ΙΔΑΙΟΝ ΑΝΤΡΟΝ: ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΙ ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ

Το κινηματοθέατρο “Ιδαίον Άντρον” στο Ρέθυμνο

(Α΄ μέρος 1905; ‒ 1924 )

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα δεν υπήρχε στο Ρέθυμνο αίθουσα ικανή να φιλοξενήσει θεατρικές, μουσικές και άλλες εκδηλώσεις, παρά το γεγονός ότι υπήρχε αξιόλογη θεατρική κίνηση κατά την τελευταία εικοσαετία του αιώνα αυτού[1].

Χαράλαμπος Σπανδάγος

Οι θεατρικές παραστάσεις και οι λοιπές παρεμφερείς εκδηλώσεις δίδονταν σε διάφορες αίθουσες, που βασικά είχαν άλλη χρήση. Με την ανατολή του 20ου αιώνα, υπό το καθεστώς της Κρητικής Αυτονομίας, δημιουργείται αμέσως στην Κρήτη η ανάγκη ύπαρξης αιθουσών για την ψυχαγωγία των χιλιάδων ανδρών των ξένων εγγυητριών Δυνάμεων. Η ίδια ανάγκη εμφανίζεται και στο Ρέθυμνο, όπου μέχρι το 1909 παραμένουν στην πόλη τα Ρωσικά στρατεύματα, που αναζητούν τρόπους ψυχαγωγίας μέσα στα στενά όρια της μικρής πόλης του Ρεθύμνου.

Ο Χαρ. Σπανδάγος και το “Ιδαίον Άντρον”[2]

Ο πρώτος σε ολόκληρη την Κρήτη που αντιλήφθηκε αυτή την ανάγκη, ήταν ο δαιμόνιος Ρεθεμνιώτης επιχειρηματίας Χαράλαμπος Σπανδάγος (Ρέθυμνο 1861 - Αθήνα 1933).

Το οικόπεδο όπου ήταν χτισμένο το «Ιδαίον Άντρον».

 Ο τοίχος με τις καμάρες είναι ο νότιος τοίχος του
Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και ο δρόμος δεξιά
 είναι η οδός Μεσολογγίου. Η φωτογραφία είναι

 τραβηγμένη από τον αείμνηστο Γιάννη
  Σπανδάγο κατά τη δεκαετία του 1980.

Ο πατέρας του Κωνσταντίνος τον έστειλε στην Αθήνα να σπουδάσει νομικά, όμως ο Χαράλαμπος έχοντας άλλα στο μυαλό του, διέκοψε τις σπουδές του και επέστρεψε στο Ρέθυμνο. Φιλοπρόοδος και έξυπνος όπως ήταν σκέφτηκε να δημιουργήσει ένα κέντρο με ευρωπαϊκή φινέτσα, ώστε οι Ρώσοι, αλλά και οι ντόπιοι να βρίσκουν ένα χώρο με αξιοπρεπή εμφάνιση για να περνούν τα βράδια τους.

Ζήτησε από τον πατέρα του το παλιό ερειπωμένο σαπωνοποιείο που αυτός κατείχε απέναντι από την Καθολική Εκκλησία, στο χώρο που σήμερα ορίζεται από το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και τις οδούς Χειμάρας, Μελισσηνού και Μεσολογγίου. Αφού κατεδάφισε το παλιό κτίσμα, στη θέση του έχτισε μεγαλοπρεπές κτίριο που θα εξυπηρετούσε αποκλειστικά καλλιτεχνικές, θεατρικές και άλλες ψυχαγωγικές χρήσεις. Πρόκειται για το κινηματοθέατρο “Ιδαίον Άντρον”, που λειτούργησε από τα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα μέχρι το 1941, οπότε καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς.

Δυστυχώς δεν έχει σωθεί κάποια φωτογραφία του κτιρίου για να γνωρίζουμε πως ήταν εξωτερικά. Γνωρίζουμε όμως πως ήταν εσωτερικά από μια περιγραφή που μας δίνει ο αείμνηστος Γυμνασιάρχης Μανόλης Βογιατζάκης στην εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα[3]:

Εικόνα του μυθικού Φαέθοντα του Ρεθεμνιώτη

ζωγράφου Γεώργιου Γαληνού (1860-1934) σαν αυτή
με την οποία είχε διακοσμήσει την
αυλαία του «Ιδαίου Άντρου».

Η κεντρική είσοδός του στην ανατολική πλευρά σε οδηγούσε σε μια σάλα αρκετά ευρύχωρη, που σε ώρα παράστασης εξυπηρετούσε 200-250 θεατές. Η νότια πλευρά επικοινωνούσε με καμαρωτές πόρτες με ένα μακρύ φουαγιέ. Στο Δυτικό μέρος ήτανε η σκηνή αρκετά ευρύχωρη. Το ύψος της αίθουσας αρκετά υψηλό, ώστε το θέατρο να διαθέτει και θεωρείο, στην ανατολική και νοτική πλευρά. Πάνω από τη σκηνή τρία δωμάτια, χρησιμοποιούνταν για καμαρίνια. Το ντεκόρ το είχε αναλάβει ο Ρεθεμνιώτης Θεόφιλος, αυτοδίδακτος κι αυτός ζωγράφος, ο Γεώργιος Γαληνός, με επιδόσεις και στην αγιογραφία. Στην αυλαία της σκηνής που τύλιγε από κάτω προς τα πάνω ο Γαληνός είχε ζωγραφίσει το άρμα του Φαίδωνα (προφανώς ο Βογιατζάκης έγραφε στο χειρόγραφο κείμενό του “άρμα του Φαέθοντα”, αλλά ο δαίμων του τυπογραφείου το έκανε “άρμα του Φαίδωνα”) και τριγύρω τις 7 μούσες. Η μάσκα της σκηνής στολιζόταν δεξιά και αριστερά με δύο δέντρα. Ψηλά στους κορμούς των τεντωμένα τηλεγραφικά σύρματα, κοσμούσαν τη μετώπη της Μάσκας, με αρκετά χελιδονάκια καθισμένα πάνω τους. Ήτανε η εποχή που είχαν συνδεθεί οι πόλεις της βόρειας Κρήτης με τηλεγραφική επικοινωνία και σίγουρα ο Γαληνός είχε από εκεί την έμπνευση. Σε μερικά παλιά αρχοντικά του Ρεθύμνου σώζονται ακόμη στις οροφές τέτοιοι διάκοσμοι...

Εφημ. Ένωσις της 18/10/1908

Την πρώτη αναφορά για το “Ιδαίον Άντρον” τη βρίσκουμε στη Ρεθεμνιώτικη εφημερίδα Ένωσις τον Οκτώβριο του 1908, όπου γίνεται λόγος για την άφιξη στο Ρέθυμνο του θιάσου Κυριακίδη – Κουκουδάκη στο περίκομψον και μοναδικόν εις την Κρήτην Θέατρον του φιλοπροόδου κ. Χαρ. Σπανδάγου. Αυτή η πληροφορία μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αφού το “Ιδαίον Άντρον” λειτουργούσε το 1908 θα πρέπει να χτίστηκε τα αμέσως προηγούμενα χρόνια. Κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του και όσο κρατούσε η Ρωσική παρουσία στο Ρέθυμνο, λειτουργούσε κυρίως ως καφέ-σαντάν, όπως λεγότανε τότε αυτό το είδος, όπου οι θαμώνες απολάμβαναν το ποτό τους και συγχρόνως παρακολουθούσαν διάφορα θεάματα, όπως μουσικές και θεατρικές παραστάσεις από μικρούς περιοδεύοντες θιάσους, κυρίως Ελληνικούς και Ιταλικούς ή από μεμονωμένους καλλιτέχνες και καλλιτέχνιδες. Οι θαμώνες ήταν κυρίως Ρώσοι, αλλά δεν έλειπαν και οι εύποροι ντόπιοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Μάλιστα στη Ρεθεμνιώτικη εφημερίδα Πολιτεία[4] του Νίκου Ανδρουλιδάκη περιγράφεται ένα ευτράπελο επεισόδιο μεταξύ ενός Τούρκου Μπέη και ενός Ιταλού αξιωματικού της Κρητικής Χωροφυλακής, οι οποίοι ήρθαν στα χέρια για τα όμορφα μάτια μιας ξανθής Βιεννέζας καλλιτέχνιδας.

Πέρα όμως από καλλιτεχνικές, το “Ιδαίον Άντρον” φιλοξένησε και πλήθος άλλων εκδηλώσεων των φορέων, συλλόγων και σωματείων της πόλης, όπως χορούς, διαλέξεις ακόμη και συνέδρια. Για παράδειγμα στο φύλλο της 1ης Ιανουαρίου 1909 της εφημερίδας Μεταρρύθμισις περιγράφεται ο Χριστουγεννιάτικος χορός του Εμπορικού Συλλόγου, ο οποίος δόθηκε υπέρ της ανέγερσης του ναού των Τεσσάρων Μαρτύρων. Εκεί ανάμεσα στα άλλα αναφέρεται ότι ο διευθυντής του Θεάτρου κ. Χαράλαμπος Σπανδαγάκις έδειξε όλην την φιλοκαλίαν του εις την διακόσμησιν αυτού. Παρουσίασεν κέντρον αξιοπρεπέστατον δι' ομοίας συγκεντρώσεις. Ο φωτισμός άπλετος καθίστατο απαλώτερος και γλυκύτερος από τας λευκάς εσθήτας των κυριών και δεσποινίδων. Στην πορεία και μετά την αποχώρηση των Ρωσικών στρατευμάτων το “Ιδαίον Άντρον” εξελίχθηκε βασικά σε κινηματογραφική αίθουσα. Ο Χαράλαμπος Σπανδάγος πρωτοπόρησε και στο θέμα αυτό. Εφάρμοσε στην πράξη τη νέα εφεύρεση του κινηματογράφου, η οποία έμελλε να αποτελέσει την κύρια μορφή ψυχαγωγίας για την ανθρωπότητα μέχρι σήμερα. Αντιλαμβανόμενος αμέσως το μέλλον αυτής της εφεύρεσης την έφερε και στο Ρέθυμνο, το οποίο ήταν η πρώτη πόλη της Κρήτης και ίσως της Ελλάδας, που διέθετε αίθουσα για κινηματογραφικές προβολές. Οι ταινίες που προβάλλονταν ήταν γαλλικές οι περισσότερες και εντυπωσίαζαν μικρούς και μεγάλους. Ήταν, βέβαια, βωβές με γαλλικούς υπότιτλους, τους οποίους μετέφραζαν φωναχτά οι γαλλομαθείς που βρίσκονταν στην αίθουσα. Ηλεκτρικό ρεύμα η πόλη δεν είχε και τόσο ο φωτισμός της αίθουσας όσο και η λειτουργία της μηχανής προβολής επιτυγχανόταν με μια μικρή πρωτόγονη γεννήτρια που ήτανε εγκατεστημένη στον μικρό κήπο του θεάτρου. Το πρωτόγνωρο ηλεκτρικό φως εντυπωσίαζε τους θεατές με το ακαριαίο άναμμα και σβήσιμό του.

Το πρώτο θερινό κινηματοθέατρο του Ρεθύμνου

Τον Μάρτη του 1912 ο Σπανδάγος με δημοσίευσή του στην εφημερίδα Θάρρος[5] του Μίνωα Ανδρουλιδάκη γνωστοποιεί την πρόθεσή του να δημιουργήσει ένα θερινό κέντρο ψυχαγωγίας με το όνομα “Φάληρον” έκτασης 1000 τ.μ. στον χώρο του λιμανιού, που είναι γνωστός ως Κήπος ή Σου Κουλέ. Δεν έχομε πολλές πληροφορίες γι' αυτό το θερινό κιμηματοθέατρο, φαίνεται όμως ότι λειτουργούσε το 1917, αφού σε συμβόλαιο αυτού του έτους διαβάζουμε ότι ο Χαράλαμπος Σπανδάγος δικαιούται να εξακολουθήση εκμεταλλευόμενος ο ίδιος το εντός της πόλεως Ρεθύμνης και κατά την συνοικίαν Κιουλούμπαση κείμενον θερινόν θέατρόν του. Αλλά και τον Οκτώβρη του 1922 οι πρώτοι 170 Μικρασιάτες πρόσφυγες που έφτασαν στο Ρέθυμνο εκεί πρέπει να κατέλυσαν, όπως προκύπτει από δημοσίευμα τοπικής εφημερίδας που αναφέρει ότι: ...Τους επεσκέφθησαν εις το θερινόν Θέατρον όπου τους ετοποθέτησαν οι εδώ Αρμόδιοι...

Η περίοδος 1912 – 1924

Μετά την αποχώρηση των Ρώσων από το Ρέθυμνο το 1909, ο Χ. Σπανδάγος εγκαθίσταται οικογενειακώς στα Χανιά, πιθανόν το 1911 ή 1912, ίσως επειδή η πόλη ήταν μεγαλύτερη και είχε μεγαλύτερο πεδίο δραστηριοτήτων, όπου συνέχισε την κινηματογραφική επιχειρηματική του δράση με τη δημιουργία ενός κινηματοθεάτρου το οποίο ονόμασε και αυτό “Ιδαίον Άντρον”.

Συναυλία του Λυκείου Ελληνίδων

 Ρεθύμνης τον Μάρτιο του 1922.

Μετά την αναχώρηση του Χ. Σπανδάγου από το Ρέθυμνο, τη διεύθυνση του “Ιδαίου Άντρου” αναλαμβάνει, ίσως κατόπιν μισθώσεως, ένας Τουρκορεθεμνιώτης ονόματι Ιμπραήμ Χαμιμπαγαδάκης, ο οποίος μαζί με τον αδελφό του Αχμέτ την διατηρεί μέχρι την αναχώρησή του από το Ρέθυμνο με την ανταλλαγή των πληθυσμών στα τέλη του 1923 ή στις αρχές του 1924. Κατά την περίοδο αυτή, παρά το γεγονός ότι συνέβησαν κοσμοϊστορικά γεγονότα όπως ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η Οκτωβριανή Επανάσταση, αλλά και σημαντικότατα γεγονότα τοπικής εμβέλειας, όπως οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, ο Εθνικός Διχασμός, η Μικρασιατική Εκστρατεία και η Μικρασιατική Καταστροφή, το “Ιδαίον Άντρον” συνέχισε κανονικά τη λειτουργία του, κυρίως ως αίθουσα προβολής κινηματογραφικών βωβών ταινιών. Η αίθουσα βέβαια, όπως αναφέραμε και παραπάνω, εξυπηρετούσε παράλληλα όλες σχεδόν τις κοσμικές και καλλιτεχνικές συγκεντρώσεις της πόλης, όπως χορούς συλλόγων και σωματείων, συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις κλπ. Έτσι βλέπουμε ο Σύλλογος Κυριών και το Λύκειο Ελληνίδων να χρησιμοποιούν επανειλημμένα την αίθουσα για τους πρωτοχρονιάτικους και αποκριάτικους χορούς τους ή για εκδηλώσεις φιλανθρωπικού και πατριωτικού χαρακτήρα.

Το 1917 ο Χαράλαμπος Σπανδάγος αποφασίζει να πουλήσει το “Ιδαίον Άντρον”, αφού πλέον όλες οι επιχειρηματικές του δραστηριότητες λαμβάνουν χώρα στα Χανιά. Έτσι τον Γενάρη του 1917 πουλάει το “Ιδαίον Άντρον” όχι σε έναν αλλά σε πέντε αγοραστές. Συγκεκριμένα στους: 1) Νικόλαο Αριστ. Κορωνάκη, δικηγόρο, 2) Γεώργιο Παντ. Δρακάκη, έμπορο, 3) Εμμανουήλ Χαραλ. Πενθερουδάκη, τραπεζικό, 4) Νικόλαο Χαραλ. Πενθερουδάκη, έμπορο και 5) στον αδελφό του Ευάγγελο Κων. Σπανδάγο, έμπορο. Οι τρεις πρώτοι αγόρασαν από 1/4 του ακινήτου, ενώ οι υπόλοιποι δύο από 1/8. Αργότερα και συγκεκριμένα τον Σεπτέμβρη του 1917 ο Ευάγγελος Σπανδάγος πουλάει το μερίδιό του στο Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης, το οποίο εκπροσωπείται από την πρόεδρό του Ιουλία Πετυχάκη. Προφανώς το Λύκειο ήθελε να αποκτήσει ιδιόκτητο κτίριο και ξεκίνησε αγοράζοντας ένα μικρό μερίδιο του “Ιδαίου Άντρου”. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ονόματα των δρόμων που περιβάλλουν το ακίνητο, όπως αναφέρονται στο σχετικό συμβόλαιο. Η σημερινή οδός Μεσολογγίου αναφέρεται ως Παρθένων, η οδός Μελισσηνού ως Καλνίν και η οδός Χειμάρας, που δεν είχε ονοματοθετηθεί ακόμη, ως κατήφορος Φορτέτζας.

Εκδηλώσεις

Παραθέτουμε έναν κατάλογο των εκδηλώσεων που έγιναν στην αίθουσα του “Ιδαίου Άντρου” κατά την περίοδο αυτή, όπως αλιεύθηκαν από τις τοπικές εφημερίδες: Το 1908 παραστάσεις του θιάσου Κυριακίδη – Κουκουδάκη και στις 26/12/1908 Χριστουγεννιάτικος χορός του Εμπορικού Συλλόγου.

Καταχώρηση στη Ρεθεμνιώτικη

 εφημερίδα “Δράσις” της 17-11-1910. 

Το 1909 παραστάσεις του θιάσου Πεταλά – Παντόπουλου. Το 1910 ο θίασος Οικονόμου – Καλογερίκου και ο θίασος Παυλάτου. Το 1911 θίασος ποικιλιών, κουκλοθέατρο, καθώς και Ιταλικός θίασος οπερέτας. Τον Γενάρη του 1915 χορός του Συλλόγου Κυριών και “οικογενειακή εσπερίς”.
Τον Νοέμβρη του 1916 και τον Δεκέμβρη του 1917 “τέιον” του Συλλόγου Κυριών. Τον Φλεβάρη του 1918 εορτή του εκπαιδευτηρίου Αμαλίας Ζαννιδάκη και τον Απρίλη “εκκύβευσις” λαχείου υπέρ του Νοσοκομείου Ρεθύμνου. Τον Γενάρη του 1919 “τέιον” και κοπή της βασιλόπιτας του Συλλόγου Κυριών. Τον Φλεβάρη χορός του Συλλόγου Κυριών και του Λυκείου Ελληνίδων υπέρ του Νοσοκομείου. Τον Μάρτη ο θίασος Κουκουδάκη και συναυλία του μουσικοδιδασκάλου Ειρηνοπούλου.

Τον Δεκέμβρη “τέιον” και συναυλία από τον Σύλλογο Κυριών. Τον Φλεβάρη του 1920 αποκριάτικος χορός του Συλλόγου Κυριών και ο θίασος Ειρήνης Βασιλάκη. Τον Δεκέμβρη του ίδιου έτους χριστουγεννιάτικη χοροεσπερίδα του Συλλόγου Κυριών. Τον Φλεβάρη του 1921 αποκριάτικη χοροεσπερίδα του Συλλόγου Κυριών. Τον ίδιο μήνα συναυλία από το Λύκειο Ελληνίδων. Τον Απρίλη καλλιτεχνική εσπερίδα από τον Σύλλογο Φιλομούσων υπέρ των θυμάτων πολέμου με θεατρική παράσταση ερασιτεχνών. Τον ίδιο μήνα καλλιτεχνική εσπερίδα από τον Σύλλογο Κυριών. Τέλος τα Χριστούγεννα του 1921 γιορτή του Χριστουγεννιάτικου Δέντρου από τον Σύλλογο Κυριών. Την 1η του έτους 1922 γίνεται ο πρωτοχρονιάτικος χορός του Συλλόγου των Κυριών. Στις 23 του Γενάρη καλλιτεχνική βραδιά υπέρ δύο αναξιοπαθούντων Ρώσων που ξέμειναν στο Ρέθυμνο. Τον Φλεβάρη ο καθιερωμένος χορός του Συλλόγου των Κυριών. Τον Μάρτη συναυλία του Λυκείου των Ελληνίδων υπό τη διεύθυνση του μουσικοδιδασκάλου Γ. Νομικού. Τον Απρίλη καλλιτεχνική εσπερίδα από τον Σύλλογο Κυριών. Τον Μάιο εσπερίδα του Λυκείου των Ελληνίδων υπέρ των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Τον Ιούνη μουσικοχορευτική παράσταση από τον χοροδιδάσκαλο Χρηστίδη και συναυλίες υπό τη διεύθυνση των μουσικοδιδασκάλων Λ. Βλαστού και Γ. Νομικού. Στις 15 Γενάρη 1923 συναυλία και θεατρική παράσταση από τον Σύλλογο Κυριών, ενώ στις 29 του ίδιου μήνα και στις 4 του Φλεβάρη αποκριάτικες χοροεσπερίδες από τον ίδιο σύλλογο (βλ. Σχετική εικόνα). Τον Μάιο συναυλία με κινηματογραφική προβολή από τον Σύλλογο Κυριών. Τον Φλεβάρη του 1924 καλλιτεχνική εσπερίδα από τον Σύλλογο Κυριών. Τον Μάιο συναυλία από το Λύκειο Ελληνίδων και τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου συναυλία της Ρωσοελληνίδας αοιδού Λυδίας Γιαλιάτσα.

Βλέπουμε ότι στον παραπάνω κατάλογο εκδηλώσεων πρωτοστατούν τα δυο γυναικεία σωματεία του Ρεθύμνου, ο Σύλλογος των Κυριών και το Λύκειο των Ελληνίδων, γι' αυτό και τα απαθανάτισε ο ποιητής του Ρεθέμνους Γιώργης Καλομενόπουλος με τους ακόλουθους στίχους:

Τα παλιά εκείνα χρόνια, δυο Συλλόγοι ευγενικοί

έκαναν το Ρεθεμνάκι το καημένο να γλεντάη

και παρακαλούσαμε όλοι πότε νά 'ρθη Κυριακή,

να χορτάσουμε γλεντώντας στο χορευτικό τους τσάι.

“Λύκειο των Ελληνίδων”, “Σύλλογος των Κυριών”

στην παλιά τη Δημαρχία και στο “Άντρο το Ιδαίο”.

Μεταξύ των δύο τούτων διαλεχτών ευκαιριών

επερνούσε η Κυριακή μας με ξεκουρασμα σπουδαίο[6].

 (Τέλος του Α΄ μέρους, στο επόμενο το Β΄ μέρος).

­­­­­­­­­­­­­­­­­

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρέθεμνος φ. 808/2-4-2026)

---

[1] Βλ.Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου, “Το θέατρο στο Ρέθυμνο κατά τη δωδεκαετία 1884-1895” στο Αντιδώρημα, τιμητικός τόμος στον Γ.Π.Εκκεκάκη, Ρέθυμνο 2013, σσ. 211-228.

[2] Για βιογραφικά του Ευάγγ. Σπανδάγου βλ. α) Κων. Ε. Σπανδάγος, Η ιστορία της οικογένειας Σπανδάγου, Αίθρα, Αθήνα 1990 και β) Γεώργ. Μ. Φθενάκης, Ciné Chantant – Σινέ Σαντάν, Χανιά 2000.

[3] Φύλλο της 17 Μαρτίου 1988.

[4] Φύλλο της 11-4-1949.

[5] Φύλλο της 23-3-1912.

[6] Γιώργη Καλομενόπουλου, Ποιήματα, Αθήνα 1964, σελ. 168.