, στους οποίους μετέχουν εθελοντικά πολλοί Κρήτες.

Περίοδος 1914–1941

            Στα επόμενα χρόνια, με την Κρήτη ενταγμένη στον εθνικό κορμό, ο Κρητικός Τύπος διέπεται από την ελληνική νομοθεσία και σε γενικές γραμμές ακολουθεί την πορεία του υπόλοιπου ελληνικού επαρχιακού Τύπου. Στα 28 χρόνια που μεσολαβούν από την Ένωση μέχρι την κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς συμβαίνουν συγκλονιστικά γεγονότα όχι μόνο πανελλήνιας, αλλά πανευρωπαϊκής και παγκόσμιας εμβέλειας. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και ιδιαίτερα το Μακεδονικό μέτωπο, ο διχασμός, η Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, το προσφυγικό, η οικονομική κρίση του ’29, η δικτατορία του Μεταξά και τέλος ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος απασχολούν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τον Ελληνικό και κατά συνέπεια και τον Τύπο της Κρήτης.

Κατά την περίοδο αυτή κυκλοφορούν 117 νέοι τίτλοι που ποικίλουν από άποψη μορφής, περιεχομένου και βαρύτητας, ενώ συνεχίζουν την πορεία τους από την προηγούμενη περίοδο 4 μακρόβιες εφημερίδες: Οι Χανιώτικες «Κήρυξ» και «Νέα Έρευνα», η «Κρητική Επιθεώρηση» του Ρεθύμνου και η «Ίδη» του Ηρακλείου. 

Αν δούμε πάλι τη χωροταξική κατανομή των παραπάνω εφημερίδων διαπιστώνουμε ότι 59, δηλαδή περίπου οι μισές, εκδίδονται στα Χανιά, 28 στο Ηράκλειο, 25 στο Ρέθυμνο και 9 στο Λασίθι.

Ως προς το περιεχόμενο τους, κυριαρχούν, όπως είναι φυσικό, οι πολιτικές, που φτάνουν τον αριθμό 95. Σ’ αυτές περιλαμβάνονται και 4, οι οποίες αποτελούν όργανα κομμάτων ή παρατάξεων. Ακολουθούν οι σατιρικές, που φτάνουν τις 12. Χωριστή ομάδα αποτελούν 10 εφημερίδες, που εκφράζουν τα συμφέροντα διαφόρων ομάδων του πληθυσμού, όπως τους εφέδρους (5), τους αγρότες (4) και τους πρόσφυγες (1). Σ’ αυτήν την περίοδο ανήκουν και οι τρεις πρώτες αθλητικές εφημερίδες της Κρήτης, οι οποίες κατά περίεργο τρόπο εμφανίστηκαν σχεδόν ταυτόχρονα, οι δύο το 1930 και η τρίτη το 1931.

Ως προς τη διάρκειά τους, πέρα από τις 4 μακρόβιες που προαναφέρθηκαν, οι οποίες, πλην της «Νέας Ερεύνης», διατρέχουν όλη την περίοδο, ο κύριος όγκος των εφημερίδων αυτής της περιόδου και συγκεκριμένα 69 απ’ αυτές κυκλοφορούν για διάστημα μικρότερο του ενός χρόνου, 28 από ένα μέχρι πέντε χρόνια, 8 από πέντε μέχρι δέκα χρόνια, 5 από δέκα μέχρι είκοσι χρόνια και 7 για πάνω από είκοσι χρόνια. Από αυτές τις τελευταίες οι δύο διακόπτουν οριστικά την έκδοσή τους το 1941 με την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς, ενώ οι υπόλοιπες 5 διακόπτουν κατά την Κατοχή και επανεκδίδονται μετά την απελευθέρωση.

Ως προς τη συχνότητα της έκδοσης, παρατηρείται αυτήν την περίοδο εντυπωσιακή αύξηση των ημερήσιων φύλλων, όμως οι εβδομαδιαίες εξακολουθούν να διατηρούν τα πρωτεία. Συγκεκριμένα έχομε 53 εβδομαδιαίες, 41 ημερήσιες, 8 δισεβδομαδιαίες και 2 δεκαπενθήμερες. Υπάρχουν και 12 που εκδίδονται άτακτα και δεν εμπίπτουν σε καμιά από τις παραπάνω κατηγορίες.

Ως προς τη γλώσσα, η καθαρεύουσα καλά κρατεί και αυτήν την περίοδο. Φωτεινή εξαίρεση η «Δημοκρατία» του Νίκου Ανδρουλιδάκη, που γράφεται στη δημοτική και εκδίδεται στο Ρέθυμνο από το 1922 ως το 1932. Άλλα φύλλα αυτής της περιόδου που αξίζει να μνημονευθούν είναι: Στα Χανιά, η «Αλήθεια», η «Έρευνα», ο «Κήρυκας», ο «Εσπερινός Ταχυδρόμος», ο «Παρατηρητής» και το «Βήμα του Λαού». Στο Ηράκλειο, η «Ανόρθωσις», η «Νέα Γενεά», η «Ελευθέρα Σκέψις» και η «Δράσις». Στο Ρέθυμνο η «Κρητική Επιθεώρησις», το «Βήμα» και ο «Τύπος» και στον Άγιο Νικόλαο η «Ανατολή».  Την ίδια περίοδο κυκλοφορούν στην Κρήτη 45 τίτλοι περιοδικών με περιεχόμενο που ποικίλει.

Περίοδος 1941–1945

Κατά την περίοδο της Κατοχής εκδίδονται συνολικά περί τα πενήντα έντυπα. Από αυτά 41, δηλαδή η συντριπτική πλειονότητα, κυκλοφορούν παράνομα. Πέντε εκδίδονται από τις δυνάμεις κατοχής και τέσσερα κυκλοφορούν με την άδεια ή την ανοχή των κατακτητών. Το μεγαλύτερο μέρος των αντιστασιακών φύλλων (27 τον αριθμό) εντοπίζεται στην περιοχή των Χανίων, φαινόμενο που, ως ένα βαθμό, εξηγείται από το γεγονός ότι η Κατοχή σε μέρος του νομού Χανίων παρατάθηκε για περίπου 8 μήνες σε σχέση με τις υπόλοιπες περιοχές της Κρήτης. Επίσης αξιόλογη δραστηριότητα παρατηρείται στην περιοχή Λασιθίου, όπου έχουν επισημανθεί 8 αντιστασιακά έντυπα, ενώ στην περιοχή Ρεθύμνου και Ηρακλείου έχουν επισημανθεί τέσσερα και δύο αντίστοιχα. Οι παραπάνω αριθμοί στηρίζονται στη σχετική βιβλιογραφία και είναι οπωσδήποτε σχετικοί, αφού λόγω των ειδικών συνθηκών κάτω από τις οποίες εκδίδονταν και κυκλοφορούσαν, αρκετά απ’ αυτά δεν διασώθηκαν ή λανθάνουν. Τυπώνονταν σε μονόφυλλα μικρού σχήματος, συνήθως σε πολύγραφο, αλλά μερικά –κυρίως τα δελτία ειδήσεων– κυκλοφορούσαν και σε χειρόγραφη μορφή.

Περίοδος 1945–1980

            Η περίοδος αυτή είναι η πλουσιότερη σε υλικό, γεγονός φυσικό και αναμενόμενο, αφού και οι οικονομικές συνθήκες βελτιώνονται σταδιακά και η εκτυπωτική τεχνολογία εξελίσσεται πιο γρήγορα. Συγκεκριμένα κατά την περίοδο αυτήν επισημάνθηκαν  περίπου 200 τίτλοι εφημερίδων και 90 περιοδικών. Βέβαια και πάλι υπερτερούν τα θνησιγενή έντυπα, αφού από τους 200 τίτλους εφημερίδων οι 105 δεν συμπληρώνουν ένα έτος κυκλοφορίας.

Η χωροταξική κατανομή των εφημερίδων αυτήν την περίοδο έχει το ακόλουθο σχήμα: 79 εκδίδονται στα Χανιά, 70 στο Ηράκλειο, 26 στο Ρέθυμνο και 25 στο Λασίθι.

Ως προς τη συχνότητα της έκδοσης έχουμε 35 ημερήσιες, 6 δισεβδομαδιαίες, 84 εβδομαδιαίες, 9 δεκαπενθήμερες και 15 μηνιαίες.

Ως προς το περιεχόμενο τους, οι πολιτικές στις οποίες περιλαμβάνονται και τα κομματικά και τα προεκλογικά έντυπα, φτάνουν τον αριθμό 125. Ακολουθούν οι μαθητικές, που φτάνουν τις 22 και έπονται 19, που εκφράζουν τα συμφέροντα διαφόρων ομάδων του πληθυσμού, 17 σατιρικές, 9 αθλητικές και 11 που δεν εμπίπτουν σε κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες.

Αν θελήσομε να κάνομε μια χρονολογική κατάταξη του υλικού αυτής της περιόδου, διαπιστώνομε ότι, αμέσως μετά την απελευθέρωση η Κρήτη κατακλύζεται από δεκάδες έντυπα που στην πλειονότητά τους είναι όργανα κομμάτων ή παρατάξεων, γεγονός που βρίσκει τη δικαιολόγησή του στο πολιτικά οξυμένο κλίμα της εποχής. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι μόνο κατά το 1945 και τους τρεις τελευταίους μήνες του 1944 βλέπουν το φως 50 τίτλοι εφημερίδων! Ενώ από το 1946 μέχρι το 1950 αυτοί περιορίζονται στους 27. Εκτός όμως από τα έντυπα που κυκλοφορούν για πρώτη φορά, επανακυκλοφορούν και έντυπα που είχαν διακόψει κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η «Έρευνα», ο «Κήρυκας», ο «Παρατηρητής», η «Εθνική Φωνή» και το «Βήμα του Λαού» στα Χανιά. Η «Κρητική Επιθεώρησις» και το «Βήμα» στο Ρέθυμνο, η «Δράσις» στο Ηράκλειο και η «Ανατολή» στον Άγιο Νικόλαο. Σ’ αυτά τα μετακατοχικά χρόνια έχουν την αφετηρία τους και δυο μεγάλες εφημερίδες του Ηρακλείου που κυκλοφορούν μέχρι σήμερα. Η «Πατρίς» που ξεκινά το 1946 και η «Μεσόγειος» το 1950.

Η δεκαετία του ’50 μας δίνει 19 τίτλους και αυτή του ’60 τριάντα τρεις, από του οποίους οι 11 που ανήκουν στη δικτατορική περίοδο είναι κυρίως κυβερνητικές προπαγανδιστικές εκδόσεις και μαθητικά έντυπα. Στα χρόνια της δικτατορίας διακόπτουν την έκδοσή τους σημαντικές εφημερίδες της Κρήτης, όπως ο «Κήρυκας», η «Αλήθεια» και ο «Παρατηρητής» στα Χανιά, τα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» στο Ρέθυμνο και η «Αλλαγή» στο Ηράκλειο. Όλες θα ξανακυκλοφορήσουν μετά την κατάρρευση του δικτατορικού καθεστώτος. 

Τέλος κατά τη δεκαετία του ’70 έχομε περίπου 40 τίτλους από τους οποίους οι 5 ανήκουν στη δικτατορική περίοδο. Οι σημαντικότεροι νέοι τίτλοι της δεκαετίας αυτής, είναι τα «Χανιώτικα Νέα» και η «Χανιώτικη Ελευθεροτυπία».

Η σύντομη αυτή παρουσίαση σταματά στο έτος 1980 όχι γιατί πρόκειται για κάποιο έτος ορόσημο, αλλά επειδή τα στοιχεία που είχα στη διάθεσή μου φτάνουν μέχρι εκεί. Ίσως κάποιος νεότερος ερευνητής παρακινηθεί απ’ αυτό το γεγονός και επεκτείνει την έρευνα μέχρι το σήμερα.

(Δημοσιεύθηκε στα πρακτικά του συνεδρίου: Ο Ελληνικός Τύπος 1784 ως σήμερα, ΕΙΕ/ΙΝΕ, Αθήνα 2005).

---

[i] Ξενοφώντας Παγκαλιάς, α) «Κρητικές εφημερίδες του περασμένου αιώνα», Κρητική Εστία, 260/261 (1980) 403-413 και 268/269 (1981) 259-263· β) «Οι εφημερίδες των Χανίων 1900-1950», Προμηθεύς ο Πυρφόρος, 27 (1981) 413-425 και 31 (1982) 275-294' γ) «Οι εφημε­ρίδες του Ηρακλείου», Προμηθεύς ο Πυρφόρος, 36 (1983) 341-379.

[ii] Ζαχαρένια Σημανδηράκη, α) ((Κρητικές εφημερίδες Αθηνών του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης», Προμηθεύς ο Πυρφόρος, 32 (1982) 369-375' β) Κρητικός Τύπος (Συμπληρωματικά στοιχεία), Προμηθεύς ο Πυρφόρος, 34 (1983) 143-153^- γ) Χανιώτικες εφημερίδες μετά το 1950, Προμηθεύς ο Πυρφόρος, 39 (1984) 289-297' δ) Γενικό συμπλήρωμα στον κρητικό Τύπο, Λύκτος, 2(1986)263-278.

[iii] Ελευθέριος Πλατάκης, «Περιοδικά και εφημερίδες του νομού Λασιθίου», Αμάλθεια, 4 (1971)17-32.

[iv] Γιάννης Παπιομύτογλου, α) «Τα κρητικά και κρητολογικά περιοδικά», Προμηθεύς ο Πυρφόρος, 18, 19, 20, 22 (1980) 58-67, 143-149, 228-242, 397-405^- β) ((Εκατό χρόνια Ρεθεμνιώτικων εφημερίδων (1881-1981), Προμηθεύς ο Πυρφόρος, 29 (1982), 165-181.