Ο ΘΕΑΤΡΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ  ΡΕΘΥΜΝΗΣ «ΑΙ ΜΟΥΣΑΙ»  1884-1886

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

(Από το περ. Προμηθεύς ο Πυρφόρος, τχ. 40 Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1984, σσ. 377-385)

Γενικά

Οι πληροφορίες σχετικά με την πολιτιστική κίνηση στο Ρέθυμνο και γενικότερα στην Κρήτη πριν από το 1880, είναι ελάχιστες. Αν υπάρχουν τέτοιες θα πρέπει  να αναζητηθούν στον Αθηναϊκό Τύπο της εποχής και κυρίως σε εφημερίδες που εξέδιδαν Κρητικοί εγκατεστημένοι στην Αθήνα, όπως ο «Ραδάμανθυς» του Εμμ. Βυβιλάκη και η «Κρήτη» του Ι. Ξάνθη. Η ψυχαγωγία των Κρητικών κατά την προ του 1880 περίοδο, υποθέτουμε πως θα περιοριζόταν στα γλέντια που συνοδεύουν τα πανηγύρια, τους γάμους και τις βαφτίσεις, καθώς και στους περιοδεύοντες  καλλιτέχνες που επισκέπτονταν κατά καιρούς το νησί.

Μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας (1878) με την οποία  επιτράπηκε[1] η σύσταση φιλεκπαιδευτικών συλλόγων στην Κρήτη, ιδρύθηκαν τέτοιοι σύλλογοι και στις τέσσερις  πόλεις[2] της Κρήτης. Οι σκοποί  της ίδρυσης  αυτών  των συλλόγων, όπως αυτοί αναφέρονται στα καταστατικά τους, ήταν η ανύψωση του πνευματικού επιπέδου και η ψυχαγωγία του πληθυσμού. Όμως ο απώτερος και ανομολόγητος στόχος ήταν η χαλύβδωση του  φρονήματος του ελληνικού στοιχείου και η τόνωση της πίστης του ότι. δεν είναι μακριά η μέρα της λύτρωσης από τα δεσμά του Τούρκου.

Η  ίδρυση

Πριν από τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνης[3], που  ιδρύθηκε το 1887, έδρασε στο Ρέθυμνο στην περίοδο 1884-1886 ένας άλλος σύλλογος για τον οποίο ελάχιστα  πράγματα είναι γνωστά. Η επωνυμία του ήταν Θεατρικός Σύλλογος Ρεθύμνης «Αἱ Μοῦσαι»[4].

Η ακριβής ημερομηνία ίδρυσης δεν μας είναι γνωστή. Όμως μπορούμε να την τοποθετήσουμε, κατά προσέγγιση, στο τέλος του 1883 ή στις πρώτες μέρες του 1884. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι η πρώτη είδηση, σχετική με τον Σύλλογο, εμφανίζεται στο φύλλο της 14ης Ιανουαρίου 1884 της εφημερίδας  «Νέος Ραδάμανθυς» του Στυλ. Ε. Καλαϊτζάκη. Στο ίδιο φύλλο αναφέρεται ότι η πρωτοβουλία της ίδρυσης ανήκει  στην «φιλόμουσο νεολαία της πόλεως».  Ποια ήταν τα μέλη αυτής της φιλόμουσης νεολαίας το μαθαίνουμε από τον «κανονισμό» (= καταστατικό)[5]  του Συλλόγου, που στο άρθρο 17 αναφέρει:  «Οἱ ὑπογράφοντες τόν παρόντα Κανονισμόν ἀναλαμβάνουσι τήν ὑποχρέωσιν τῆς ἀκριβούς τηρήσεως τῶν ἐν αὐτῷ διατάξεων, θεωροῦνται δέ καί ὡς ἱδρυταί τοῦ Συλλόγου». Τον Κανονισμό υπογράφουν οι Γεώργ. Σ. Λαμπρόπουλος, Ν. Σαουνάτσος, Μιχαήλ Πατρικαλάκης, Εμμ. Σ. Παπαδάκης, Ευάγ. Καλοκαιρινός, Χ. Σταματάκης,  Κων. Σωτήρχος, Ιωάν. Γ. Μουρνιανός, Νικ. Κορωνάκης,  Β. Σαριδάκης,  ; Καλομενόπουλος, Δ. Κασιμάτης, Ι. Καλομενόπουλος, Χαρ. Φραγάκης, Εμμ. Γενεράλις και άλλοι τρεις ακόμη που οι υπογραφές τους είναι δυσανάγνωστες.

Το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο (Εφορεία)  του Συλλόγου απαρτίσθηκε από τους Ν.  Παλιεράκη, Ν. Καφάτο, Γ. Καφάτο, Α. Σταυριδάκη και Ι. Καυγαλάκη.

Οι  παραστάσεις

Στο πρώτο άρθρο του Κανονισμού αναφέρεται ότι σκοπός του Συλλόγου είναι «ἡ ὑλική ὑποστήριξις κοινωφελῶν ἔργων διά τῶν ἐκ θεατρικῶν παραστάσεων εἰσπραττομένων χρημάτων, ἅς θά δίδῃ ὁ Σύλλογος». Για τα  μέλη του Συλλόγου ήταν υποχρεωτική η συμμετοχή στις παραστάσεις «εἴτε ὡς ἠθοποιοί εἴτε ὡς κωφά πρόσωπα εἴτε ὁπωσδήποτε». Οι παραστάσεις δίνονταν στην αίθουσα της «Δημοτικής των Αρρένων Σχολής»[6], που κατά τα φαινόμενα, ήταν η μόνη που προσφερόταν  για τέτοιες εκδηλώσεις.

Η πρώτη παράσταση δόθηκε στις 15 Ιανουαρίου 1884 με το δράμα «Θείος δάκτυλος»[7] και την κωμωδία «Τρεις γαμβροί και μια νύμφη». Σχετικά με την παράσταση  διαβάζουμε στον «Νέο Ραδάμανθυ» της  21-1-1884: «...Ὀφείλομεν νά ὁμολογήσωμεν ὅτι καί ἡ κοινωνία τῆς ἡμετέρας πόλεως τήν ἱερότητα τοῦ σκοποῦ ἐκτιμήσασα, ἐτίμησεν ἀθρόα τήν παράστασιν διἀ τῆς παρουσίας της, ἀφ’ ἑτέρου ὅμως ὀφείλομεν προσέτι νά ὁμολογήσωμεν ὅτι καί ἅπαντα τά  ὑποκριθέντα πρόσωπα, ὑπερέβησαν τάς προσδοκίας τοῦ κοινοῦ...».

Η επόμενη  παράσταση δόθηκε  στις 5 Φεβρουαρίου 1884. Το  πρόγραμμα αυτής της ημέρας περιλάμβανε το δράμα «Μαξιμιλιανός» και την κωμωδία «Αγαθόπουλος».

Στις 17 Φεβρουαρίου 1884  δίνεται νέα παράσταση με το δράμα «Κασσιανή» και την κωμωδία «Το αγροκήπιον».

Μετά από διακοπή αρκετών μηνών ο Σύλλογος επαναλαμβάνει τις παραστάσεις στις  16  Σεπτεμβρίου 1884 με  το δράμα «Η καταδίκη του  Μαξιμιλιανού»  και την κωμωδία «Το αγροκήπιον». Την παράσταση παρακολούθησε και ο Γενικός Διοικητής  Κρήτης Φωτιάδης Πασσάς.

Στις 9 Δεκεμβρίου 1884 δίνεται νέα παράσταση με την τραγωδία «Ο Ιωάννης ή επεισόδιόν τι της Κρητικής επαναστάσεως του 1866» και  την  κωμωδία «Η τύχη ενός ποιητού». Η  εφημερίδα «Αρκάδιον» που διαδέχθηκε τον «Νέο Ραδάμανθυ», στο φύλλο της 8-12-1884 αναγγέλλει την παράσταση με την παραίνεση «...Βεβαίως ἀθρόοι θέλουσι καί πάλιν προσέλθει οἱ συμπολῖται ἀποβλέποντες εἰς τόν εὐγενῆ σκοπόν τῆς ἀπαρτιζούσης τόν θίασον νεολαίας». Όμως το κοινό φαίνεται πως δεν ανταποκρίθηκε αφού στο επόμενο φύλλο του «Αρκαδίου» (15-12-1884) διαβάζουμε: «...Ἀλλ’ ὅσον ζῆλον καί προθυμίαν, παντός ἐπαίνου ἀξίαν, κατέβαλαν τά μέλη τοῦ θιάσου πρός ἐπιτυχίαν τῆς παραστάσεως, τοσαύτην ψυχρότητα καί  ἀδιαφορίαν, ἵνα μή ἄλλο τι εἴπωμεν, ἐπεδείξαντο οἱ πολῖται, ὀκνήσαντες ἵνα διά μέν τῆς παρουσίας των ἐνθαρρύνωσι τούς ἀναλαβόντας τό ἐπίμοχθον ἀλλά καί εὐγενές ἔργον νεαρούς συμπολίτας ἡμών, διά δά τοῦ ὀβολοῦ των συντελέσωσι εἰς πλήρωσιν τοῦ ἱεροῦ σκοποῦ, ὅν προτίθεται ἡ φιλάνθρωπος ἡμῶν  νεολαία. Ἡ αἴθουσα ἦτο κενή σχεδόν. Ὁ ἀριθμός τῶν θεατῶν μόλις ἔφθασε  τούς ἑβδομήκοντα...».

Η επόμενη παράσταση δόθηκε μετά από ένα χρόνο (συγκεκριμένα στις 5 Δεκεμβρίου 1885) με το έργο «Κρήτες και Ενετοί». Τα έσοδα[8] της παράστασης διατέθηκαν  για την αποπεράτωση του ναού της Αγίας Βαρβάρας. Για τον ίδιο  σκοπό το ιδρυτικό μέλος του Συλλόγου Δημ. Κασσιμάτης προσέφερε έναν ζωγραφικό πίνακα, για την κλήρωση του οποίου χρησιμοποιήθηκαν σαν λαχνοί τα εισιτήρια της παράστασης. Αυτή τη φορά η ανταπόκριση του κοινού ήταν τέτοια ώστε «...αἱ θέσεις εἶχον καταληφθεῖ ἀπό τῆς 1ης[9] ὥρας καί κατά τήν ὥραν τῆς ἐνάρξεως οὔ μόνον ἡ αἴθουσα, ἀλλά καί ἡ αὐλή ἔβριθον ἐκ τοῦ συρρεύσαντος πλήθους. Ἡ παράστασις  ἀρξαμένη ἀκριβῶς περί  τήν 2αν παρετάθη μέχρι τῆς 5ης ὥρας τῆς νυκτός. Πλήρης ἦτο ἡ ἐπιτυχία τῶν πάνυ φιλοτίμως ἀναλαβόντων τήν παράστασιν νέων, ἐφ’ ᾧ καί θερμῶς συγχαίρομεν αὐτούς. Αἱ  σκηναί τοῦ δράματος τούτου συνεκίνησαν πολλάκις μέχρι δακρύων  τούς θεατάς»[10].

Πληροφορίες για άλλη παράσταση δεν βρήκαμε. Πιθανόν αυτή να ήταν η τελευταία. Ανεξάρτητα όμως απ’ αυτό, γεγονός είναι ότι ο Σύλλογος απέκτησε τέτοια πείρα, και έτυχε τέτοιας αναγνώρισης ώστε ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ηρακλείου, σωματείο παλαιότερο και ισχυρότερο, προκειμένου να δώσει ορισμένες παραστάσεις, ζητάει με επιστολή[11]  τη  συνδρομή του.

Ο   εορτασμός   της  επετείου  της  9ης  Νοεμβρίου  1866  

Το καλαίσθητο Πρόγραμμα που ο Σύλλογος τύπωσε  και έστειλε σε όλα τααστικά κέντρα, της ελεύθερης Ελλάδας, περιλάμβανε τα εξής:

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Ἐπιμελείᾳ τοῡ ἐν Ρεθύμνῃ Φιλεκπαιδευτικοῡ Συλλόγου «Μουςῶν» τελεῖται τήν 8ην Ν)βρίου δημοτελές μνημόσυνον ἐν τῇ Μονῇ Ἀρκαδίου ἐπί τῇ ἐπετείῳ τῆς ὁολοκαυτώσεως.  Τήν αὐτήν δέ ἡμέραν τελεσθήσεται καί ἡ ἐπίσημος ἀνύψωσις τῆς ἱερᾶς σημαίας, ἥν ἡ ἐν Ἀθήναις σπουδάζουσα Κρητική νεότης ἀφιεροῖ εἰς τήν περικλεᾶ Μονήν.

Πρός πανηγυρικωτέραν τέλεσιν τοῦ πανδήμου τούτου μνημοσύνου τῶν ὑπέρ τῆς Πατρίδος ἀγωνισαμένων διενεργηθήσεται τό ἀκόλουθον πρόγραμμα, ὡς ἕπεται:

α) Προσκαλοῦνται ὅπως εὐαρεστούμενοι χοροστατήσωσιν εἰς τήν τελετήν ἡ Α. Πανιερότης ὁ Μητροπολίτης Κρήτης κ. Τιμόθεος[12], ὁ Θεοφ. Ἐπίσκοπος Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου Ἱερόθεος[13], οἱ λοιποί ἀρχιερείς τῆς Νήσου, σύμπαντες οἱ ἱερεῖς τοῦ Τμήματος καί οἱ ἡγούμενοι ὅλων τῶν Μονῶν.

β) Προσκαλοῦνται ἵνα εὐαρεστηθέντες παρασταθῶσι κατ’ αὐτήν:

1.) Οἱ ἐν Κρήτῃ ἀντιπρόσωποι τῶν ξένων Δυνάμεων.

2.) Οἱ ἐπιζῶντες ἀγωνισταί τοῦ 1821.

3.) Τά Χριστ. Μέλη τοῦ Γεν. Διοικητικοῦ Συμβουλίου Κρήτης.

4.) Τά Χριστ. Μέλη τοῦ Ἐφετείου.

5.) Οἱ Χριστ. Ἀντιπρόσωποι τῶν πόλεων καί τῶν ἐεπαρχιῶν.

6.) Αἱ ἐν τῇ ἀλλοδαπῇ Κρητικαί κοινότητες, ἀδελφότητες κ.λ.π.

7.) Πάντα τά ἐν Κρήτῃ Χριστ. Σωματεῖα, Δημογεροντίαι, Ἐφορεῖαι, Σύλλογοι κ.λ.π.

8.) Πάντες οἱ καθηγηταί καί διδάσκαλοι.

9.) Οἱ Χριστ. Δήμαρχοι καί τά Δημοτικά Συμβούλια τῆς Νήσου.

10.) Πάντες οἱ ἐν τέλει Χριστιανοί, ἀξιωματικοί τῆς χωροφυλακῆς, κ.λ.π.

11.) Οἱ Χριστ. Δημογέροντες καί πρόκριτοι τῆς Νήσου.

12.) Πάντες οἱ βουλόμενοι νά προσφέρωσι διά τῆς παρουσίας των ἐλάχιστον φόρον σεβασμοῦ καί εὐγνωμοσύνης πρίς τούς μαρτυρικῶς ἐν τῇ Μονῇ ὁλοκαυτωθέντας προμάχους τῆς Πίστεως καί τῆς Ἐλευθερίας.

Φρουρά ἐκ δωδεκάδος καλογήρων τῆς Μονῆς μετά τῶν παρευρεθησομένων ἀαρχηγῶν τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1866 θἀ περιστοιχίζῃ τήν ἐκ τῆς καταστροφῆς  διασωθεῖσαν πολεμικήν σημαίαν τῆς Μονῆς.

Λόγοι ἐκφωνηθήσονται πανηγυρικοί τῆς ἡμέρας ἐν αὐτῷ τούτῳ τῷ ἱερῷ θυσιαστηρίῳ  κεκοσμημένῳ διά στεφάνων, μυρσινῶν καί δαφνῶν.

Τήν  δέ ἑσπέραν τῆς αὐτῆς ἡμέρας τελεσθήσεται ἐντός τῆς πόλεως Ρεθύμνης παρά τοῦ αὐτοῦ Συλλόγου τό πολιτικόν μνημόσυνον ἐν τῇ εὑρείᾳ δημοτικῇ τῶν ἀρρένων Σχολῇ μεγαλοπρεπῶς διασκευασθησομένη  ἐπί τούτῳ, ἔνθα  ὡσαύτως ἀπαγγελθήσονται κατάλληλοι λόγοι καί ποιήματα.

                                                Ἐν Ρεθύμνῃ τῇ 19^η Οκτω6ρίου 1885

                                                            Οἱ Ἔφοροι

                                                            Ἰ. Ν. Βούλγαρης

                                                            Ἰ. Δ. Καλομενόπουλος

                                                            Ἐμμ. Γενεράλης

                                                            Χαράλ.  Ι. Φραγάκης

                                                            Ἐμμ. Σ. Παππαδάκης

Από την προηγούμενη του εορτασμού το Ρέθυμνο βρισκόταν σε έξαψη. Την εικόνα της γενικής κινητοποίησης μας δίνει η εφημερίδα «Αρκάδιον»[14] που στο φύλλο της 23-11-1885 γράφει: «Ὀμιχλώδης καί μελαγχολική ἀνέτειλεν  ἡ παραμονή τῆς 8ης Νοεμβρίου, ἀσυνήθης  δέ κίνησις καί ζωηρότης παρετηρεῖτο εἰς τήν πόλιν μας. Οὐδέποτε τοσοῦτος ζῆλος ἄλλοτε εἶχεν ἀναπτυχθῆ παρ’ ἁπάντων ἀνεξαιρέτως. Ἀθρόοι ἔσπευδον ἁπανταχόθεν πρόκριτοι ἐκ τε τῆς πόλεως καί τῶν ἐπαρχιῶν, ἵνα παρασκευάσωσι τά τῶν στεφάνων των, οὕς ἐφιλοτιμοῦντο ἕκαστος πολυτιμότερον, νά προσενέγκωσι εἰς τήν ἁγίαν μνήμην τῶν ἐν Ἀρκαδίω ὁλοκαυτωθέντων μαρτύρων τῆς ἐλευθερίας. Περιεκύκλουν καθ’ ὁμίλους τό τυπογραφεῖον, ἵνα χρυσοῖς γράμμασιν  ἐναποτυπώσῃ ἕκαστος ἐπί κυανολεύκων ταινιῶν τήν ἐκδήλωσιν τοῦ θαυμασμοῦ καί τῆς εὐγνωμοσύνης του πρός τούς ἐν τῇ Μονῇ ἀπαθανατισθέντας ὑπερμάχους ἥρωας...».

Το μεσημέρι της παραμονής ξεκίνησε το πλήθος[15] των προσκυνητών, με επικεφαλής τους  προκρίτους, για τον τόπο της Θυσίας. Λίγο πριν το σούρουπο έφτασαν στο Μοναστήρι. Μετά τον Εσπερινό ο ηγούμενος Γαβριήλ Μαναρής παρέθεσε λιτό δείπνο στην Τράπεζα της Μονής. Την επομένη το πρωί οι προσκυνητές παρακολούθησαν κατανυκτικά την Θεία λειτουργία «ψάλλοντος μελωδικώτατα του ιεροψάλτου κ. Παύλου Βλαστού», μετά το τέλος της οποίας  εκφώνησε λόγο το μέλος της Εφορείας του Συλλόγου Χαράλαμπος Φραγάκης. Στη συνέχεια  έγινε κατάθεση στεφάνων στον τάφο των ηρώων.

Στεφάνια κατέθεσαν: 1) Ο Ηγούμενος της Μονής. 2)  Ο Γ. Ανδρεδάκης εκ μέρους της «εν Αθήναις Αδελφότητος των Κρητών». 3) Ο Ι. Δ. Καλομενόπουλος εκ μέρους του Κρητικού Συλλόγου Πατρών «Το Αρκάδιον». 4) Ο φιλέλληνας Ι. Πετρώφ. 5) Ο Ι. Βλαστός εκ μέρους της «εν Κωνσταντινουπόλει Αδελφότητος των Κρητών». 6) Ο  Χ. Πωλογεωργάκης εκ μέρους των χριστιανών Συμβούλων. 7) Ο Γ. Αθανασιάδης εκ μέρους της Τμηματικής Εφορείας Χανίων. 8) Ο Δ. Ζαννιδάκης εκ μέρους της Δημοτικής Εφορείας Χανίων. 9) Ο ίδιος εκ μέρους των Βουλευτών Χανίων. 10) Ο Ι. Βούλγαρις εκ μέρους του Εφετείου Κρήτης. 11) Ο οπλαρχηγός Κυδωνιάς Κνιθάκης. 12) Ο ίδιος εκ μέρους της επαρχίας Κισάμου. 13) Ο Μ. Μυλωνογιαννάκης εκ μέρους της επαρχίας Αποκορώνου. 14) Ο Εμμ. Γενεράλις εκ μέρους των καθηγητών και διδασκάλων Ηρακλείου. 15) Ένας μοναχός εκ μέρους της επαρχίας Αγ. Βασιλείου.  16) Ο Β. Σαριδάκης εκ μέρους του Συλλόγου «Αι Μούσαι». 17) Ο Γ. Βούλγαρις εκ  μέρους της Δημογεροντίας Ρεθύμνης. 18) Ο Δ. Ζαννιδάκης εκ μέρους της Τμηματικής Εφορείας Ρεθύμνης. 19) Ο Π. Βλαστός εκ μέρους του Διοικητικού Συμβουλίου Ρεθύμνης. 20) Ο Χ. Φραγάκης εκ μέρους του Διδασκαλικού  Συλλόγου

Ρεθύμνης. 21) Ο μαθητής Π. Κοπανάκης εκ μέρους του Γυμνασίου  Ρεθύμνης. 22) Ο μαθητής Λεων. Σκουντής εκ μέρους της Δημοτικής Σχολής Ρεθύμνης. 23) Ο Ι. Βούλγαρις εκ μέρους του Πρωτοδικείου Ρεθύμνης. 24) Ο ίδιος εκ μέρους του Δικηγορικού Συλλόγου  Ρεθύμνης. 25) Οι Α. Πάτερος και Δ. Λαγκουβάρδος εκ μέρους της επαρχίας Αμαρίου. 26) Ο Π. Βλαστός εκ μέρους της γυναίκας του Μαρίας. 27) Ο Π. Χατζηγεωργάκης εκ μέρους των χωρίων Άδελε και Αγ. Παρασκευή. 28) Ο Ανδρέας Στεφανουδάκης εκ μέρους της Συντεχνίας Υποδηματοποιών Ρεθύμνης. 29) Ο Θ. Συραμβιός εκ μέρους των αγωνιστών του 1821.  30) Ο Βουλευτής Παπαμιχελάκης εκ μέρους των Βουλευτών Ρεθύμνης. 31) Ο αγωνιστής Λιαντρής και ο Δήμαρχος Π. Μανολίτσης εκ μέρους της εφημερίδας  «Αρκάδιον».  33) Ο Εμμ. Φραγκισκάκης εκ μέρους του Σχολαρχείου Μυλοποτάμου. Κατέθεσαν έξι στεφάνια ακόμη διάφοροι ιδιώτες.

Μετά την κατάθεση των στεφανιών μίλησε ο Εμμ. Γενεράλις ο οποίος απήγγειλε και ποίημα του δικηγόρου Ν. Φωτάκη. Ακολούθησε πάλι στην Τράπεζα  της Μονής, ένα νηστίσιμο, λόγω Παρασκευής, γεύμα και ύστερα αναχώρησαν οι προσκυνητές για να επιστρέψουν στο Ρέθυμνο.

Το πρωί της ίδιας μέρας τελέσθηκε και στη Μητρόπολη του Ρεθύμνου μνημόσυνο στο τέλος του οποίου εκφώνησε λόγο ο Εμμ. Μανουσάκης και κατατέθηκαν στεφάνια σε κενοτάφιο.

Το βράδυ στην κατάλληλα διακοσμημένη αίθουσα της Δημοτικής Σχολής πραγματοποιήθηκε το πολιτικό μέρος  της γιορτής. Η συμμετοχή του λαού ήταν  πάνδημη. Η αίθουσα γέμισε ασφυκτικά καθώς και οι γύρω δρόμοι. Απαγγέλθηκαν πατριωτικά ποιήματα και εκφώνησαν λόγους οι Ι. Δ. Καλομενόπουλος, Ι. Πετρώφ, Εμμ. Γενεράλις, Νικ. Κορωνάκης και Γ. Μ. Σκουλούδης.

Η εφημ. «Αρκάδιον» κλείνοντας την περιγραφή της γιορτής καταλήγει ως εξής:  «...Οὕτω ἔληξεν ἡ λαμπροτάτη καί ἐπιβλητική αὕτη τελετή ἥν ὁμοίαν ἡ πολυτλήμων πατρίς ἡμών δέν εἶδε ἀφότου περιεβλήθη τάς σιδηράς τῆς δουλείας πέδας».

Εκείνο που προκαλεί κατάπληξη όχι μόνο στον μελετητή αλλά και στον σημερινό απλό αναγνώστη, είναι ότι τόσο οι λόγοι που εκφωνήθηκαν κατά την επέτειο, όσο και η σχετική αρθρογραφία της εφημερίδας «Αρκάδιον», διαπνέονται από τέτοιο αντιτουρκικό πνεύμα, που είναι να απορεί κανείς πώς τέτοια πράγματα λέγονται και γράφονται υπό καθεστώς δουλείας.

Η τουρκική εφημερίδα  «Ιντιμπάχ»  που εκδιδόταν στα Χανιά σε σχόλιο  της για τον εορτασμό και για τη σχετική αρθρογραφία του «Αρκαδίου» σημειώνει ότι τέτοιο ύφος «οὔ μόνον ἐφημερίς ἐκδιδομένη ἐν τῷ Ὀθωμανικῷ  Κράτει ἀλλά καί ἐν Ἀθήναις δέν δύναται νά μεταχειρίζηται». Στη συνέχεια καταγγέλλει τα γραφόμενα στο «Αρκάδιον» ως στασιαστικά και ζητά από την Κυβέρνηση να εφαρμόσει κατά της εφημερίδας τον Νόμο περί Τύπου. Πράγματι μετά από ένα μήνα η εφημερίδα «Αρκάδιον» παύθηκε από την Τουρκική  Διοίκηση του  νησιού.

Ο εορτασμός της 8ης Νοεμβρίου 1885 ήταν φαίνεται η τελευταία  δραστηριότητα του Συλλόγου που η ζωή του μπορεί  να ήταν σύντομη, αλλά μεστή από  δράση και πλούσια σε Εθνική και κοινωνική προσφορά.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι

ΚΑΝΟΝΙ ΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΜΟΥΣΩΝ

Ἄρθρον 1

Συνιστᾶται ἐν Ρεθύμνῃ Σύλλογος ὑπό τήν ἐπωνυμίαν «Μοῦσαι», οὗ σκοπός εἶναι, ἡ  ὑλική ὑποστήριξις κοινωφελῶν ἔργων διά τῶν ἐκ θεατρικῶν παραστάσεων εἰσπραττομένων χρημάτων, ἅς θά δίδῃ ὁ Σύλλογος.

Περί τῶν μελῶν

Ἄρθρον 2

Μέλη τοῦ Συλλόγου γίνονται νέοι ἱκανώς εἰς τά γράμματα προκεχωρηκότες ὥστε νά δύνανται νά λαμβάνωσι μέρος εἰς τάς παραστάσεις.

Ἄρθρον 3

 Ἵνα γίνῃ τις μέλος τοῦ Συλλόγου πρέπει νά προταθῇ ὑπό τριῶν μελῶν δι’ ἐνυπογράφου προτάσεως καί ἐν γενικῇ συνεδρίᾳ διά ψηφοφορίας ἀποφασίζεται ἡ  παραδοχή ἤ μή τούτου· δεκτός γίνεται ἐάν λάβῃ τό ἥμισυ πλέον μιᾶς τῶν ψήφων,  ψηφιζούσης καί τῆς Ἐφορείας.

Ἄρθρον 4

Ἅμα ἐγγραφόμενος τις μέλος ὑποχρεοῦται νά λαμβάνῃ μέρος εἰς τάς δεδομένας παραστάσεις εἴτε ως ηθοποιός, εἴτε ὡς κωφόν πρόσωπον εἴτε ὁπωσδήποτε.

Αρθρον 5

Πᾶν μέλος ὁριζόμενον ὑπό τῆς Ἐφορείας διά νά ὑποκριθῇ πρόσωπόν τι δράματος ἤ κωμωδίας ὀφείλει ἄνευ ἀντιλογίας νά τό ἀναδέχηται, ἄλλως διαγράφεται ἐκ τοῦ καταλόγου τῶν μελῶν ἡ δέ Ἐφορεία ὀφείλει μετά ὥριμον σκέψιν νά διανέμῃ τά μέρη ὥστε νά δίδωται ἕκαστον ἀνάλογον τοῦ χαρακτῆρος καί τῆς ἱκανότητος καί τῆς ὑποκριτικῆς δυνάμεως, ἥν ἔχει δείξει ἐν προηγουμέναις παραστάσεσι.

Ἄρθρον 6

Ἐάν ἐν ταῖς δοκιμαῖς ἀποδειχθῇ ὅτι ἐκλογή μέλους τινός διά τι πρόσωπον εἶναι ἀνεπιτυχής, ἡ Ἐφορεία φροντίζει τήν ἀντικατάστασιν ὑπ’ ἄλλου καταλληλοτέρου προσώπου δι’ ἀμοιβαίας ἀλλαγῆς μερῶν ἤ ὅπως ἄλλως ἤθελε κρίνῃ  καλόν.

Ἄρθρον 7

Πᾶν μέλος ἀπρεπῶς ἐν τῷ Συλλόγῳ φερόμενον εἴτε ἐν συνεδρίαις εἴτε ἐν προπαρασκευαστικαῖς δοκιμαῖς ἀποπέμπεται ὑπό τῆς Ἐφορείας.

Περί τῶν ἀρχών τοῦ Συλλόγου

Ἄρθρον 8

Ἀρχαί τοῦ Συλλόγου εἶναι πενταμελής Ἐφορεία, γραμματεύς, ὑπογραμματεύς, ταμίας, κοσμήτωρ καί σκευοφύλαξ, ἐκλεγόμενοι ἅπαντες διά ψηφοφορίας.

Ἄρθρον 9

Ἡ Ἐφορεία θά ἔχῃ ὡς κύρια ἔργα τήν διανομήν τῶν προσώπων τοῦ παραστατέου ἔργου εἰς τά μέλη, τήν ἐκλογήν τοῦ καταλλήλου ἔργου, τήν ἐπίβλεψιν τῶν προπαρασκευαστικῶν δοκιμῶν καί τήν φροντίδα τῆς ἐξοικονομήσεως τῶν ἀναγκαιούντων κατά τήν παράστασιν.

Ἄρθρον 10

Ἡ Ἐφορεία δύναται νά συνεννοῆται μετά τῆς Δ. Ἐφορείας τῆς πόλεως, ὁσάκις γίνεται παράστασις ὑπέρ κοινωφελοῦς διά τήν πόλιν σκοποῦ, ὅπως λαμβάνῃ παρ’ αὐτῆς βοήθειάν τινα καί προλαμβάνῃ εἰς τά ἑκάστοτε γεννώμενα παράπονα.

Ἄρθρον 11

Ὁ ταμίας κρατεῖ τακτικούς λογαριασμούς τῶν ἐσόδων και ἐξόδων τοῦ Συλλόγου ὑπέχει δέ καί εὐθύνας.

Ἄρθρον 12

Ἔργον τοῦ σκευοφύλακος εἶναι ἡ ὑπ’ εὐθύνην του προφύλαξις τῶν ἐνδυμάτων και λοιπῶν πραγμάτων τοῦ Συλλόγου ἐν δωματίῳ ὑπό τῆς κοινότητος παραχωρουμένῳ  και ἐν κιβωτίῳ χορηγουμένῳ ὑπό τῆς τοῦ Συλλόγου Ἐφορείας.

Ἄρθρον 13

Ἔργον τοῦ κοσμήτορος εἶναι ἡ τήρησις τῆς τάξεως ἐν ταῖς συνεδρίαις καί κατά τάς παραστάσεις. Ἡ Ἐφορεία ἐάν βλέπῃ ὅτι εἶναι ἀναγκαῖον δύναται νά διορίσῃ και δεύτερον ἤ καί τρίτον κοσμήτορα εἴτε ἐκ τῶν μελῶν τοῦ Συλλόγου, εἴτε ἔξωθεν ὧν  ἡ διάρκεια εἶναι μονοέσπερος, ἤτοι κατά τήν παράστασιν.

Ἄρθρον 14

Ὅπως τά ἁπλά μέλη οὕτω καί τά τῶν ἀρχῶν ὑποχρεοῦνται νά λαμβάνωσι μέρος ὁπωσδήποτε εἰς τάς παραστάσεις.

Ἄρθρον 15

Ἡ διάρκεια τῆς Ἐφορείας εἶναι μονοετής· μετά τό πέρας δέ τοῦ ἔτους γίνονται νέαι ἀρχαιρεσίαι ἐπί τῇ αὐτῇ  βάσει.

Γενικαί διατάξεις

Ἄρθρον 16

Οὐδείς λόγος, ἐκτός πένθους καί ἀσθενείας, λαμβάνεται ὑπ’ ὄψιν ὥστε μέλος ἤ Ἔφορος νά ἀποβάλῃ τήν ὑποχρέωσιν τοῦ νά λαμβάνῃ μέρος εἰς τάς  παραστάσεις.

Ἄρθρον 17

Οἱ ὑπογράφοντες τόν παρόντα κανονισμόν ἀναλαμβάνουσι τήν ὑποχρέωσιν τῆς ἀκριβοῦς τηρήσεως τῶν ἐν αὐτῷ διατάξεων, θεωροῦνται δέ καί ὡς ἱδρυταί τοῦ Συλλόγου.

Ἄρθρον 18

Εἰς οὐδένα ἐκτός τῶν μελῶν τοῦ Συλλόγου ἐπιτρέπεται νά παρακάθηται ἐν ταῖς δοκιμαῖς, ἅπαντα δέ τά μέλη ἄνευ διακρίσεως δικαιοῦνται νά παρατηρῶσι τοῦτο εἰς πάντα τυχόν παρεισδύσαντα, ὥστε ν’ ἀπέρχηται ἀθορύβως καί ἄνευ ἐλαχίστης τῆς δοκιμῆς ἐνοχλήσεως.

Ἄρθρον 19

Ὁσάκις ἐγγράφεται νέον μέλος ἀναγινώσκεται ἐκ νέου ὁ κανονισμός ἐν συνεδρίᾳ γενική.

Ἄρθρον 20

Ὁ παρών κανονισμός ἰσχύει ἐπί ἕν ἔτος ἐν ᾧ οὐδεμία μεταβολή αὐτοῦ ἐπιτρέπεται, μετά τό πέρας δέ τοῦ ἔτους ἀνασυζητεῖται προστίθενται ἤ ἀφαιροῦνται ἄρθρα καί γίνονται ὅσαι ἤθελον κριθῇ ἀναγκαῖαι μεταβολαί ἤ τροποποιήσεις.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ

ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ

ΕΝ ΗΡΑΚΛΕ1Ω ΚΡΗΤΗΣ

Αριθμ..  80             

      

Ἐν Ἡρακλείῳ τῇ 28η Ἰουνίου 1886

Πρός τόν  ἀξιότιμον κύριον  Ἰωάννην  Καλομενόπουλον

Ἔφορον τοῦ Συλλόγου «Αἱ Μοῦσαι»,  εἰς Ρέθυμνον.

Ἀξιότιμε κύριε,

Προκειμένου κατ’ αὐτάς νά δοθῶσι θεατρικαί τινες παραστάσεις ὑπέρ τοῦ ἡμετέρου Συλλόγου, λαμβάνομεν τήν τιμήν νά παρακαλέσωμεν ὑμᾶς, ὅπως εὐαρεστούμενοι μᾶς στείλητε ἐπί ταχεία ἐπιστροφή ὅσα δράματα καί κωμωδίας ἔχει ὁ αὐτόθι Σύλλογος, ἵνα μεταξύ πλειοτέρων δυνάμεθά νά ἐκλέγωμεν τά ἁρμοδιώτερα.

Ἐκφράζοντες ἐκ τῶν προτέρων τάς εὐχαριστίας μας, σᾶς παρακαλοῦμεν νά δεχθῆτε  τήν  διαβεβαίωσιν τῆς ἐξαιρέτου  πρός ὑμᾶς  ὑπολήψεως ἡμῶν

.

Ο  ΠΡΟΕΔΡΟΣ                              Ο  ΓΡΑΜΜΑΤΕΥΣ κ.α.α.

                 Ἰωσήφ Χατζηδάκης        (Τ.Σ.)            Δημοσθένης Χατζάκης

---

[1] Άρθρο 15.

[2] Χανιά, Ρέθυμνο, Ηράκλειο, Σητεία.

[3] Με τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνης και την υπερεικοσαετή πληθωρική δράση του θα ασχοληθούμε σε άλλο σημείωμα.

[4] Πολλές φορές αναφέρεται και σαν Φιλεκπαιδευτικός. Εδώ διατηρείται ο τίτλος Θεατρικός για να μη γίνεται σύγχυση με τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνης που προαναφέρθηκε.

[5] Το πρωτότυπο του καταστατικού του Συλλόγου, σε χειρόγραφο, φυλάσσεται στη Δημόσια Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης και δημοσιεύεται για πρώτη φορά εδώ. Κατά πάσα πιθανότητα είναι συντεταγμένο από τον Εμμανουήλ Γενεράλι, όπως με βεβαίωσε ο Σπύρος Μαρνιέρος που είναι σε θέση να γνωρίζει τον γραφικό χαρακτήρα του διακεκριμένου συντοπίτη του.

[6] Πρόκειται για την αίθουσα που είναι περισσότερο γνωστή ως Αίθουσα των Τριών Ιεραρχών. Βρισκόταν νότια του Μητροπολιτικού Ναού και κατεδαφίστηκε το 1962.

[7] Δεν αναφέρονται οι συγγραφείς αλλά μόνο οι τίτλοι των έργων.

[8] Εισπράχθηκαν 2.458 γρόσια.

[9] Αναφέρεται στην τουρκική ώρα.

[10] Εφ. Αρκάδιον φ.7-12-1885

[11] Η επιστολή φέρει αριθ. πρωτ. 80/28-6-1886 και φυλάσσεται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης. Δημοσιεύεται πιο κάτω στο Παράρτημα με αρ.ΙΙ

[12] Πρόκειται για τον Τιμόθεο Καστρινογιαννάκη (1882-1897), αδελφό του επισκόπου Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου Διονυσίου Καστρινογιαννάκη (1896-1910).

[13] Ιερόθεος Μπραουδάκης (1882-1896).

[14] Ολόκληρο το φύλλο της 23-11-1885 είναι αφιερωμένο στον εορτασμό.

[15] Η εφ. Αρκάδιον τους υπολογίζει σε 1.500.