Ο ΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΚΑΙ Ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ

Ο Ρεθεμνιώτικος Τύπος

δίπλα και απέναντι στον Ελ. Βενιζέλο

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Είναι γνωστό ότι οι μεγάλες προσωπικότητες έχουν φανατικούς φίλους, αλλά εξίσου και φανατικούς εχθρούς. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είναι η χαρακτηριστικότερη περίπτωση. Οι φίλοι του τον λάτρευαν κυριολεκτικά, ενώ οι εχθροί του αποπειράθηκαν δυο φορές να τον δολοφονήσουν. Οι όροι βενιζελικός-αντιβενιζελικός, βενιζελισμός-αντιβενιζελισμός κυριάρχησαν στην πολιτική ζωή του τόπου για περισσότερο από μισό αιώνα. Ακόμη και σήμερα, ιδιαίτερα στην Κρήτη,  υπάρχουν άνθρωποι που αυτοχαρακτηρίζονται ως Βενιζελικοί. Το φαινόμενο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν έχει προηγούμενο, αλλά ούτε και επόμενο φαντάζομαι θα υπάρξει στην Ελλάδα.

Η αντιπαράθεση μεταξύ Βενιζελικών και Αντιβενιζελικών, που πολλές φορές έφτασε σε ακραία φαινόμενα φανατισμού, είχε την απόλυτη αντιστοίχησή της και στο επίπεδο του Τύπου τόσο του Αθηναϊκού όσο και του επαρχιακού. Βασικό στοιχείο που χαρακτήριζε τις περισσότερες εφημερίδες εκείνης της εποχής, ήταν η στάση τους απέναντι στον Βενιζέλο και σε ότι αυτός συμβόλιζε.

Στην Κρήτη το φαινόμενο του Βενιζελισμού  και κατ’ ακολουθία του Αντιβενιζελισμού, όπως είναι φυσικό, προηγείται χρονικά εκείνου της υπόλοιπης Ελλάδας και η αρχή του εντοπίζεται στην περίοδο της Αυτονομίας και ειδικότερα στην προ και μετά την Επανάσταση του Θερίσου περίοδο.

Με την κήρυξη της Αυτονομίας της Κρήτης και την τοποθέτηση του Γεωργίου, πρίγκιπα της Ελλάδος, ως Ύπατου Αρμοστή, επικρατεί στην Κρήτη ένα κύμα καθολικής ευφορίας και ενθουσιασμού, όπου αρχικά δεν υπάρχει χώρος για μεμψιμοιρία και δυσαρέσκεια. Έτσι οι πρώτες εφημερίδες που κυκλοφόρησαν μετά την εγκαθίδρυση της Αυτονομίας είναι γεμάτες ενθουσιασμό και διθυραμβικά σχόλια για τον Γεώργιο και το καθεστώς που αυτός εκπροσωπεί.

            Το Ρέθυμνο δεν αποτέλεσε εξαίρεση σ’ αυτόν τον ενθουσιασμό. Και οι τρεις εφημερίδες, που κυκλοφόρησαν στο Ρέθυμνο κατά την πρώτη πενταετία του εικοστού αιώνα ήταν φιλοπριγκιπικές. Η πρώτη με τίτλο Αναγέννησις) και με εκδότη τον δικηγόρο Θεμιστοκλή Παπαδάκη (Μουρνιανό), κυκλοφόρησε αρχικά για μια διετία (1899-1900) και τήρησε ακραιφνώς φιλοπριγκιπική στάση. Παρόλα αυτά ο Γεώργιος ανακάλεσε την άδειά της στα τέλη του 1900, επειδή έγραψε κείμενο προσβλητικό για την Κρητική Χωροφυλακή.  

            Ακολούθησε η Επιθεώρησις  την οποία εξέδωσε πάλι ο Θεμ. Παπαδάκης για να αναπληρώσει το κενό που άφησε το κλείσιμο της Αναγεννήσεως. Η Επιθώρησις κυκλοφόρησε τη διετία 1901-1902 και τήρησε φιλοπριγκιπική στάση, όπως η προκάτοχός της Αναγέννησις. Η πρώτη αναφορά σε "Βενιζελικούς" που συναντάμε στον Ρεθεμνιώτικο Τύπο βρίσκεται στο φύλλο της 14-7-1901 της Επιθεωρήσεως. Μάλιστα επειδή ο όρος "Βενιζελικός" δεν έχει ακόμη καθιερωθεί η εφημερίδα ονομάζει τους φίλους του Βενιζέλου "Βενιζελιστές", ενώ σε φύλλο του Νοεμβρίου του 1901 υποστηρίζει ότι στην Κρήτη δεν υπάρχουν κόμματα και παρατάξεις, δεν υπάρχει αντιπολίτευση, υπάρχει μόνο ο Γεώργιος και η κυβέρνησή του!

            Η τρίτη εφημερίδα αυτής της περιόδου, δηλαδή των πρώτων ετών της Αυτονομίας, είναι η Κρητική Εφημερίς του δικηγόρου Στυλιανού Κωστογιάννη, η οποία κυκλοφόρησε από το 1901 μέχρι το 1904. Από τις αρχές του 1902 ασκεί κριτική στον Ελ. Βενιζέλο. Αποκαλεί ειρωνικά τον Βενιζέλο Κρητικό Λούθηρο ή Ποντίφικα της Κρήτης, ενώ κάποια στιγμή φτάνει στο σημείο να εισηγείται την αναστολή του Συντάγματος και την άσκηση της διακυβέρνησης μέσω διαταγμάτων του Γεωργίου, δηλαδή στην ουσία εισηγείται την επιβολή δικτατορίας και αποκαλεί τις πολιτικές αντιπαραθέσεις "πολυτέλειες". Όμως από την άποψη της ύλης η Κρητική Εφημερίς μπορεί να θεωρηθεί ως μια από τις πλέον αξιόλογες εφημερίδες της εποχής, δεδομένου ότι φιλοξένησε σημαντικά λογοτεχνικά, ιστορικά και λαογραφικά κείμενα.

            Οι δυο εφημερίδες που είδαμε αρχικά, δηλαδή η Αναγέννησις και η Επιθεώρησις του Θεμιστοκλή Παπαδάκη επανεκδόθηκαν αργότερα, όταν η αντιπαράθεση μεταξύ Βενιζελικών και Αντιβενιζελικών έχει ανάψει. Συγκεκριμένα η Επιθεώρησις  επανεκδόθηκε τον Μάϊο του 1904 και έκλεισε οριστικά τον Οκτώβρη του 1905. Στην εικόνα βλέπουμε ένα φύλλο των παραμονών των εκλογών της 20^ης Μαρτίου 1905 στις οποίες δεν μετέχουν οι Βενιζελικοί και στις οποίες είναι υποψήφιος και ο εκδότης της εφημερίδας Θεμιστοκλής Παπαδάκης. Είναι η περίοδος που εκδηλώνεται το Κίνημα του Θερίσου και η εφημερίδα ασκεί δριμεία κριτική στον Βενιζέλο και στους υποστηρικτές του.

            Αμέσως μετά το κλείσιμο της Επιθεωρήσεως ο Παπαδάκης εκδίδει και πάλι την Αναγέννηση από το Νοέμβρη του 1905 μέχρι το Σεπτέμβρη του 1906 και από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Αύγουστο του 1907. Στο φύλλο της 1ης Ιουνίου 1906 η εφημερίδα πανηγυρίζει για την επικράτηση του αντιβενιζελικού Εθνικού Κόμματος στους Νομούς Λασιθίου και Ρεθύμνης κατά τις εκλογές της 14^ης Μαΐου 1906, γράφοντας επί λέξει: Η δόξα των Νομών Ρεθύμνης και Λασιθίου φθάνει ήδη διά του θριάμβου τούτου εις τον τρίτον Ουρανόν. Ζήτωσαν οι Νομοί Ρεθύμνης και Λασιθίου.

            Η πρώτη Βενιζελική εφημερίδα στο Ρέθυμνο ήταν η Ελευθερία του Στυλιανού Καλαϊτζάκη, της σημαντικότερης μορφής της Ρεθεμνιώτικης εφημεριδοραφίας. Κυκλοφόρησε από τον Απρίλιο μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1907 και εκδόθηκε για να εξυπηρετήσει τις εκλογικές ανάγκες του Βενιζελικού κόμματος, που βρισκόταν τότε στην αντιπολίτευση και δεν διέθετε φιλική εφημερίδα στο Ρέθυμνο.  Από το πρώτο φύλλο η Ελευθερία κάνει σαφές ότι θα στηρίξει τον Ελευθέριο Βενιζέλο δηλώνοντας απερίφραστα ότι «Το πρόγραμμα της πολιτικής ημών πορείας είναι αυτό τούτο όπερ δημοσία ανέπτυξεν ενταύθα διά μακρών ο ηγέτης της Κρητικής Αντιπολιτεύσως κ. Βενιζέλος». Έτσι στις εκλογές της 27 Μαΐου 1907 κυκλοφορούν παράλληλα η Αναγέννησις, που υποστηρίζει την κυβερνητική παράταξη και η Ελευθερία, που υποστηρίζει τη Βενιζελική αντιπολίτευση. Χαρακτηριστικά είναι τα φύλλα των δυο εφημερίδων τις παραμονές των εκλογών, όπου η μια παροτρύνει τους εκλογείς να ψηφίσουν “ΔΑΦΝΗ” και η άλλη “ΕΛΗΑ".

            Τη διετία 1908-1909 κυκλοφορούν παράλληλα η Μεταρρύθμισις του δικηγόρου Γεωργίου Σμπώκου και η Ένωσις με εκδότη τον Βασίλειο Στ. Καλαϊτζάκη. Το καθεστώς της Αρμοστείας έχει καταργηθεί, οι πολιτικές αντιπαραθέσεις έχουν αμβλυνθεί και προβάλλεται η κοινή επιδίωξη της Ένωσης. Έτσι οι δυο εφημερίδες, παρά το γεγονός ότι ιδεολογικά δεν ανήκουν στην ίδια παράταξη, δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες αντιπαραθέσεις.

            Την επόμενη διετία 2010-2011 κυκλοφορεί η Δράσις από τον πατριάρχη της Κρητικής δημοσιογραφίας Στυλιανό Καλαϊτζάκη. Μαζί του ο νεαρός Λυκούργος Καφφάτος, ο άλλος μεγάλος Ρεθεμνιώτης δημοσιογράφος. Παρ’ ότι  ο Καφφάτος θα εξελιχθεί, όπως θα δούμε παρακάτω, σε μεγάλο πολέμιο του Βενιζέλου, εντούτοις η Δράσις είναι εμφανώς τοποθετημένη στη βενιζελική παράταξη.

Στο φύλλο της 9^ης Μαΐου 1910 και ενώ ο Βενιζέλος έχει αναλάβει τη διακυβέρνηση της Ελλάδος γράφει μεταξύ άλλων και τα εξής: Η ικανότης του κ. Βενιζέλου, η αποφασιστικότης και η ακατάβλητος θέλησίς του και η φιλοπονία αυτού εγγυώνται την επιτυχή δράσιν του ως Κυβερνήτου. Είνε ο ανήρ της αυταπαρνησίας, της φιλοπατρίας, της αρτίας μορώσεως, των μεγάλων ιδεών, ιστάμενος υπεράνω πάσης ιδιοτελείας και παντός ατομικού συμφέροντος…

            Από τον Μάιο του 1911 μέχρι τον Μάιο του 1912 κυκλοφορεί το Θάρρος του Μίνωα Ανδρουλιδάκη. Τα θέματα που απασχολούν τον τόπο αυτήν την περίοδο είναι ή Ένωση και η είσοδος των Κρητών βουλευτών στην Ελληνική Βουλή. Ο Μίνως Ανδρουλιδάκης είναι βενιζελικός, αφού υπήρξε στο παρελθόν υποψήφιος βουλευτής με την παράταξη του Βενιζέλου, όμως αυτό δεν είναι εμφανές στην εφημερίδα του που τηρεί μια ουδέτερη στάση.

            Όταν την 1^η Σεπτεμβρίου του 1912 κυκλοφορούσε το πρώτο φύλλο της εφημερίδας Κρητική Επιθεώρησις, κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει την εντυπωσιακή πορεία που έμελλε να διαγράψει η εφημερίδα αυτή στο Κρητικό εκδοτικό και δημοσιογραφικό στερέωμα. Κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι  θα εξελισσόταν σε Μαθουσάλα του Κρητικού Τύπου και ότι δίκαια θα κατακτούσε τον τίτλο της αρχαιότερης εφημερίδας της Κρήτης. Σήμερα, 101 χρόνια μετά, συνεχίζει την ιστορική της πορεία. Αρχικοί εκδότες οι αδελφοί Βασίλειος και Ιωάννης Στυλιανού Καλαϊτζάκης. Ως προς την πολιτική της τοποθέτηση η Κρητική Επιθεώρησις από την έκδοσή της πρόσκειται στη Βενιζελική παράταξη, την οποία υποστηρίζει χωρίς ακρότητες και φανατισμούς. Άλλωστε σε όλη τη μακρά πορεία της υπήρξε πάντοτε μετριοπαθές φύλλο γεγονός που οφείλεται στον ήπιο χαρακτήρα των εκδοτών της. Στην εικόνα βλέπουμε ένα φύλλο του 1916, όπου η εφημερίδα εκφράζει τις ευχές της για την ονομαστική εορτή του Βενιζέλου και δημοσιεύει ποίημα του Γιώργη Καλομενόπυλου αφιερωμένο στον Βενιζέλο.

            Το 1915 κυκλοφόρησαν τρεις εφημερίδες, οι οποίες όμως δεν κατόρθωσαν να μακροημερεύσουν και έκλεισαν μέσα στο ίδιο έτος. Πρόκειται για την Πρωΐα του Λυκούργου Καφφάτου και του Γεωργίου Σμπώκου, την Αυγή του Αλέξανδρου Τσεβράκη και το Εμπρός του Νίκου Ανδρουλιδάκη. Η πρώτη σφόδρα αντιβενιζελική και οι άλλες δύο μετριοπαθείς βενιζελικές.

            Την περίοδο 1916-1919 κυκλοφόρησε η εφημερίδα Αγών του βουλευτή της βενιζελικής παράταξης Ευστράτιου Φωτάκη από τις Μέλαμπες Αγίου Βασιλείου. Είναι προφανές ότι η εφημερίδα πρόσκειται στον Βενιζέλο και εξυπηρετεί τις προεκλογικές ανάγκες τόσο του κόμματος όσο και του εκδότη της. Όταν αργότερα ο Φωτάκης εκλέγεται βουλευτής την εφημερίδα αναλαμβάνει ως ιδιοκτήτης και διευθυντής ο Ευάγγελος Σπανδάγος και στον υπότιτλο δηλώνεται φανερά Βενιζελική Καθημερνή Εφημερίς. Για τις προεκλογικές ανάγκες των φιλελευθέρων στις εκλογές ης 7^ης Νοεμβρίου 1926 ο Αγών κυκλοφόρησε και πάλι για λίγο.

Το 1915 κυκλοφόρησε και το Βήμα του Λυκούργου Καφφάτου, η δεύτερη σε μακροβιότητα εφημερίδα του Ρεθύμνου μετά την Κρητική Επιθεώρηση. Δυστυχώς δεν έχουν σωθεί φύλλα από αυτήν την πρώτη περίοδο της εφημερίδας. Έχει σωθεί όμως πλήρης σειρά της εφημερίδας της πενταετίας 1919-1923 από την αναδίφηση της οποίας προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι το Βήμα και κατ’ επέκταση ο Λυκ. Καφφάτος υπήρξε σφοδρός πολέμιος του Βενιζέλου και της παράταξής του στο Ρέθυμνο. Και μόνο κύριος τίτλος στο φύλλο της εικόνας επιβεβαιώνει αυτόν τον ισχυρισμό.

           Από τα μέσα του 1920 κυκλοφορεί η Πολιτική Ανεξαρτησία, όργανο του Λαϊκού Κόμματος, τη εύθυνση του οποίου, μέχρι το 1923 που έκλεισε, είχαν διαδοχικά ο Ιωάννης Σφηνιάς, ο Χ. Χατζηδάκης, ο Ν.Γ. Αθανασιάδης, ο Γ.Ν. Σερτεδάκης, ο Π. Καρώνης και ο Μάρκος Χαμαράκης.

Ως όργανο του Λαϊκού Κόμματος είναι προφανές ότι καταφέρεται κατά του Βενιζέλου και του Βενιζελισμού. Παραθέτουμε αποσπασματικά φράσεις από ένα μόνο φύλλο: «Ο βενιζελισμός αποτελεί σύστημα επιβλαβές δια τα συμφέροντα του Έθνους», «Αποτελεί πολιτικόν συγκρότημα τυραννικόν και καταστροφικόν διά τα συμφέροντα του Λαού και της Χώρας», «Ο βενιζελισμός έπρεπε να πέση δια να εξυγιανθή η πολιτική κατάστασις της Χώρας, να απαλλαγή ο Λαός της βενιζελικής δουλείας και να αποκατασταθή εις τον Θρόνον του ο αδίκως δεινοπαθήσας Βασιλεύς». Η Πολιτική Ανεξαρτησία επανεκδόθηκε το 1936 για τις ανάγκες του προεκλογικού αγώνα στις εκλογές της 26^ης Ιανουαρίου 1936.

            Για μια δεκαετία και πλέον, δηλαδή από το 1922 μέχρι το 1932 κυκλοφόρησε η Δημοκρατία του δικηγόρου Νίκου Ανδρουλιδάκη. Ο Νίκος Ανδρουλιάκης υπήρξε μαχητικός δημοσιογράφος και ακραιφνής δημοκράτης, ταγμένος στην υπεράσπιση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Άλλωστε βλέπουμε και στην εικόνα άρθρο του που υποστηρίζει την εγκαθίδρυση της αβασίλευτης δημοκρατίας. Και ο υπότιτλος «Εφημερίς Φιλελευθέρων Δημοκρατικών Αρχών» δηλώνει σαφώς σε ποια παράταξη πρόσκειται η εφημερίδα. Η Δημοκρατία υποστήριξε τον Βενιζέλο και την παράταξη των Φιλελευθέρων με σοβαρότητα και υπευθυνότητα χωρίς ποτέ να καταφύγει σε ακρότητες.

            Από το 1925 μέχρι το 1931 κυκλοφόρησε η Αστραπή του φιλόλογου Στέλιου Δρακάκη. Η Αστραπή δεν φαίνεται να κλίνει ούτε προς τους Λαϊκούς ούτε προς τους βενιζελικούς φαίνεται όμως να υιοθετεί ακραίες συντηρητικές θέσεις σε αρκετά ζητήματα. Την περίοδο της δικτατορίας του Παγκάλου υποστηρίζει τον δικτάτορα αναφανδόν, ενώ κρατά σκληρή στάση απέναντι στους Μαλλιαρούς και τους Κομμουνιστές.

            Από το 1929 μέχρι το 1931 ο Γεώργιος Γεωρβασάκης, που διατηρούσε τυπογραφείο στο Ρέθυμνο, εξέδωσε την εφημερίδα Έρευνα.  Η Έρευνα τήρησε φιλική στάση προς τον Βενιζέλο, που την ίδια περίοδο βρίσκεται στην εξουσία.

            Τη διετία 1930-1931 ο δικηγόρος Πολύβιος Τσάκωνας εκδίδει την εφημερίδα Εφημερίς των Συζητήσεων. Στην κυβέρνηση, όπως είπαμε, βρίσκεται ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η παγκόσμια οικονομική κρίση είναι σε πλήρη εξέλιξη. Ο Πολύβιος Τσάκωνας είναι βενιζελικός, όμως η εφημερίδα του δεν αναλώνεται σε κομματικές αντιπαραθέσεις, αλλά προσπαθεί να βοηθήσει τον τόπο με την παρουσίαση και προβολή οικονομικών και αναπτυξιακών θεμάτων.

            Από το 1932 μέχρι το 1939 κυκλοφορεί η εφημερίδα Ο Τύπος. Είναι η πρώτη καθημερινή εφημερίδα στο Ρέθυμνο με τόση διάρκεια. Εκδότης ο Μάνος Τσάκωνας αδελφός του Πολύβιου που αναφέρθηκε προηγουμένως. Ο Μάνος Τσάκωνας είναι αφοσιωμένος στον Ελευθέριο Βενιζέλο και έχει διατελέσει στο παρελθόν υπεύθυνος της προσωπικής του ασφαλείας. Κατά συνέπεια είναι φυσικό και αναμενόμενο η εφημερίδα του να υποστηρίζει τον Βενιζέλο και την παράταξή του.

            Από το 1932 και μέχρι τον θάνατο του Βενιζέλου τον Μάρτιο του 1936, χρονικό σημείο στο οποίο εξαντλείται το αντικείμενο της παρούσας ανακοίνωσης, κυκλοφόρησαν άλλες τέσσερις εφημερίδες με μικρή διάρκεια ζωής, από της οποίες έχουν διασωθεί ελάχιστα φύλλα. Η πρώτη ήταν η Αλήθεια που υποστήριζε τον πολιτευτή Ιωάννη Γοβατζιδάκη και είχε φιλελέυθερο προσανατολισμό. Η δεύτερη ήταν ο Αγρότης όργανο του αριστερού Αγροτικού Κόμματος στο Ρέθυμνο. Η τρίτη ήταν η Εφεδρική Σκέψις όργανο των Εφέδρων Πολεμιστών Κρήτης, η οποία υποστήριζε τον Βενιζέλο και την παράταξή του.

Η τελευταία εφημερίδα, που εμπίπτει στα πλαίσια αυτής της ανακοίνωσης, είναι ο Δημοκρατικός Αγών του Κυριάκου Κυριακάκη με φιλελεύθερο και αντιμοναρχικό προσανατολισμό, που εκδόθηκε τον Αύγουστο του 1935 και έβγαλε μόλις έξι φύλλα.

Επιχειρώντας μια ανασκόπηση των εφημερίδων της περιόδου 1898-1936 με την οπτική της στάσης τους απέναντι στον Βενιζέλο, βλέπουμε ότι από τις 25 που εκδόθηκαν στο Ρέθυμνο αυτό το διάστημα, οι 15 στήριξαν τον Βενιζέλο και την παράταξή του, οι 7 ήταν απέναντί του και οι 3 ήταν άλλης ιδεολογικής κατεύθυνσης.

(Ανακοίνωση στην Ημερίδα "Ελευθέριος Βενιζέλος και Ρέθυμνο", Ρέθυμνο «Σπίτι του Πολιτισμού», 12 Οκτωβρίου 2013).