Η ΒΟΡΒΟΡΟΦΑΓΟΣ

Η… βορβοροφάγος

Το διαχρονικό πρόβλημα προσάμμωσης

του Ρεθεμνιώτικου λιμανιού.

Είναι γνωστό στους Ρεθεμνιώτες το πρόβλημα με την προσάμμωση που παρουσιάζει ανέκαθεν το λιμάνι του Ρεθύμνου. Μάλιστα το πρόβλημα επιδεινώθηκε από τη δεκαετία του 1960 και μετά με την κατασκευή του νέου λιμανιού, με συνέπεια το Ρέθυμνο μέσα στο λιμάνι να αποκτήσει… αμμουδιά!

Λεπτομέρεια σχεδίου του
Angelo Oddi του έτους 1607

Όλοι θυμόμαστε το ειδικό σκάφος που επί χρόνια έκανε αμμοληψία από την λιμενολεκάνη και απέρριπτε την άμμο στον Κουμπέ, ο οποίος –ω του θαύματος‒ απέκτησε αμμουδιά! 

Το πρόβλημα δεν είναι καινούργιο. Από την εποχή της κατασκευής του λιμανιού τον 14^ο αιώνα αρχίζει ένας συνεχής αγώνας του ανθρώπου με τις δυνάμεις της φύσης  με τις δεύτερες να υπερτερούν πάντα έναντι του πρώτου. Ήδη το 1493 αναφέρονται εργασίες εκβάθυνσης του λιμανιού.  Έκτοτε πολύ συχνά γίνονταν τέτοιες προσπάθειες, χωρίς όμως τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Το 1575 και το 1581 γίνεται πρόταση να ανοιχτεί ένα κανάλι στον λιμενοβραχίονα, ώστε και το νερό του λιμανιού να ανανεώνεται και η προσάμμωση να εμποδίζεται. Η πρόταση αυτή υλοποιήθηκε τη διετία 1582/1583, αλλά αποδείχτηκε αναποτελεσματική, αφού με την πρώτη φουρτούνα το λιμάνι γέμισε πάλι με άμμο[i].

Λεπτομέρεια σχεδίου του
Ercole Nanni του έτους 1613

Λεπτομέρεια σχεδίου του
Fr. Basilicata του έτους 1618

Σε αρκετά σχεδιαγράμματα που απεικονίζουν το Ρέθυμνο της Βενετοκρατίας διακρίνεται το κανάλι για το οποίο γίνεται λόγος. Εδώ δημοσιεύουμε τρία από αυτά, όλα των αρχών του 17^ου αιώνα: Το πρώτο έτους 1607 είναι του μηχανικού Angelo Oddi, το δεύτερο του 1613 είναι του Ercole Nanni, και το τρίτο του 1618 είναι του Fr. Basilicata. Και στα τρία σχεδιαγράμματα το κανάλι διακρίνεται καθαρά στη βόρεια πλευρά του λιμανιού.

Η βορβοροφάγος και δίπλα της η φορτηγίδα (μαούνα)
 με την οποία μεταφερόταν η αφαιρούμενη άμμος.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για την κατάσταση του λιμανιού, εκτός από κάποιες αναφορές περιηγητών που μιλούν για την αδυναμία του να δεχτεί μεγάλα πλοία. Η μόνη σαφής αναφορά στο πρόβλημα προσάμμωσης του λιμανιού, κατά την περίοδο αυτή, προέρχεται από Οθωμανική πηγή. Συγκεκριμένα στις μεταφράσεις των εγγράφων του Ιεροδικείου Ρεθύμνης[ii] το υπ’ αριθμ. 243 έγγραφο έτους 1734 της Υψηλής Πύλης προς τους τοπικούς άρχοντες έχει τον τίτλο «Εκβάθυνσις του λιμένος» και αναφέρει τα εξής: Ο λιμήν Ρεθύμνης δεν εκαθαρίσθη από πολλού, ούτε αφηρέθησαν τα φύκη και ούτω εγέμισεν από άμμον. Εξουσιοδοτείσθε να προσλάβετε εργάτας εντοπίους όπως και προηγουμένως επράξατε, να διορισθώσιν  υπό του Δήμου άνθρωποι ειδικοί και να δοθούν αι απαιτούμεναι σκαλίδες και γουβάδες. Να σκαφθή και να καθαρισθή καλώς. Αι ακαθαρσίαι και η άμμος αι οποίαι θα εξαχθούν να μεταφέρωνται και να ρίπτωνται εις το μέρος το καλούμενον Παλαιά Λίμνη[iii]. Εις τα πλησίον του λιμένος μέρη να μη επιτρέψετε να ριφθούν και να μη επιτραπή εις κανένα να αναμιγνύεται εις την εργασίαν αυτήν. Η διαταγή να εκτελεσθή επακριβώς.

Περίληψη διακήρυξης στην εφημ.
"Εμπρός" Αθηνών φ. 12-7-1906.

Από το έγγραφο αυτό πληροφορούμαστε: α) Ότι έχει προηγηθεί και άλλος καθαρισμός του λιμανιού από τη φράση: όπως και προηγουμένως επράξατε. β) Ότι ο καθαρισμός γινόταν χειρωνακτικά με σκαλίδες και γουβάδες. γ) Ότι η αφαιρούμενη άμμος μεταφερόταν σε κοντινή περιοχή που ονομαζόταν Παλαιά Λίμνη.

Μια άλλη αναφορά στον καθαρισμό και την εκβάθυνση του λιμανιού κατά τον 19ο αιώνα βρίσκουμε στο φύλλο της 2/11/1833 της εφημερίδας "Βακάι Γκιρίτ" (Κρητικά Γεγονότα), όπου βλέπουμε ότι σε κάποιον κλέφτη επιβλήθηκε η ποινή του καθαρισμού (εξαντλισμού) του λιμανιού επί δίμηνο.

Υποθέτουμε ότι ο καθαρισμός του λιμανιού συνεχίστηκε με αυτόν τον τρόπο μέχρι τα τέλη του 19^ου, οπότε η τεχνολογική πρόοδος επέτρεψε τη χρήση μηχανικών μέσων.

Επόμενη αναφορά στο πρόβλημα προσάμμωσης του Ρεθεμνιώτικου λιμανιού βρίσκουμε στην εφημ. Αρκάδιον του Ρεθύμνου, όπου στο φύλλο της 25/8/1885 δημοσιεύεται αναφορά κάποιου Ανδρέα Καφφάτου για τα λιμάνια Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου. Για το λιμάνι του Ρεθύμνου γράφει επιλέξει: Εις τον βυθόν του λιμένος υπήρχεν προ αρχαίων χρόνων διώρυξ τις, ήτις εν καιρώ βορείων ανέμων τα κύματα της θαλάσσης οθούμενα το έν κατά του ἀλλου έσπουν εις τους έξωθεν βράχους και εσχηματίζετο εντός του λιμένος ρεύμα δι' ου ο λιμήν ήτο πάντοτε καθαρός, αλλ' ως λέγουσι προ 140 περίπου ετών επνίγη εις την διώρυγα ταύτην υιός του τότε διοικητού και ο πατήρ του θυμωθείς διέταξε και εκλείσθη η διώρυξ αύτη και έκτοτε ο λιμήν εγέμιζε. Και οι κατά καιρόν τότε διοικηταί κατεσκεύαζον διαφόρους μηχανάς προς καθαρισμόν των λιμένων, ως έχομεν σήμερον την βορβοροφάγον, ήτις το μεν καλοκαίρι καθαρίζει τον δε χειμώνα γεμίζει...

Στην αριθμ. 27/18-11-1898 Ημερήσια Διάταξη του Ρώσου Διοικητή Ρεθύμνης Θ. Δε Χιόστακ αναφέρεται η πρόβλεψη 6750 γροσίων για την επισκευή της βορβοροφάγου.

Ο όρος βορβοροφάγος απαντάται 11 φορές στις 177 Ημερήσιες Διατάξεις[iv] που εκδόθηκαν από 23/10/1898 μέχρι 12/7/1899 και αναφέρεται στο πλωτό μηχάνημα εκβάθυνσης του λιμανιού.
Αργότερα βρίσκουμε στην Επίσημο Εφημερίδα Κρητικής Πολιτείας, (τχ. 3ο, φ. 30/28-6-1900) επαναληπτική διακήρυξη για την  ανέλκυση της βορβοροφάγου που είχε βυθιστεί στο λιμάνι του Ρεθύμνου, αλλά δεν γνωρίζουμε αν τελικά ανελκύστηκε και αν συνέχισε τη λειτουργία της και για πόσο. Πάντως τον Ιούλιο του 1906 γίνεται διεθνής μειοδοτικός διαγωνισμός για την εκβάθυνση του λιμανιού, περίληψη της διακήρυξης του οποίου δημοσιεύεται πέντε (!) φορές στην αθηναϊκή εφημερίδα "Εμπρός" στα φύλλα της 7, 12, 15, 20 και 23 Ιουλίου 1906. Φαίνεται πως η βορβοροφάγος είχε πάψει να λειτουργεί.

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρέθεμνος φ. 25/6/2016)

---

[i] Οι πληροφορίες είναι από το βιβλίο της Ιωάννας Στεριώτου Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1540-1646), όπου στις σελίδες 235-262 υπάρχει εκτενής αναφορά στην εξέλιξη του λιμανιού του Ρεθύμνου από τις αρχές της Βενετοκρατίας μέχρι τις μέρες μας.

[ii] Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου (Επιμ.), Έγγραφα Ιεροδικείου Ρεθύμνης (17^ος-18^ος αι.), Ρέθυμνο 1995, σ. 226.

[iii] Το τοπωνύμιο είναι άγνωστο σήμερα και αγνοούμε πού βρισκόταν.

[iv] Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου (Επιμ.), Ημερήσιες Διατάξεις της Ρωσικής Διοίκησης στο Ρέθυμνο, Ρέθυμνο 2007.