ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΑΙ ΔΗΜΑΡΧΟΙ ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ (ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ) (Μέρος 1ο)

ΟΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΗΜΑΡΧΟΙ

ΣΤΟ Ν. ΡΕΘΥΜΝΗΣ (1879–1898)

 (Μέρος 1^ο)

 Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Η πρώτη μορφή αυτοδιοίκησης που εμφανίζεται στην Κρήτη κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν αυτή των Δημογεροντιών. Με φιρμάνι του 1858 προβλέπεται η ίδρυση και λειτουργία Δημογεροντίας στις έδρες των τριών Διοικήσεων, δηλαδή στα Χανιά στο Ηράκλειο και στο Ρέθυμνο. Αργότερα με τον Οργανικό Νόμο του 1868 ενισχύθηκε και επιβεβαιώθηκε ο θεσμός των Δημογεροντιών και μάλιστα, με την αύξηση των Διοικήσεων του νησιού σε πέντε, αυξήθηκε παράλληλα και ο αριθμός των Δημογεροντιών σε πέντε με την προσθήκη των Δημογεροντιών Λασιθίου και Σφακίων. Ο αριθμός των μελών κάθε Δημογεροντίας κυμαινόταν από 5 μέχρι 7 μέλη ανάλογα με τον πληθυσμό της περιοχής. Πρόεδρος ήταν ο οικείος Μητροπολίτης, ενώ τα υπόλοιπα μέλη αναδεικνύονταν από εκλεκτορικά σώματα, που τα αποτελούσαν εκπρόσωποι των διαφόρων επαγγελματικών τάξεων. Οι υποψήφιοι θα έπρεπε να είναι έγγαμοι, τουλάχιστον 35 ετών και να έχουν κτηματική περιουσία άνω 50.000 γροσίων. Οι Δημογεροντίες είχαν αρμοδιότητα επί θεμάτων κληρονομικού και οικογενειακού δικαίου, παιδείας και κοινωνικής πρόνοιας. Αντίστοιχα με τις χριστιανικές υπήρχαν και μουσουλμανικές δημογεροντίες.

Και στο διάστημα από το 1858 μέχρι την εκλογή των πρώτων δημάρχων τον Οκτώβρη του 1879, υπήρχε το αξίωμα του δημάρχου στην Κρήτη, αλλά επρόκειτο στην ουσία για κρατικούς υπαλλήλους που διορίζονταν από την Τουρκική Διοίκηση, υπάγονταν στις διαταγές του τοπικού Διοικητή και είχαν κυρίως καθήκοντα σχετικά με την δημόσια τάξη[1].

Με τη Σύμβαση της Χαλέπας παρέχεται το δικαίωμα στη Γενική Συνέλευση των Κρητών να προβεί σε συμπλήρωση της Οθωμανικής Νομοθεσίας με τη σύνταξη, μεταξύ των άλλων νομοθετημάτων, και Δημοτικού Νόμου. Πράγματι στις 27 Φεβρουαρίου 1879 ψηφίζεται από τη Γενική Συνέλευση των Κρητών ο πρώτος Δημοτικός Νόμος[2] που προέβλεπε ότι οι δημοτικοί άρχοντες αναδεικνύονται με εκλογές. Οι υποψήφιοι θα έπρεπε να είναι τουλάχιστον 25 ετών και να μην εμπίπτουν σε κάποια από τις εξαιρέσεις των άρθρων 6 και 7 του Οργανικού Νόμου. Το δικαίωμα του εκλέγειν είχαν οι άνδρες με συμπληρωμένο το 21^ο έτος της ηλικίας τους, οι οποίοι ασκούσαν κάποιο επάγγελμα και κατείχαν κινητή ή ακίνητη περιουσία. Δεν είχαν το δικαίωμα του εκλέγειν οι κληρικοί και των δύο θρησκευμάτων. Οι εκλογές διαρκούσαν  τρεις ημέρες, δηλαδή από το πρωί της Παρασκευής μέχρι το βράδι της Κυριακής. Κατά την ψηφοφορία κάθε ψηφοφόρος έπρεπε να προσέρχεται στην κάλπη με έτοιμο το ψηφοδέλτιό του με τα ονόματα των υποψηφίων της προτίμησής του γραμμένα από τον ίδιο ή αν δεν γνώριζε γραφή από κάποιον της εμπιστοσύνης του. Τα δυσανάγνωστα ονόματα δεν λαμβάνονταν υπόψη. Σε κάθε Δήμο εκλέγονταν ένας Δήμαρχος, ένας Α΄ δημαρχιακός Πάρεδρος και δύο Β΄ δημαρχιακοί Πάρεδροι. Τα Δημοτικά Συμβούλια των μεγάλων δήμων απαρτίζονταν από δέκα Δημοτικούς Συμβούλους, ενώ των υπόλοιπων από οκτώ.

Όπου το εκλογικό σώμα ήταν μικτό, δηλαδή το συγκροτούσαν χριστιανοί και μουσουλμάνοι, τότε ο δήμαρχος εκλεγόταν από το πλειοψηφούν στοιχείο και ο Α΄ δημαρχιακός πάρεδρος από το μειοψηφούν, ενώ η αναλογία των δημοτικών συμβούλων ήταν 1 προς 2. Όπου όμως το μειοψηφούν στοιχείο αριθμούσε πάνω από 50 οικογένειες τότε τα δύο στοιχεία εξέλεγαν ίσο αριθμό δημοτικών συμβούλων. 

Πόροι των Δήμων ήταν οι δημοτικοί φόροι και τα πρόστιμα που επέβαλαν τα πταισματοδικεία. Οι Δήμοι είχαν αρμοδιότητα κυρίως στην συντήρηση των δημοτικών σχολείων, στην κατασκευή και συντήρηση των δημοτικών οδών[3], στην ύδρευση, καθώς και στην καθαριότητα και τον καλλωπισμό της πόλης. Βέβαια όλες οι αρμοδιότητες των Δήμων ήταν υπό την αίρεση της Διοίκησης αφού το άρθρο 71 του δημοτικού νόμου προέβλεπε ότι: Ουδεμία πράξις και ψήφισμα του Δημοτικού Συμβουλίου θα έχη ισχύν  και θα ενεργήται, αν δεν υποβάλληται εις την Διοικητικήν Αρχήν και δεν εγκρίνεται παρά ταύτης.

Οι Δήμοι του Νομού Ρεθύμνης

Η Κρήτη διαιρέθηκε σε 86 συνολικά δήμους[4], οι οποίοι κατανέμονταν κατά Τμήμα (νομό) ως εξής: Το Τμήμα Ηρακλείου περιλάμβανε 20 δήμους, το Τμήμα Λασιθίου 19, το Τμήμα Ρεθύμνης 16, το Τμήμα Σφακίων 14 και το Τμήμα Χανίων 17.

Ο νομός Ρεθύμνης ουσιαστικά περιλάμβανε 20 δήμους, αν υπολογιστούν και οι 4 δήμοι του Αγίου Βασιλείου που είχαν προσαρτηθεί στο βραχύβιο Τμήμα Σφακίων.

Αναλυτικά ο νομός Ρεθύμνης περιλάμβανε τους ακόλουθους δήμους:

·  Στην επαρχία Ρεθύμνης  οι δήμοι: Πόλεως Ρεθύμνης, Αμνάτου, Αργυρουπόλεως, Ατσιποπούλου, Πηγής, Ρουστίκων και Χρωμοναστηρίου.

·   Στην επαρχία Αμαρίου οι δήμοι: Αποδούλου, Μέρωνος και Μοναστηρακίου.

·  Στην επαρχία Μυλοποτάμου οι δήμοι: Αβδανιτών, Ανωγείων, Γαράζου, Δαμάστας, Μαργαριτών και Μελιδονίου και

·  Στην επαρχία Αγίου Βασιλείου  οι δήμοι: Αγίου Πνεύματος (έδρα Άρδακτος), Κοξαρές, Μελάμπων και Σελίων.     

Κάθε δήμος απαρτιζόταν από έναν αριθμό χωριών ανάλογα με τις

γεωγραφικές και πληθυσμιακές συνθήκες. Έτσι οι δήμοι του νομού Ρεθύμνης, αναφορικά με τη σύστασή τους, παρουσίαζαν την ακόλουθη εικόνα.

ΕΠΑΡΧΙΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

1. Δήμος Ρεθύμνης: Πόλη Ρεθύμνου[5], Λωβοχώρι[6], Μασταμπάς, Περιβόλια, τα μετόχια Καστελλάκια, Ρισβάν Αγά, Μουσταφά, Φουρφουριανού (μετόχι), Χαλατούλλου, Καραμουσάδενας (μετόχι) και οι τεκέδες Χασάν Μπαμπά και Σακαλόγλου.

2.    Δήμος Αμνάτου: Αμνάτος (έδρα του δήμου), Καβούσι, Καψαλιανά, Κόκκινο Μετόχι, Κυριάννα, Μέση, Μονή Αρκαδίου, Πίκρης, Χάρκια.

3.   Δήμος Αργυρουπόλεως: Αργυρούπολη (έδρα του δήμου), Αρκούδενα (Αρχοντική), Επισκοπή, Καρωτή, Κάτω Πόρος, Κούφη, Μαρουλούς, Μονή Μυριοκεφάλων, Μπιλαντρέδω, Μυριοκέφαλα, Όνυχας.

4.  Δήμος Ατσιποπούλου: Ατσιπόπουλο (έδρα του δήμου), Άγιος Ανδρέας, Πάνω και Κάτω Βαρσαμόνερο, Βεδέροι, Γάλλου, 

      Γεράνι, Γωνιά, Κάστελλος, Μονοπάρι, Πρινές, Φραντζεσκιανά Μετόχια και τα μετόχια Άγιος Παύλος, Πετρές και Χαροκόπου.

5.    Δήμος Πηγής: Πηγή (έδρα του δήμου), Αγία Παρασκευή, Αγία Τριάδα, Άγιος Δημήτριος, Άδελε, Αστέρι, Λούτρα, Μαρουλάς, Μονή Αρσανίου, Παγκαλοχώρι, Χαμαλεύρι.

6.   Δήμος Ρουστίκων: Ρούστικα (έδρα του δήμου), Άγιος Γεώργιος, Άγιος Κωνσταντίνος, Αλώνες, Αρολίθι, Βελονάδω, Ζουρίδι, Καλονύκτης, Μαλλάκια, Μονή Ρουστίκων, Μούντρος, Νησί, Παλαίλιμνος, Ρουμπάδω, Σαϊτούρες και το Μετόχι Καμπανού.

7. Δήμος Χρωμοναστηρίου: Χρωμοναστήρι (έδρα του δήμου), Αγία Ειρήνη, Άγιος Μάρκος, Αμπελάκι, Ανώγεια, Αρμένοι, Γιαννούδι, Γουλεδιανά, Καπεδιανά, Καρέ, Κούμοι, Μισίρι, Μονή Χαλεβή, Μύλοι, Μύρθιος, Ξερό Χωριό, Όρος, Πρασές, Ρουσοσπίτι, Σελλί, Σωματάς, Φωτεινού και τα μετόχια Αλμπάνη, Αγρομούλοι, Δαφνές.

ΕΠΑΡΧΙΑ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

1. Δήμος Αρδάκτου: Άρδακτος (έδρα του δήμου), Αγαλιανού, Ακτούντα, Βάτος, Βρύσες, Δουμαεργειό (Κεντροχώρι), Δρυμισκος, Κεραμέ, Κισσός, Κούμια, Πλατανές.

2. Δήμος Κοξαρές: Κοξαρέ (έδρα του δήμου), Αγία Πελαγία, Άγιος Βασίλειος, Άγιος Ιωάννης, Κουσελιανά, Ατσιπάδες, Καλή Συκιά, Λάκκος, Λαμπινή, Μιξόρρουμα, Μουρνέ, Νταριβιανά, Ντιμπλοχώρι, Παλαιόλουτρα, Σπήλι, Τσικαλαριά, Φρατί.

3. Δήμος Μελάμπων: Μέλαμπες (έδρα του δήμου), Κρύα Βρύση, Ορνέ, Σαχτούρια και το μετόχι Βούλγαρη.

4. Δήμος Σελλίων: Σελλιά (έδρα του δήμου), Ασώματος, Γιαννιού, Λευκόγεια, Μαριού, Μυρθιος, Ροδάκινο, τα μετόχια Φοινικιάς, Νεοχώρι και η Μονή Πρέβελη.

ΕΠΑΡΧΙΑ ΑΜΑΡΙΟΥ

1. Δήμος Αποδούλου: Αποδούλου (έδρα του δήμου), Αγία Παρασκευή, Άγιος Ιωάννης, Άνω Μέρος, Άρδακτος, Βαθειακό, Δρυγιές, Κλήμα, Κουρούτες, Λοχριά, Νίθαυρι, Πλάτανος, Ρίζικας, Σάτα, Χωρδάκι και τα μετόχια Καμάρα, Φανερωμένη και Καλόϊδενα.

2. Δήμος Μέρωνος: Μέρωνας (έδρα του δήμου), Παντάνασσα, Αποστόλοι, Βολιώνες, Γεννή, Γέννα, Γερακάρι, Ελένες, Θρόνος, Καλογέρου, Καρίνες, Κλησίδι, Μεσονήσια, Πατσός και τα μετόχια Βένι, Αγ. Ειρήνη και Κεφάλα.

3. Δήμος Μοναστηρακίου: Μοναστηράκι (έδρα του δήμου), Νευς Αμάρι, Αποσέτι, Βυζάρι, Βρύσες, Γουργούθοι, Καρδάκι, Λαμπιώτες, Μονή Ασωμάτων, Μπισταγή, Οψιγιάς, Πλατάνια, Σμιλές, Φουρφουράς.

ΕΠΑΡΧΙΑ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΟΥ

1. Δήμος Αυδανιτών: Αυδανίτες (έδρα του δήμου), Αβδελά, Άγιος Ιωάννης, Άγιος Μάμας, Αλιάκες, Γαρίπα, Δαμαβόλου, Δαφνέδες, Επισκοπή, Καστρί, Κεραμωτά, Κεφάλι, Μούντρος, Μούσες.

2. Δήμος Ανωγείων: Ανώγεια (έδρα του δήμου), Αξός, Αστυράκι, Ζου Λάκκος (Ζωνιανά), Καμαράκι, Καμαριώτης, Λειβάδα, Μετόχια, Σίσαρχα, μετόχι Χοχλίδη.

3. Δήμος Γαράζου: Γαράζο (έδρα του δήμου), Ανεμόμυλος, Απλαδιανά, Βενί, Κάλυβος, Κλεψίμια (Δοξαρό), Κράνα, Λειβάδια, Μονή Δισκουρίου, Μουρτζανά, Νησί, Ομάλα, Φαράτσι, Χελιανά.

4. Δήμος Δαμάστας: Δαμάστα (έδρα του δήμου), Αγρίδια, Αΐμονας, Αλόϊδες, Ασυρώτοι (Κρυονέρι), Θεοδώρα, Κωστεφάνου, Μακρυγιάννη, Μάραθος, Μονή Αγίου Παντελεήμονος, Μονή Βωσάκου, Μονή Χαλέπας, Σίσες, Τσαχιανά, Φόδελε, Χώνος.

5. Δήμος Μαργαριτών: Μαργαρίτες (έδρα του δήμου), Αλφά, Αναχούρδομέτοχα, Βεργιανά, Ελεύθερνα, Επίσκοπή, Έρφοι, Καϊναρτζέ (Άγιος Νικόλαος), Καλανταρέ, Καλλέργω, Λαγκά, Κυνηγιανά, Ορθές, Πλευριανά, Πρινές, Πρίνος, Ρούπες, Σκορδίλω, Σκουλούφια, Τζανακιανά, Άνω και Κάτω Τριπόδο.

6. Δήμος Μελιδονίου: Μελιδόνι (έδρα του δήμου), Αγγελιανά, Αγυιά, Βλυχάδα, Εξάντη, Καλαμάς, Κάμπου Μετόχια, Κρασούνα, Λαμεριανά, Μελισσουργάκι, Μονή Μπαλή, Δαλαμπέλο, Ξουζανά, Πασαλίτες, Πέραμα, Μπραχίμου (Δάφνη), Ρουμελή, Σιριπιδιανά, Σκεπαστή, Χουμέρι, μετόχια Χανοθιανά και Κλαροτζάνου.

Οι πρώτες δημοτικές εκλογές (1879)[7]

Ο Γενικός Διοικητής Κρήτης Φωτιάδης πασάς με εγκύκλιό του της 18-9-1879 προς τους Διοικητές και Επάρχους της Κρήτης και με προκήρυξή του[8] της 28-9-1879 ορίζει ως χρόνο διενέργειας των πρώτων δημοτικών εκλογών στην Κρήτη το τριήμερο Παρασκευή 26 έως Κυριακή 28 Οκτωβρίου 1879 και δίνει οδηγίες για την ομαλή και απρόσκοπτη διεξαγωγή τους. Επίσης στο φ. 551/13-10-1879 της εφημερίδας Κρήτη δημοσιεύεται βαρυσήμαντο άρθρο για τη σημασία του καινοφανούς αυτού θεσμού για την Κρήτη και γίνονται παραινέσεις για τη σωστή χρήση του δικαιώματος αυτού εκ μέρους των Κρητικών. Σύμφωνα με την ίδια εφημερίδα[9], η οποία είναι ίσως η μοναδική πηγή πληροφοριών για τις εκλογές του 1879, οι εκλογές έγιναν με πλήρη τάξη και ησυχία. Μάλιστα σημειώνει ότι το γεγονός αυτό ἐν χώρᾳ ᾗ πρῶτον ἤδη ἐκλήθη ὁ λαός προς ἐξάσκησιν τοιούτου δικαιώματος, εἶναι κατά πάντα αἴσιον καί προμηνύει τήν παγίωσιν καί καρποφορίαν τῶν νέων δημοτικῶν τῆς νήσου θεσμῶν.

Δυστυχώς δεν έχουμε τα πλήρη αποτελέσματα των εκλογών αυτών. Η εφημερίδα Κρήτη δημοσιεύει μέρος αυτών στα φύλλα της 3^ης και της 11^ης Νοεμβρίου 1879.

Από το Τμήμα Ρεθύμνης έχουμε μόνο τα αποτελέσματα των δήμων της ομώνυμης επαρχίας πλην του δήμου Αργυρουπόλεως, τα οποία έχουν ως εξής:

·   Στον Δήμο Ρεθύμνης εξελέγη δήμαρχος ο Μεχμέτ Μουλαλιδάκης και Α΄ δημαρχιακός πάρεδρος ο Νικόλαος Κακλαούνης. Β΄δημαρχιακοί πάρεδροι οι Βασίλειος Δρανδάκης και  Μουσταφά Σακαλόγλους. Δημοτικοί σύμβουλοι οι: Δημήτριος Καλομενόπουλος, Στυλιανός Μαγιολιτάκης, Μεχμέτ Μουλαμουσταφαδάκης, Επαμεινώνδας Καλομενόπουλος, Χουσεΐν Τσιτσεκάκης, Μουσταφά Κιλιτσάκης, Ιωάννης Παπαλεξάκης, Εμίν Καντιδάκης, Δημήτριος Μανουσάκης και Μεχμέτ Βεϊσαγαδάκης.

Παν. Μανωλιτσάκης

·    Στον Δήμο Χρωμοναστηρίου δήμαρχος ο Αντώνιος Βεβελάκης[10] και Α΄ δημαρχιακός πάρεδρος ο Μουλά Αχμέτ Λαχουριδάκης. Β΄δημαρχιακοί πάρεδροι οι Ιωάννης Βαλέργας και Μουσταφά Χ" Ιμπραϊμάκης. Δημοτικοί σύμβουλοι οι: Ματθαίος  Γεωργιουδάκης, Τζανής Κοτσιφός, Αναγνώστης Κοκολάκης, Μουλά Κιαμήλ Βεϊσάκης, Μεχμέτ Τζορμπατζής, Αχμέτ Χ" Χασανάκης, Ιωάννης Στεφανάκης και Ισμαήλ Κατάκης.

· Στον Δήμο Πηγής δήμαρχος ο Παναγιώτης Μανωλιτσάκης και Α΄ δημαρχιακός πάρεδρος ο Αλή Κιατιπάκης. Β΄δημαρχιακοί πάρεδροι οι Νικόλαος Ρουμελιανάκης, και Μουλά Μεχμέτ Σκουμπεντεδάκης. Δημοτικοί σύμβουλοι οι: Νικόλαος Τζεδάκης, Νικόλαος Μυγιάκης, Εμμανουήλ Βωλανάκης, Μάρκος Βωλανάκης, Παναγιώτης Κατσικάς, Νικόλαος Κιρμιζάκης, Κατήμ Καρατζεδάκης, και Αλή Μουλαλιδάκης.

· Στον Δήμο Αμνάτου δήμαρχος ο Γεώργιος Χορτάτσος και Α΄ δημαρχιακός πάρεδρος ο Αλής Παστελάκης. Β΄ δημαρχιακοί πάρεδροι οι Ιωάννης Σπυρνάκης και Χασάν Μεχμεταλιδάκης. Δημοτικοί σύμβουλοι οι: Μάρκος Βαρδάκης, Ηρακλής Τσικουδάκης, Μάρκος Κανάκης, Αναγνώστης Σφακιανάκης, Νικόλαος Δαμέργας, Αντώνιος Φραγκιαδάκης, Χασάν Καργιαγασιδάκης,  και Κασήμ Καργιαγασιδάκης.

·  Στον Δήμο Ατσιποπούλου δήμαρχος  ο Γεώργιος Θ. Μυστράκης και Α΄ δημαρχιακός πάρεδρος ο Σουλεϊμάν Γιουνουσάκης. Β΄ δημαρχιακοί πάρεδροι οι Ανδρέας Καλούδης και Ισμαήλ Γαμετάκης. Δημοτικοί σύμβουλοι οι: Ιωάννης Γ. Τσίχλης, Ιωάννης Πετρακάκης, Στυλιανός Σαλιβαράκης, Αναγνώστης Παπαλεξάκης, Χασαν Μουλαμουσταφαδάκης, Μουλά Μουκτάρ Χ" Δερβισάκης, Αλής Χαροκοπάκης και Μεχμέτ Τσελιμάκης.

· Στον Δήμο Ρουστίκων δήμαρχος  ο Χατζή Σπυρίδων Παπαδάκης και Α΄ δημαρχιακός πάρεδρος ο Μουλά Γιουσούφ Βεκιράκης. Β΄ δημαρχιακοί πάρεδροι οι Γεώργιος Παπαδάκης και Μουλά Τζελήμ Σερμεντάκης. Δημοτικοί σύμβουλοι οι: Νικόλαος Χ. Παπαδάκης, Ιωάννης Ζερβός, Ιωσήφ Δασκαλάκης, Αναγνώστης Παπαδάκης, Αναγνώστης Ηλιομαρκάκης, Μουλά Μεχμέτ Ουσταμπιλαλάκης, Νικόλαος Σταματογιαννάκης, και μουλά Ρεσήμ Μπαρπουσάκης.

Εκτός από τους παραπάνω κατά τη δημαρχιακή περίοδο αυτή βρίσκομε δήμαρχο Αργυρουπόλεως τον Γεώργιο Πρωτοπαδάκη, δήμαρχο Λάμπης τον Εμμανουήλ Δασκαλάκη, δήμαρχο Φοίνικος τον Μιχαήλ Τσουδερό, δήμαρχο Αποδούλου τον Μιχαήλ Σ. Ψαρουδάκη, δήμαρχο Μέρωνος τον Δημήτριο Χατζιδάκη, δήμαρχο Μοναστηρακίου τον Παντελή Διαμαντίδη, δήμαρχο Ανωγείων τον Ιωάννη Π. Σκουλά, Δήμαρχο Αυδανιτών τον Α. Τζανιδάκη, δήμαρχο Γαράζου τον Νικόλαο Π. Σκουλά, δήμαρχο Μαργαριτών τον γιατρό Γεώργιο Καυγαλάκη και  δήμαρχο Μελιδονίου τον Γεώργιο Λαγουδάκη.

(Δημοσιεύθηκε στην εφ. Ρέθεμνος φ. 582/1-10-2011)

---

[1] Βλ. Δημ. Νικολαΐδου, Οθωμανικοί Κώδηκες, ήτοι συλλογή των εν ενεργεία νόμων, κανονισμών, διαταγμάτων και οδηγιών της Οθωμανικής Αυτοκτατορίας, Εν Κωνσταντινουπόλει 1869, όπου στις σελ. 792-804 υπάρχουν «οδηγίαι περί καθηκόντων των Γενικών διοικητών, διοικητών, υποδιοικητών και δημάρχων».

[2] Περιέργως ο πρώτος δημοτικός νόμος δημοσιεύθηκε δυο φορές στην εφημερίδα Κρήτη, δηλ. στο φ. 522/28-3-1879 κ.ε. και στο φ. της 5-7-1879.

[3] Μάλιστα το άρθρο 63 του δημοτικού νόμου προέβλεπε ότι το Δημοτικό Συμβούλιο είχε το δικαίωμα να επιβάλει στους δημότες προσωπική εργασία ορισμένων ημερών για την κατασκευή δημοτικών έργων, όμως όσοι είχαν την οικονομική ευχέρεια μπορούσαν να την αποφύγουν καταβάλλοντας το ανάλογο προς τα ημερομίσθια ποσό!

[4] Βλ. εφημ. Κρήτη, φ. της 29-9-1879. Η εφημερίδα Κρήτη ήταν η επίσημη εφημερίδα της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης, κάτι αντίστοιχο με αυτό που ονομάζουμε σήμερα Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

[5] Την πόλη οριοθετούσε το νότιο τείχος που εκτεινόταν από την Πύλη της Άμμου ανατολικά μέχρι τη Μαρμαρόπορτα δυτικά.

[6] Λωβοχώρι ήταν η περιοχή όπου κατοικούσαν οι λεπροί του Ρεθύμνου και βρισκόταν στην πλαγιά του Τιμίου Σταυρού, νότια και νοτιοδυτικά του νεκροταφείου. Μέχρι τις μέρες μας έχει διασωθεί το τοπωνύμιο της περιοχής ως Μεσκηνιά, που επίσης σημαίνει τόπος διαμονής των λεπρών.

[7] Για τις δημοτικές εκλογές του 1879 σε όλη την Κρήτη, βλ. ένθετο αφιέρωμα της εφημερίδας Πατρίς Ηρακλείου φ. 27-9-2010, με επιμέλεια Αλέκου Ανδρικάκη.

[8] Βλ. εφημ. Κρήτη, φ. 29-9-1879.

[9] Φύλλο της 3-11-1879.

[10] Μάλλον πρόκειται για τον γνωστό αγιογράφο, για τον οποίο βλ. Χαράλαμπου Κ. Καμηλάκη, Τα Εισόδια και η Κοίμηση της Θεοτόκου στο εικονογραφικό έργο του Ρεθύμνιου ζωγράφου Αντωνίου Χ. Γ. Βεβελάκη (1819-1914) : συμβολή στη μελέτη της νεοελληνικής εκκλησιαστικής ζωγραφικής του 19ου αιώνα στην Κρήτη, Ρέθυμνο 2008.