ΤΟ ΠΗΓΑΔΙ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΠΟΡΤΑΣ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

Η ΠΗΓΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΠΟΡΤΑΣ

            Το μπαζωμένο πηγάδι που αποκάλυψε προ ημερών ο εκσκαφέας στη Μεγάλη Πόρτα έχει την ιστορία του, η οποία ανατρέχει στα χρόνια της Βενετοκρατίας. Δίνει απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα αναφορικά με την ύδρευση του Ρεθύμνου εκείνα τα χρόνια και είναι καλό και χρήσιμο να τη γνωρίζουν άρχοντες και λαός αυτής της πόλης. Και μιας και σχετίζεται και με τη Μάνα του Νερού που αποτέλεσε σημείο στο πρόσφατο Κυνήγι Θησαυρού, καλό είναι να την έχουν υπόψη τους και οι επίδοξοι θησαυροθήρες.

            Τις σχετικές πληροφορίες διέσωσε ο αείμνηστος Χριστόφορος Σταυρουλάκης, πρώτος πρόεδρος της Ιστορικής - Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνης και βαθύς γνώστης της ιστορίας αυτού του τόπου.

            Τον Μάιο, λοιπόν, του 1967 γίνονταν πάλι κάποια έργα οδοποιίας στο ίδιο σημείο και το συνεργείο προχώρησε στο μπάζωμα του πηγαδιού, γεγονός που προκάλεσε την αγανάκτηση του Χρ. Σταυρουλάκη και τον οδήγησε να δημοσιεύσει σε τοπική εφημερίδα την ιστορία του αλλά και να τονίσει την ανάγκη διατήρησής του και της κήρυξής του ως διατηρητέου μνημείου λόγω της μεγάλης του σημασίας για την ιστορία της πόλης του Ρεθύμνου.

            Γράφει λοιπόν μεταξύ άλλων: Νοτίως του εσωτερικού χώρου της πύλης επί της σχηματιζομένης μικράς πλατείας της αγοράς και ακριβώς επί της συμβολής των οδών Τομπάζη και Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή ευρίσκεται η πασίγνωστη (σ.σ. τότε) πηγάδα το στόμιο της οποίας καλύπτει ένα στρογγυλό σιδερένιο σκέπασμα επί της επιφανείας του δρόμου. Προπολεμικά ο αείμνηστος Δήμαρχος Τίτος Πετυχάκης είχε τοποθετήσει επί της δυτικής γωνίας μία σιδηρά αντλία με μία επιγραφή λέγουσαν "Νερό για λάτρα", του οποίου έκαναν χρήσιν για καθαρισμό και κατάβρεγμα οι περίοικοι καταστηματάρχαι. Πράγματι το νερό αυτό ήταν μολυσμένο από τις ακαθαρσίες της αγοράς, ξεκινούσε όμως κατακάθαρο από την αρχαίαν πηγήν του Αγ. Ιωάννου της Μάννας του νερού. Και δεν πρόκειται περί πηγαδιού αλλά περί της πρώτης υπογείου εσωτερικής δεξαμενής μεγάλης παροχής από της οποίας διοχετεύετο το νερό κατά τους χρόνους της Βενετοκρατίας εις την κεντρικήν Κρήνην της πόλεως ονομαζομένη Κρήνη ΑΡΙΜΟΝΤΙ (sic) 15ου αιώνος και η οποία είναι και σήμερον η λειτουργούσα βρύση του Πλατάνου. Χάρις εις την πρωτοβουλίαν του Δημάρχου κ. Ευαγ. Δασκαλάκη να ξανατρέξη το νερό της παναρχαίας κρήνης της πόλεως από τους τρεις κρουνούς των λεοντοκεφαλών του Αγ. Μάρκου της Βενετίας. Προτού φθάσει εκεί το νερό εστάθμευε και σε μια άλλη ενδιάμεση δεξαμενή ευρισκόμενη στην αρχή της σημερινής πλατείας Τίτου Πετυχάκη η ακριβής θέσις της οποίας είναι δίπλα στη μεγάλη λεύκη και το κάτωθι αυτής περίπτερο του συμπολίτη αναπήρου κ. Παυλιδάκη... Εκτός της κεντρικής κρήνης ΑΡΙΜΟΝΤΙ υπήρχε και μιά άλλη μεταγενεστέρας βενετικής και αυτή εποχής (σ.σ. Ο Ανδρέας Νενεδάκης υποστηρίζει πως επρόκειτο για τούρκικη κρήνη), ευρισκομένη εις την ανατολικήν πλευράν της μικράς πλατείας της Μεγάλης Πόρτας δίκρουνη με στρογγύλα ανάγλυφα στόμια αντιστοιχούσα ακριβώς εις τον χώρον που καταλαμβάνει σήμερον το μικρόν κουρείον του συμπολίτη κ. Γεωργίου Κουτρουμπά (σ.σ. Πρόκειται για το χώρο που καταλαμβάνει σήμερα το μικρό μαγαζάκι με τα είδη δώρων μεταξύ του φούρνου και του μανάβικου). Και η κρήνη αυτή κατεδαφίσθει προπολεμικώς.

            Στη συνέχεια ο Χρ. Σταυρουλάκης αναφέρεται στη "μάνα του νερού":

Η αρχαία πηγή του Αγ. Ιωάννου της Μάννας του νερού μεγίστης παροχής ανήκει εις την κατηγορίαν των καρστικών καλουμένων πηγών, το υπέδαφος των οποίων είναι διαβρωτικόν και ως εκ τούτου ο ρους του νερού πολλάκις παρεκλίνει της αρχικής πορείας του, διασκορπίζεται, ευρίσκει άλλας διεξόδους και άλλοτε χάνεται για να παρουσιασθεί εις άλλα σημεία εγγύς της πρώτης του πηγής. Αυτό το φαινόμενον της εκτροπής του νερού παρουσιάσθη πολλές φορές διά μεσου των αιώνων εις την πηγήν της Μάννας. Ο Μπουνιαλής μας λέγει ότι σε πολύ περασμένους καιρούς, πιθανόν περί τα μέσα του 16ου αιώνος το νερό της Μάννας χάθηκε και οι κάτοικοι της πόλεως υδρεύοντο από τα πηγάδια. Γι' αυτό και βλέπομεν σήμερον ότι από κανένα παληό σπίτι της πόλεως δεν ελλείπει το πηγάδι. Η πόλις εδοκιμάζετο από τα μολυσμένα νερά και τις αρρώστιες και οι Ρεθύμνιοι κατέφευγαν για πόσιμο νερό εις τα έξω των τειχών της πόλεως φρέατα: Την πηγάδα της Άμμου όπου ο αρχαίος ανεμόμυλος, το πηγάδι του Γαντζάγα μεγάλης παροχής εκλεκτού νερού την θέσιν του οποίου πιθανολογούμεν εις την επ' ημερών μας Περιβόλα του Συριανού (σ.σ. Στη θέση του σημερινού Νοσοκομείου, όπως με πληροφόρησε ο Ανδρέας Νενεδάκης), και το πηγάδι του Αμπουχίρ (Αμπουχούρι) παρά το πετροκοπιό (σ.σ. Η περιοχή δυτικά του νεκροταφείου) με το ιαματικό νερό που ήταν βέβαια το πηγάδι της εκεί υπαρχούσης μονής του Αγ. Αθανασίου καταστραφείσης υπό των Τούρκων κατά την πολιορκίαν και κατάληψιν της Ρεθύμνης το 1646... Η πόλις εσώθη από τη λειψυδρία χάρις εις την αναληφθείσαν πρωτοβουλίαν ενός διαλεκτού τέκνου της Ρεθύμνης του Πρωτόπαππα Φιλαρέτου, ο οποίος δι' έργων "υδρομαστεύσεως", ως θα ελέγαμεν σήμερον, κατόρθωσε να ξαναμαζέψη τα διασκορπισμένα νερά της Μάννας να τα επαναφέρη εις την αρχικήν των πηγήν και με υδραυλικά έργα μεγάλης εκτάσεως να τα διοχετεύση και να τα ρίψη εις την δεξαμενήν που κατασκεύασε και που είναι η ίδια της Μεγάλης Πόρτας δια την οποίαν γίνεται λόγος σήμερον. Επί όλων δε των Βενετικών σχεδιαγραμμάτων  Μπασιλικάτα, Μποσκίνη, Μποννάνι, Μαγκανιάτο και άλλων Βενετών χαρτογράφων της εποχής του 16ου και 17ου αιώνος σημειώνεται σταθερά η όλη γραμμή του αρχαίου υδραγωγείου της πόλεως η οποία ξεκινά από την πηγή της Μάννας, έρχεται στη δεξαμενή Φιλαρέτου και από εκεί δια της οδού Κωνσταντινουπόλεως νυν Εθν. Αντιστάσεως καταλήγει στη μεγάλη βρύση του Πλατάνου. Και η παληά δίκρουνη βρύση της Μεγάλης Πόρτας που αναφέραμεν παραπάνω έπαιρνε νερό από τον ίδιο υδραγωγό.

            Τις πληροφορίες αυτές αντλεί ο Χρ. Σταυρουλάκης από τους παρακάτω στίχους του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή στον Κρητικό Πόλεμο και συγκεκριμένα στη φιλονικία Ρεθύμνου και Χάνδακα:

Με ιερείς αξιώτατους έρχομαι να σου φέρνω

κι' αφήνω κι' άλλους παλαιούς ογιά να μη μακραίνω

Νικόλαον Πρωτοπαππάν θυμούμαι τση δουλειές του

πόσες φορές με στόλισε πολλά με τσ' αρετές του

Φιλάρετος Φιλάρετης εκράζαν τη γενιά του

Κι' η Κρήτη ετιμώτανε με τα καμώματά του

Και το νερό που χάθηκε και τεχνομάζωξέν το

και τόφερε στο φόρος μου.

            Από τα παραπάνω νομίζω ότι γίνεται φανερή η ανάγκη της διατήρησης και ανάδειξης της δεξαμενής αλλά με παράλληλη δυνατότητα ανεμπόδιστης κυκλοφορίας πεζών και τροχοφόρων. Πιστεύω ότι οι σημερινές τεχνολογικές δυνατότητες μπορούν να επιτύχουν αυτά τα εκ πρώτης όψεως αντιφατικά ζητούμενα.

Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου. 

(Δημοσιεύθηκε στα Ρεθεμνιώτικα Νέα της 11/2/1999)