ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ ΤΗ 12ΕΤΙΑ 1884–1895

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ ΤΗ 12ΕΤΙΑ 1884–1895

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Οι πληροφορίες σχετικά με την πολιτιστική κίνηση στο Ρέθυμνο και γενικότερα στην Κρήτη πριν από το 1880 είναι ανύπαρκτες και κατά πάσα πιθανότητα ανύπαρκτη θα πρέπει να ήταν και κάθε σχετική δραστηριότητα. Το θέατρο τόσο σαν λέξη όσο και σαν έννοια ήταν άγνωστη στο νησί μέχρι τα μέσα του 19^ου αιώνα[1]. Ο σχεδόν πλήρης αναλφαβητισμός του λαού και ο πρωτογονισμός του Τούρκου δυνάστη, δεν επέτρεπαν την ενασχόληση με καλλιτεχνικές και γενικότερα πνευματικές δραστηριότητες. Ακόμη και στην Αθήνα των μέσων του 19^ου αιώνα το θέατρο είναι ένα ζητούμενο[2].

Τα πράγματα στην Κρήτη φαίνεται πως αλλάζουν στο θέμα αυτό με την  υπογραφή της Σύμβασης της Χαλέπας τον Οκτώβριο του 1878. Βασικός μοχλός δημιουργίας και προώθησης της πνευματικής κίνησης στην Κρήτη ήταν το άρθρο 15 της εν λόγω σύμβασης, που επέτρεπε για πρώτη φορά την ίδρυση τυπογραφείων και τη σύσταση φιλεκπαιδευτικών συλλόγων στο νησί. Τόσο οι εφημερίδες όσο και οι σύλλογοι, που ιδρύθηκαν σε εφαρμογή του πιο πάνω άρθρου, είχαν τεράστια συμβολή στην ανύψωση του πνευματικού και πολιτιστικού επιπέδου του πληθυσμού.

Κατά την 12ετία που μας απασχολεί στο Ρέθυμνο υπήρξαν θίασοι απολύτως ερασιτεχνικοί, οι οποίοι λειτούργησαν κάτω από την αιγίδα συλλόγων και παρουσίασαν αρκετά έργα ηθικοπλαστικού και πατριωτικού περιεχομένου. Τα αυστηρά κρητικά ήθη εκείνης της εποχής δεν επέτρεπαν την παρουσίαση ερωτικών μελοδραμάτων, αλλά και τη συμμετοχή γυναικών στη διανομή των ρόλων. Έτσι ήταν αναπόφευκτο το φαινόμενο μυστακοφόροι και γενειοφόροι άνδρες να ενσαρκώνουν γυναικείους ρόλους!

Η πρωτοβουλία για τη δημιουργία θεατρικής κίνησης στο Ρέθυμνο ανήκε κατά κανόνα σε νέους της εποχής, που αναζητούσαν τρόπους να συνεισφέρουν στο κοινό καλό, αλλά και τρόπους ψυχαγωγίας και πεδία διοχέτευσης των νεανικών τους ανησυχιών.

 Ο Σύλλογος «Μούσαι»[3]

Η πρώτη κίνηση για τη δημιουργία  θεατρικής δραστηριότητας στο Ρέθυμνο έγινε στα τέλη του 1883 από ομάδα «φιλομούσων νέων» της εποχής, οι οποίοι ίδρυσαν σύλλογο υπό την επωνυμία «Μούσαι»[4]. Το καταστατικό[5] του Συλλόγου προέβλεπε στο πρώτο άρθρο ότι σκοπός του είναι « η υλική υποστήριξις κοινωφελών έργων» από τα έσοδα των θεατρικών παραστάσεων, τις οποίες θα δίνει ο Σύλλογος (Εικ. 1). Στο άρθρο 2 προβλεπόταν ότι μέλη του γίνονται μορφωμένοι νέοι, ώστε να μπορούν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις των θεατρικών παραστάσεων, η συμμετοχή στις οποίες ήταν υποχρεωτική για τα μέλη «είτε ως ηθοποιοί είτε ως κωφά πρόσωπα είτε οπωσδήποτε».

Εκτός από τη θεατρική ο Σύλλογος είχε και μιαν άλλη σημαντική δραστηριότητα με εθνικοπατριωτική διάσταση. Ήταν ο φορέας που ανέλαβε την πρωτοβουλία και την ευθύνη για τη διοργάνωση των πρώτων μνημοσύνων των ολοκαυτωθέντων στο Αρκάδι. Μέχρι το 1884 ουδέποτε είχε εορτασθεί η επέτειος της ολοκαύτωσης, ίσως λόγω της αντίδρασης της τουρκικής διοίκησης. Ο Σύλλογος οργάνωσε με μεγάλη επιτυχία τον εορτασμό κατά τα έτη 1884 και 1885. Ιδιαίτερα ο εορτασμός του 1885 έγινε με μεγάλη λαμπρότητα όπως προκύπτει από δημοσιεύματα της εποχής.

Ιδρυτικά μέλη του Συλλόγου, τα οποία υπογράφουν και τον Κανονισμό (καταστατικό) ήταν οι: Γεώργιος Σ. Λαμπρόπουλος (Μουσούρος), Ν. Σαουνάτσος, Μιχαήλ Πατρικαλάκης, Εμμ. Σ. Παπαδάκης, Ευάγ. Καλοκαιρινός, Χ. Σταματάκης,  Κων. Σωτήρχος, Ιωάν. Γ. Μουρνιανός, Νικ. Κορωνάκης,  Β. Σαριδάκης,  ; Καλομενόπουλος, Δ. Κασιμάτης, Ι. Καλομενόπουλος, Χαρ. Φραγάκης, Εμμ. Γενεράλις και άλλοι τρεις ακόμη που οι υπογραφές τους είναι δυσανάγνωστες. Το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο (Εφορεία)  του Συλλόγου απαρτίσθηκε από τους Ν.  Παλιεράκη (πρόεδρο), Ν. Καφφάτο, Γ. Καφφάτο, Α. Σταυριδάκη και Ι. Καυγαλάκη.

Η πρώτη παράσταση

Η πρώτη παράσταση δόθηκε την Κυριακή 15 Ιανουαρίου 1884 με το δράμα «Θείος δάκτυλος» και την μονόπρακτη κωμωδία «Τρεις γαμβροί και μια νύμφη»[6]. Συνήθως μετά το δράμα ακολουθούσε κωμωδία για να μην αποχωρήσει το κοινό με το αίσθημα της θλίψης που αφήνουν συνήθως τα δράματα. Η πρώτη, καθώς όλες οι άλλες παραστάσεις που ανέβασε ο Σύλλογος, δόθηκαν στην αίθουσα της «Δημοτικής των Αρρένων Σχολής»[7], η οποία ήταν η μόνη στην πόλη που προσφερόταν για τέτοιου είδους εκδηλώσεις. Την αυλαία ζωγράφισε ο επίσκοπος Ρεθύμνης Ιερόθεος Μπραουδάκης[8], τα δε σκηνικά επιμελήθηκε ο ερασιτέχνης ζωγράφος Χαράλαμπος Ν. Δρανδάκης[9], αναπαριστώντας την Ακρόπολη των Αθηνών[10]. Η Εφορεία του Συλλόγου ευχαρίστησε δημοσίως και τους δύο στην εφημερίδα Ραδάμανθυς[11].

Τους βασικούς ρόλους υποδύθηκαν ο δικηγόρος Μίνως Εμμ. Πετυχάκης, ο έμπορος Κοσμάς Σωτήρχος, ο δικηγόρος Γ.Ν. Καφφάτος, ο συμβολαιογράφος Νικ. Καφφάτος[12], ο έμπορος Νικ. Πετυχάκης, ο λογιστής Ιωάννης Καλομενόπουλος, ο Χαρίλαος Στυλ. Πετυχάκης[13], ο Ιωάννης Καυγαλάκης, ο Γρηγ. Αγγελιδάκης κ.ά.

Φαίνεται πως αυτή η πρώτη παράσταση στα χρονικά του Ρεθύμνου από την εποχή του Κρητικού Θεάτρου της Ενετοκρατίας, είχε επιτυχία αν κρίνουμε από το σχόλιο της εφημερίδας Νέος Ραδάμανθυς της 21-1-1884: ...Ὀφείλομεν νά ὁμολογήσωμεν ὅτι καί ἡ κοινωνία τῆς ἡμετέρας πόλεως τήν ἱερότητα τοῦ σκοποῦ ἐκτιμήσασα, ἐτίμησεν ἀθρόα τήν παράστασιν διά τῆς παρουσίας της, ἀφ’ ἑτέρου ὅμως ὀφείλομεν προσέτι νά ὁμολογήσωμεν ὅτι καί ἅπαντα τά ὑποκριθέντα πρόσωπα, ὑπερέβησαν τάς προσδοκίας τοῦ κοινοῦ...

Τα έσοδα της παράστασης επρόκειτο να διατεθούν για φιλανθρωπικούς σκοπούς, όπως αναφέρει η ίδια εφημερίδα στο φύλλο της 14-1-1884, όπου προαναγγέλλει την παράσταση: …Περιττόν νά ἐπικαλεσθῶμεν τήν συνδρομήν καί ὑποστήριξιν τοῦ κοινοῦ, ὅτι ἐκτιμᾷ τοῦτο δεόντως τόν εὐγενῆ σκοπόν τῆς νεότητος, ἥτις διά τῆς πράξεως ταύτης σκοπεῖ νά φανῇ, κατά τό δυνατόν, ἀρωγός εἰς τά πάσχοντα μέλη τῆς ημετέρας κοινωνίας καί εἰς πᾶσαν ἄλλην κοινωνικήν ἀνάγκην. 

Η δεύτερη παράσταση

Τρεις εβδομάδες μετά την πρώτη, δηλαδή την Κυριακή 5 Φεβρουαρίου 1884, δόθηκε η δεύτερη  παράσταση. Προαναγγέλθηκε στο φύλλο της 4 Φεβρουαρίου του Νέου Ραδάμανθυ (Εικ.2).

Το  πρόγραμμα αυτής της ημέρας περιλάμβανε το τρίπρακτο δράμα «Μαξιμιλιανός[14]» και την τρίπρακτη κωμωδία «Αγαθόπουλος»[15]. Η παραπάνω εφημερίδα στο φύλλο της 18 Φεβρουαρίου δημοσίευσε το ακόλουθο λακωνικό σχόλιο για την παράσταση: Ὑπό τοῦ ἐνταῦθα δραματικοῦ θιάσου «Αἱ Μοῦσαι» ἐν τῇ δημοτικῇ τῶν ἀρρένων σχολῇ κατά τήν ἑσπέραν τῆς προπαρελθούσης Κυριακῆς 5 τρ[έχοντος] μηνός ἐδιδάχθη μετ’ ἄκρας ἐπιτυχίας τό ἐκλεκτόν δρᾶμα «Μαξιμιλιανός» καί ἡ κωμωδία «Ἀγαθόπουλος».

Χάρις στον Ιωάννη Δετοράκη[16] γνωρίζουμε ποιοι υποδύθηκαν τους βασικούς ρόλους: Τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό υποδύθηκε ο Ιωάννης Καλομενόπουλος, ο Νικόλαος Καφφάτος τον Φρούραρχο, ο Νικόλαος Θ. Πετυχάκης τον αρχηγό των επαναστατών, και ο Σπύρος Ι. Σταματάκης την αυτοκράτειρα Καρλότα. Στην κωμωδία «Αγαθόπουλος» τον κεντρικό ρόλο υποδύθηκε με μεγάλη επιτυχία ο Γρηγόριος Αγγελιδάκης.

Η τρίτη παράσταση

Στις 17 Φεβρουαρίου 1884  δίνεται νέα παράσταση με το δράμα «Κασσιανή» του Αλέξανδρου Σταματιάδη, και την κωμωδία «Το αγροκήπιον» του August von Kotzebue. Δεν έχουμε περισσότερες πληροφορίες γι’ αυτήν την παράσταση, αφού ο Νέος Ραδάμανθυς της 18-2-1884 περιορίζεται να αναφέρει μόνο τα ακόλουθα: Ὁ ἐνταῦθα δραματικός θίασος «Αἱ Μοῦσαι» ἐδίδαξε χθές μετ’ ἐπιτυχίας τό δρᾶμα «Κασιανή» καί τήν κωμωδία «Τό ἀγροκήπιον».

Είναι πάντως εντυπωσιακό ότι σε διάστημα μόλις ενός μηνός παρουσιάστηκαν έξι έργα (!!!) και είναι απορίας άξιο πώς σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα κατέστη δυνατόν να διδαχθούν οι ρόλοι και να απομνημονευτούν τα κείμενα, αλλά και να ικανοποιηθούν, έστω και στοιχειωδώς, οι απαιτήσεις κάθε έργου σε σκηνικά και κοστούμια.  

Η τέταρτη παράσταση

Μετά από διακοπή αρκετών μηνών ο Σύλλογος επαναλαμβάνει τις παραστάσεις στις  16  Σεπτεμβρίου 1884 με  το δράμα «Η καταδίκη του  Μαξιμιλιανού»  και την κωμωδία «Το αγροκήπιον», που είχαν ξαναπαρουσιαστεί στις 5 και στις 17 Φεβρουαρίου του ίδιου έτους αντίστοιχα. Η παράσταση δόθηκε προς τιμήν του χριστιανού Γενικού Διοικητή  Κρήτης Ιωάννη Φωτιάδη Πασσά, που εκείνη την ημέρα επισκέφθηκε το Ρέθυμνο. Σύμφωνα με πληροφορία του Ιωάννη Δετοράκη η παράσταση αυτή ανέβηκε σε χώρο που αργότερα χρησίμευσε ως αποθήκη της Εμπορικής Τράπεζας στην οδό Τσαγρή, όμως σε πρόσκληση που σώζεται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης αναφέρεται ρητά ότι η παράσταση «δοθήσεται εν τη αιθούση της Δημοτικής Σχολής των αρρένων»[17] (Εικ. 3).

Τους ρόλους υποδύθηκαν τα ίδια πρόσωπα, εκτός από τον ρόλο της Καρλότας που τώρα τον ενσάρκωσε αντί του Σπ. Σταματάκη ο Χαρίλαος Στυλ. Πετυχάκης. Ο Γεν. Διοικητής παρακολούθησε την παράσταση συνοδευόμενος από τον διοικητή Ρεθύμνου Νουσρέτ πασά. Μάλιστα για την ενίσχυση των σκοπών του Συλλόγου πλήρωσε ως εισιτήριο μια χρυσή λίρα. Η εφημερίδα Νέος Ραδάμανθυς[18] αναφέρει για την παράσταση, μεταξύ άλλων τα εξής: …Δέν δυνάμεθα ἤ νά ἀπονείμωμεν τόν δίκαιον ἔπαινον πρός τήν φιλόμουσον νεολαίαν ἡμῶν ἥτις διά τοῦ εὐγενοῦς τούτου ἔργου οὐ μόνον τέρπει ἅμα καί διδάσκει, ἀλλά καί διά τοῦ φιλανθρώπου καί ὑψηλοῦ σκοποῦ της προσφέρει χεῖρα ἀρωγόν εἰς τούς προστασίας δεομένους. Τά πρόσωπα, καίπερ τά πλεῖστα ἄπειρα, ὑπεκρίθησαν ἀληθῶς ἄριστα τά ἑαυτῶν μέρη καί ἀπέσπασαν καί αὖθις τάς συμπαθείας πάντων τῶν παρευρεθέντων συμπολιτῶν καί ξένων. Ὀφείλομεν προσέτι νά εὐχαριστήσωμεν τήν Α.Ε. τόν Γενικόν Διοικητήν ὅστις διά τῆς ὑψηλῆς παρουσίας του καί τῆς γενναίας προσφορᾶς του πρός τήν φιλόμουσον νεολαίαν παρέσχε θάρρος πρός ἐξακολούθησιν τοῦ ἱεροῦ σκοποῦ της καί κατέστησε φανερόν πόσον έκτιμᾷ καί ὑποστηρίζει τοιαῦτα φιλανθρωπικά ἔργα…

Η πέμπτη παράσταση

Στις 9 Δεκεμβρίου 1884 δίνεται νέα παράσταση με την τραγωδία «Ο Ιωάννης ή επεισόδιόν τι της Κρητικής επαναστάσεως του 1866»[19] και  την  μονόπρακτη κωμωδία «Η τύχη ενός ποιητού» αγνώστου συγγραφέα. Η εφημερίδα Αρκάδιον που διαδέχθηκε τον Νέο Ραδάμανθυ, στο φύλλο της 8-12-1884 αναγγέλλει την παράσταση με την παραίνεση …Βεβαίως ἀθρόοι θέλουσι καί πάλιν προσέλθει οἱ συμπολῖται ἀποβλέποντες εἰς τόν εὐγενῆ σκοπόν τῆς ἀπαρτιζούσης τόν θίασον νεολαίας... Όμως το κοινό φαίνεται πως δεν ανταποκρίθηκε αφού στο επόμενο φύλλο του Αρκαδίου (15-12-1884) διαβάζουμε: …Ἀλλ’ ὅσον ζῆλον καί προθυμίαν, παντός ἐπαίνου ἀξίαν, κατέβαλον τά μέλη τοῦ θιάσου πρός ἐπιτυχίαν τῆς παραστάσεως, τοσαύτην ψυχρότητα καί  ἀδιαφορίαν, ἵνα μή ἄλλο τι εἴπωμεν, ἐπεδείξαντο οἱ πολῖται, ὀκνήσαντες ἵνα διά μέν τῆς παρουσίας των ἐνθαρρύνωσι τούς ἀναλαβόντας τό ἐπίμοχθον ἀλλά καί εὐγενές ἔργον νεαρούς συμπολίτας ἡμών, διά δέ τοῦ ὀβολοῦ των συντελέσωσι εἰς πλήρωσιν τοῦ ἱεροῦ σκοποῦ, ὅν προτίθεται ἡ φιλάνθρωπος ἡμῶν  νεολαία. Ἡ αἴθουσα ἦτο κενή σχεδόν. Ὁ ἀριθμός τῶν θεατῶν μόλις ἔφθασε  τούς ἑβδομήκοντα...

Η έκτη παράσταση[20]

Η επόμενη παράσταση δόθηκε μετά από ένα χρόνο, συγκεκριμένα στις 4 Δεκεμβρίου 1885[21] με το έργο «Κρήτες και Ενετοί» του Τιμολέοντος Αμπελά. Τα έσοδα[22] της παράστασης διατέθηκαν  για την αποπεράτωση του ναού της Αγίας Βαρβάρας. Για τον ίδιο  σκοπό το ιδρυτικό μέλος του Συλλόγου Δημ. Κασσιμάτης προσέφερε ένα ζωγραφικό πίνακα, για την κλήρωση του οποίου χρησιμοποιήθηκαν σαν λαχνοί τα εισιτήρια της παράστασης. Αυτή τη φορά η ανταπόκριση του κοινού ήταν τόσο μεγάλη ώστε η αίθουσα είχε γεμίσει μια ώρα πριν αρχίσει η παράσταση. Ενώ οι θέσεις ήταν 250 πουλήθηκαν 300 εισιτήρια με συνέπεια να μην υπάρχουν θέσεις ούτε για τους επισήμους. Η παράσταση είχε διάρκεια τριών ωρών και είχε μεγάλη επιτυχία. Γράφει εφημερίδα της εποχής: ...αἱ θέσεις εἶχον καταληφθεῖ ἀπό τῆς 1ης[23] ὥρας καί κατά τήν ὥραν τῆς ἐνάρξεως οὐ μόνον ἡ αἴθουσα, ἀλλά καί ἡ αὐλή ἔβριθον ἐκ τοῦ συρρεύσαντος πλήθους. Ἡ παράστασις  ἀρξαμένη ἀκριβῶς περί  τήν 2αν παρετάθη μέχρι τῆς 5ης ὥρας τῆς νυκτός. Πλήρης ἦτο ἡ ἐπιτυχία τῶν πάνυ φιλοτίμως ἀναλαβόντων τήν παράστασιν νέων, ἐφ’ ᾧ καί θερμῶς συγχαίρομεν αὐτούς. Αἱ  σκηναί τοῦ δράματος τούτου συνεκίνησαν, πολλάκις μέχρι δακρύων,  τούς θεατάς[24].

Πληροφορίες για άλλη παράσταση δεν βρήκαμε. Πιθανόν αυτή να ήταν η τελευταία. Ανεξάρτητα όμως απ’ αυτό, γεγονός είναι ότι ο Σύλλογος απέκτησε τέτοια πείρα, και έτυχε τέτοιας αναγνώρισης ώστε ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ηρακλείου, σωματείο παλαιότερο και ισχυρότερο, προκειμένου να δώσει ορισμένες παραστάσεις, ζητάει με επιστολή[25] τη  συνεργασία του.

Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνης

Ο θεατρικός σύλλογος «Μούσαι», ύστερα από μια τετραετία (1884-1887) αξιόλογης δράσης έπαψε να λειτουργεί, αφού στην ουσία απορροφήθηκε από τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνης (ΦΣΡ). Ο ΦΣΡ ιδρύθηκε στα τέλη του 1887 και ήταν ένα σωματείο με σαφώς ευρύτερους στόχους από εκείνους που είχε ο σύλλογος «Μούσαι». Πρόκειται ίσως για το σημαντικότερο σωματείο που υπήρξε ποτέ στο Ρέθυμνο (Εικ. 4).

Στον μακρόχρονο βίο του ανέπτυξε πλούσια δραστηριότητα σε πολλούς τομείς. Στο καταστατικό του, τόσο εκείνο του 1888[26] όσο και εκείνο του 1900[27], αναφέρονται πολλοί τομείς δραστηριοτήτων, τους οποίους όχι μόνο υλοποίησε, αλλά πολλές φορές υπερέβη τους καταστατικούς στόχους. Πραγματοποίησε αρχαιολογικές ανασκαφές στην περιοχή του Σταυρωμένου. Δημιούργησε πλούσια αρχαιολογική συλλογή, η οποία αποτελεί τον πυρήνα της συλλογής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρεθύμνης. Οργάνωσε και λειτούργησε αναγνωστήριο και βιβλιοθήκη, πολλά από τα βιβλία της οποίας φυλάσσονται σήμερα στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης. Λειτούργησε και συντήρησε με δαπάνες του νηπιαγωγείο, νυκτερινό σχολείο για τους απόρους και Κυριακό σχολείο. Συνέστησε φιλαρμονική την οποία εξόπλισε με μουσικά όργανα και μετεκάλεσε μουσικοδιδάσκαλο από το εξωτερικό. Έδωσε πλήθος διαλέξεων ποικίλου περιεχομένου. Εξέδωσε το 1890 τη Γεωγραφία της Κρήτης του Εμμ. Λαμπρινάκη. Αυτό είναι, εν συντομία, μέρος των δράσεων του ΦΣΡ, οι οποίες για να αναφερθούν πλήρως απαιτείται ολόκληρη πραγματεία, η οποία εύχομαι κάποτε να υπάρξει. Πάντως μια σαφής εικόνα του έργου του ΦΣΡ κατά τα πρώτα τέσσερα χρόνια της λειτουργίας του αποτυπώνεται στις δυο λογοδοσίες του προέδρου του Κωνσταντίνου Ε. Πετυχάκη[28].

Ενώ στον σύλλογο «Μούσαι» το θέατρο είναι ο κυρίαρχος καταστατικός στόχος, στον ΦΣΡ σε κανένα από τα δύο του καταστατικά που προαναφέρθηκαν, δεν γίνεται λόγος για θέατρο και θεατρικές παραστάσεις. Εντούτοις ο ΦΣΡ έδωσε παραστάσεις, για τις οποίες, δυστυχώς, δεν έχομε πολλές πληροφορίες. Μόλις τον τρίτο μήνα από την ίδρυσή του, στις 9 Φεβρουαρίου 1888, ημέρα Τρίτη, ανέβασε την πρώτη του παράσταση με το δράμα «Η Χίος δούλη» του Θεόδωρου Ορφανίδη και την κωμωδία «Ο κύριος Επτά» άγνωστου συγγραφέα. Δεν γνωρίζουμε σε ποια αίθουσα δόθηκε η παράσταση. Οι πληροφορίες που έχουμε για την παράσταση προέρχονται από την εφημερίδα Αρκάδιον[29]. Το εισιτήριο ορίστηκε στο ¼ του μετζιτιού[30] και τα έσοδα προορίζονταν να διατεθούν υπέρ κοινωφελούς σκοπού, ο οποίος όμως δεν αναφέρεται. Η παράσταση φαίνεται πως ήταν επιτυχής τόσο από την άποψη προσέλευσης του κοινού, όσο και από άποψη επιπέδου. Αναφέρεται ότι ὁ φωτισμός ἦτο ἐπαρκέστατος και ότι ἡ ἀπό σκηνῆς διδασκαλία ἦτο ἀρίστη παρά το γεγονός ότι οἱ πλεῖστοι τῶν ἀποτελούντων τόν θίασον τό πρῶτον ἤδη ἀνῆλθον ἐπί σκηνῆς. Δεν γνωρίζουμε ποιοι ερμήνευσαν τους βασικούς ρόλους, παρά μόνο αυτό που αναφέρει ο Ιωάννης Δετοράκης[31], ότι δηλαδή έλαβε μέρος και ο καθηγητής του Γυμνασίου Ι. Παντελάκης από το Βυζάρι Αμαρίου. Στο τέλος του δημοσιεύματος της εφημερίδας Αρκάδιον, που αναφέρεται στην παράσταση, αναγγέλλεται ότι αυτή θα επαναληφθεί την επόμενη εβδομάδα και ότι τα έσοδα θα διατεθούν υπέρ των σχολείων της πόλης, δεν γνωρίζουμε όμως αν πράγματι επαναλήφθηκε.

Μια άλλη παράσταση που ανέβασε ο θίασος του ΦΣΡ, δόθηκε στα τέλη του 1888 και συγκεκριμένα στις 24 Δεκεμβρίου, ημέρα Κυριακή. Παρουσιάστηκε το δράμα «Πίστις, Ελπίς και Έλεος» του Joseph-Bernard Rosier, και η κωμωδία «Χορός μεταμφιεσμένων»[32].  Δυστυχώς η εφημερίδα Ίδη[33], από την οποία αντλούμε την πληροφορία, εξαντλείται σε εγκωμιαστικά σχόλια για την παράσταση, χωρίς να μας δίνει συγκεκριμένες πληροφορίες για τους ερμηνευτές και τους άλλους  συντελεστές, ούτε για την αίθουσα που αυτή δόθηκε. Πάντως ο Ιωάννης Δετοράκης αναφέρει ότι τους βασικούς ρόλους ερμήνευσαν ο δικηγόρος Γεώργιος Σκουλούδης, ο συμβολαιογράφος Κοσμάς Τριπολιτάκης και ο μαθητής Στυλιανός Σταματάκης.

Την Κυριακή 22 Ιανουαρίου 1889 ο θίασος του ΦΣΡ έδωσε νέα παράσταση με το δράμα «Γαλάτεια» του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη και την κωμωδία «Γάμος άνευ νύμφης» του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή. Η πληροφορία για την παράσταση, χωρίς άλλες λεπτομέρειες, είναι από την εφημερίδα Ίδη[34]. Επίσης ο Ιωάννης Δετοράκης μας πληροφορεί ότι ο ΦΣΡ ανέβασε και το έργο «Βιργινία η Ρωμαία» του Τιμολέοντος Αμπελά, χωρίς όμως να παραθέτει περισσότερες λεπτομέρειες.

Δεν γνωρίζουμε αν ο ΦΣΡ έδωσε άλλες παραστάσεις κατά την περίοδο που μας απασχολεί, γνωρίζουμε όμως τα σχετικά με το θέατρο έσοδα και τα έξοδα, όπως αυτά εμφανίζονται στον οικονομικό απολογισμό, ο οποίος περιλαμβάνεται στη λογοδοσία του προέδρου του για το έτος 1888. Συγκεκριμένα παρουσιάζονται έσοδα από θεατρικές παραστάσεις 4.234 γρόσια και έξοδα για το θέατρο 2.359 γρ.

Η Φιλόπτωχος Εταιρία Ρεθύμνης

Την σκυτάλη των θεατρικών παραστάσεων πήρε από τον ΦΣΡ η Φιλόπτωχος Εταιρία Ρεθύμνης, η οποία ιδρύθηκε τον Σεπτέμβριο του 1888. Ο σκοπός της Εταιρίας, σύμφωνα με το 2^ο άρθρο του καταστατικού της ήταν ἡ περίθαλψις καί ἀνακούφισις τῶν ὁμολογουμένως ένδεῶν τοῦ τμήματος Ρεθύμνης, διά παροχῆς χρηματικῶν βοηθημάτων, ἐνδυμάτων, ἰατρικῆς συνδρομῆς, φαρμάκων κλπ[35]. Οι λόγοι που ένα φιλανθρωπικό σωματείο επιδόθηκε σε θεατρικές δραστηριότητες είναι προφανείς και δεν είναι άλλοι από τον προσπορισμό εσόδων για την υποστήριξη του φιλανθρωπικού του έργου. Άλλωστε και στο άρθρο 25 του καταστατικού, που αναφέρεται στους πόρους της Εταιρίας, ανάμεσα στις άλλες πηγές εσόδων σημειώνεται και ἐκ τοῦ καθαροῦ προϊόντος θεατρικῶν παραστάσεων. Φαίνεται πως μεταξύ των θιάσων του ΦΣΡ και της Φιλοπτώχου Εταιρίας αναπτύχθηκε μια ευγενής άμιλλα και συνεργασία και κατά πάσα πιθανότητα η στελέχωση και των δύο θιάσων θα ήταν κατά βάση η ίδια. Κατά τους πρώτους τρεις μήνες της λειτουργίας της Φιλοπτώχου Εταιρίας υπήρξε μια ομοβροντία θεατρικών παραστάσεων, η οποία πέρα από την ψυχαγωγία των Ρεθυμνίων, είχε ως στόχο τη συγκέντρωση χρημάτων για την υλοποίηση του κυρίαρχου σκοπού της, ο οποίος, όπως προαναφέρθηκε, ήταν η βοήθεια των φτωχών του νομού Ρεθύμνης.

Συγκεκριμένα την Κυριακή 13 Νοεμβρίου 1888 δόθηκε η παράσταση «Ο σύζυγος της θυγατρός του» άγνωστου συγγραφέα. Δυστυχώς πέρα από αυτήν την πληροφορία, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Παρρησία[36],  δεν έχουμε άλλα στοιχεία για την παράσταση.

Σε λιγότερο από ένα μήνα, δηλαδή την Κυριακή 4 Δεκεμβρίου ο θίασος της Εταιρίας έδωσε νέα παράσταση με το δράμα «Λουκρητία Βοργία» του Βίκτορος Ουγκώ και την κωμωδία «Η κόρη του παντοπώλου» του Άγγελου Βλάχου, με πρωταγωνιστή τον Ευάγγελο Καφφάτο. Η παράσταση δόθηκε αίθουσα των Τριών Ιεραρχών και είχε μεγάλη επιτυχία τόσο όσον αφορά στο πλήθος των θεατών που την παρακολούθησαν, όσο και στον ενθουσιασμό που προκάλεσε σ’ αυτούς. Και οι δυο τοπικές εφημερίδες[37] αναφέρονται στην παράσταση με επαινετικά σχόλια, χωρίς συγκεκριμένες πληροφορίες.

Στο ίδιο δημοσίευμα η εφημερίδα Ίδη αναφέρει ότι αμέσως μετά την παράσταση  οι ηθοποιοί άρχισαν αμέσως πρόβες για να παρουσιάσουν κατά τη διάρκεια των εορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς  το δράμα «Άγγελος Τύραννος του Παταβίου» επίσης του Βίκτορος Ουγκώ, με σκοπό τα έσοδα να διατεθούν υπέρ των φτωχών και των φυλακισμένων. Η παράσταση δόθηκε στις 8 Ιανουαρίου 1889, όπως προκύπτει από χειρόγραφη πρόσκληση που υπογράφουν ο πρόεδρος της Εταιρίας Κων. Καλοκαιρινός και ο Γραμματέας Νικόλαος Α. Κορωνάκης (Εικ. 5). Σύμφωνα με πληροφορία του Ιωάννη Δετοράκη στην παράσταση έλαβε μέρος ο Νικόλαος Σαουνάτσος. Επίσης ο Ι. Δετοράκης αναφέρει ότι η Φιλόπτωχος Εταιρία ανέβασε και τα έργα: «Ερνάνης» και «Μαρία Τυδορίς» του Βίκτορος Ουγκώ, και «Οι δύο Φόσκαροι» του λόρδου Βύρωνα. Ως βασικούς ερμηνευτές του θιάσου της Εταιρίας αναφέρει: Τον αδελφό του Νικόλαο Δετοράκη, τον καθηγητή μαθηματικών Νικόλαο Κ. Σωτήρχο, τον Μιχαήλ Αετό, τον Ιωάννη Παπαδάκη, τον Κωνσταντίνο Βιτσικουνάκη, τον Γεώργιο Λεντζάκη τον Εμμανουήλ Χ. Πενθερουδάκη, τον Νικόλαο Κορωνάκη και τον υπάλληλο του Αγγλικού Τηλεγραφείου Σωτηράκη Φραγκόπουλο, τον οποίο χαρακτηρίζει σπουδαῖον κωμικόν.

Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Ι. Δετοράκης μας δίνει πληροφορίες για μια ακόμη παράσταση στις αρχές του 1889, η οποία ανέβηκε με πρωτοβουλία των μαθητών του Γυμνασίου. Συγκεκριμένα παρουσιάστηκε το δράμα «Σκύλλα» του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη και η κωμωδία «Περιφέρεια» του Γεωργίου Σουρή, με ερμηνευτές τους μαθητές Ανδρέα Μοσχονά, Πέτρο Μανουσάκη, Εμμ. Χ. Πενθερουδάκη, και Νικόλαο Αστρινό. Μάλιστα αναφέρει ότι στην «Περιφέρεια» ανέβασαν στη σκηνή δυο γαϊδούρια, γεγονός που προκάλεσε πανδαιμόνιο και ενθουσιώδη χειροκροτήματα από πλευράς των θεατών.

Εκτός από την «Περιφέρεια» ο Ι. Δετοράκης αναφέρει ότι παίχτηκαν και οι κωμωδίες «Δεν έχει τα προσόντα» επίσης του Σουρή και «Ερωτική απόπειρα» άγνωστου συγγραφέα. Μάλιστα στην τελευταία αναφέρει ότι ο ίδιος υποδυόταν την ηρωίδα και ο Νικόλαος Κορωνάκης τον ήρωα του έργου.

Ο θίασος «Ορφεύς»

Ενώ κατά τα έτη 1888 και 1889 παρατηρείται ένας οργασμός θεατρικών δραστηριοτήτων, η τριετία που ακολουθεί εμφανίζει μια πλήρη απραξία σ’ αυτόν τον τομέα. Η ανώμαλη πολιτική κατάσταση δεν είναι άμοιρη αυτής της απραξίας. Μια άκαιρη επανάσταση το 1889 οδηγεί σε επιβολή στρατιωτικού νόμου, ανάκληση των προνομίων της Σύμβασης της Χαλέπας και σε μια σκλήρυνση της Τουρκικής Διοίκησης απέναντι στους Χριστιανούς. Είναι προφανές ότι κάτω από τέτοιες συνθήκες δεν ήταν δυνατόν να υπάρξουν θεατρικές ή άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες. Αλλά και στην απίθανη περίπτωση που υπήρξαν, δεν είναι δυνατόν να τις πληροφορηθούμε αφού λόγω του στρατιωτικού νόμου έπαυσαν να  κυκλοφορούν εφημερίδες, οι οποίες είναι σχεδόν η μοναδική πηγή άντλησης τέτοιων πληροφοριών.

Από το 1893 φαίνεται πως αλλάζει η κατάσταση με την ίδρυση του θιάσου «Ορφεύς». Για την ίδρυσή του δεν έχουμε πολλές πληροφορίες, φαίνεται όμως πως δεν έδρασε υπό την αιγίδα κάποιου συλλόγου αλλά ήταν ένας αυτόνομος ερασιτεχνικός θίασος. Στην τέταρτη σελίδα δίφυλλου προγράμματος παράστασης της 2ας Φεβρουαρίου 1895 αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι ἡ φίλη τοῦ καλοῦ νεότης τῆς ἡμετέρας πόλεως πρό ἑνός καί ἡμίσεος ἔτους συνερχομένη ἐλάμβανε βουλήν νά διασκεδάσῃ τήν μονοτονίαν, ἐν ᾗ στερούμενοι ψυχαγωγικοῦ κέντρου διατελοῦμεν… Από την φράση αυτή εξάγεται το συμπέρασμα ότι ο «Ορφέυς» ιδρύθηκε περί τον Αύγουστο του 1893. Ο Ιωάννης Δετοράκης[38] ως έτος ίδρυσης αναφέρει λανθασμένα το 1892, αλλά, όπως αναφέραμε και πιο πάνω, ίσως δεν θυμόταν καλά λόγω της μεγάλης χρονικής απόστασης που χωρίζει το κείμενό του από την ίδρυση του θιάσου. Στο ίδιο πρόγραμμα αναφέρεται ότι …Ἡ σκέψις ἐκείνη μετ’ ὠδίνας οὐ μικράς καί μόχθους μεγάλους ἔλαβε σάρκα καί ὀστά, ἐζωοποιήθη καί ἵδρυσε τήν σκηνικήν θυμέλην ἐν ᾗ  πολλάς ἑσπέρας ἀνεκουφίσθημεν ἀπό τῶν ἡμερησίων πόνων, ἀπεβάλομεν τήν ἀνίαν, ἐδιδάχθημεν, συνεκινήθημεν, ἐχάρημεν, ἐγελάσαμεν, ἐκλαύσαμεν, ἐλυπήθημεν… Από το παραπάνω απόσπασμα, και ειδικά από τη φράση «πολλάς εσπέρας» προκύπτει ότι από την ίδρυσή του μέχρι τον Φλεβάρη του 1895 ο θίασος «Ορφεύς» έδωσε αρκετές παραστάσεις. Δυστυχώς η απουσία εφημερίδων κατά την περίοδο εκείνη μας αφαιρεί τη δυνατότητα έρευνας και εντοπισμού σχετικών πληροφοριών. Πάντως ο Ι. Δετοράκης μας δίνει κάποιες πληροφορίες για ηθοποιούς και παραστάσεις καθώς για τον χώρο που δίνονταν αυτές. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι οι παραστάσεις δίνονταν σε αίθουσα που βρισκόταν παραπλεύρως του ζαχαροπλαστείου του Ιωάννη Γρηγοριάδη[39]. Μάλιστα οι δύο χώροι επικοινωνούσαν με εσωτερική πόρτα. Όσον αφορά στις παραστάσεις αναφέρει τα έργα «Λουκρητία Βοργία» του Βίκτορος Ουγκώ με πρωταγωνιστή τον Μάρκο Δημητρακάκη και «Γαλάτεια» του Σπυρ. Βασιλειάδη με τον Ι. Δετοράκη στο ρόλο της Γαλάτειας, τον Μάρκο Δημητρακάκη στο ρόλο του Πυγμαλίωνα και τον συμβολαιογράφο Θεμιστοκλή Σιραμβιό στο ρόλο του ιερέα Ευμήλου.

Υπάρχουν και κάποιες αρχειακές πληροφορίες για τον θίασο «Ορφεύς», πέρα από αυτές που μας δίνει ο Ιωάννης Δετοράκης. Στο αρχείο του Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη[40] υπάρχουν τέσσερις χειρόγραφες προσκλήσεις για ισάριθμες παραστάσεις και το πρόγραμμα που προαναφέρθηκε. Όλες οι προσκλήσεις απευθύνονται στον Γ. Χατζηγρηγοράκη, υποπρόξενο της Ρωσίας στο Ρέθυμνο. Η πρώτη χρονολογικά φέρει ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1893 και αναφέρεται σε παράσταση της επόμενης ημέρας, χωρίς να αναφέρεται ο τίτλος του έργου ούτε η αίθουσα που θα παρουσιαστεί. Πάντως σημειώνεται ότι το προϊόν τῆς παραστάσεως διατεθήσεται ὑπέρ κοινοφελοῦς [sic] σκοποῦ, χωρίς να αναφέρεται συγκεκριμένα ο σκοπός. Την πρόσκληση υπογράφουν ο Εμμ. Γ. Μανουσάκης, ο Μίνως Πετυχάκης, ο Μάρκος Δημητρακάκης και ο Νικόλαος Κορωνάκης.

Η δεύτερη πρόσκληση φέρει ημερομηνία 13 Φεβρουαρίου 1894 και αναφέρεται σε παράσταση της ίδιας ημέρας (Εικ. 6). Σύμφωνα με την πρόσκληση η παράσταση θα δοθεί στο ζαχαροπλαστείο του Ι. Γρηγοριάδη και θα "διδαχθούν" το δράμα «Άγγελος τύραννος» του Βίκτωρος Ουγκώ και η μονόπρακτη κωμωδία «Ζητείται υπηρέτης» του Μπάμπη Άννινου. Την πρόσκληση υπογράφει τριμελής επιτροπή του θιάσου αποτελούμενη από τους Εμμανουήλ Γενεράλι, Σπ. Παπαδάκη και Γ.Ε. Σαουνάτσο.

Τα ίδια πρόσωπα υπογράφουν και την τρίτη πρόσκληση, η οποία φέρει ημερομηνία 27 Νοεμβρίου 1894 και αναφέρεται σε παράσταση της ίδιας ημέρας, χωρίς να μας δίνει άλλη πληροφορία γι’ αυτήν.

Η τέταρτη και τελευταία πρόσκληση, που συνοδεύεται από το πρόγραμμα για το οποίο έγινε ήδη λόγος, υπογράφεται από την ίδια τριμελή επιτροπή και προσκαλεί στην παράσταση της 2ας Φεβρουαρίου 1895, η οποία τιμητικά δίνεται υπέρ του θιάσου «Ορφεύς» ὑπό τοῦ ἐνταῦθα παρεπιδημοῦντος Ἑλληνικοῦ δραματικού θιάσου. Η τελευταία φράση, που περιέχεται αυτολεξεί στην πρόσκληση, δημιουργεί πολλά ερωτήματα. Ποιος είναι αυτός ο θίασος; Πώς βρέθηκε και πόσο έμεινε στο Ρέθυμνο; Πόσες παραστάσεις έδωσε; Γιατί έδωσε τιμητική παράσταση υπέρ του τοπικού θιάσου; Η παρουσία του στο Ρέθυμνο εντάσσεται σε μια ευρύτερη περιοδεία στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης;

Δυστυχώς απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα δεν υπάρχει και μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Η Κρήτη δεν πρέπει να ήταν δημοφιλής προορισμός για τους ελληνικούς περιοδεύοντες θιάσους, αφού μόλις τρείς θίασοι την επισκέφθηκαν κατά τον 19^ο αιώνα και ειδικότερα κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1890[41]. Συγκεκριμένα τον Οκτώβρη του 1893 επισκέφθηκαν την Κρήτη ο θίασος «Αριστοφάνης» της οικογένειας Λαλαούνη και ο «Θίασος Αθηνών» των Καζούρη και Ποφάντη. Ο πρώτος έμεινε στην Κρήτη μέχρι την άνοιξη του 1894 και φαίνεται πως έδωσε παραστάσεις και στο Ρέθυμνο. Επίσης τον χειμώνα του 1895-96 επισκέφθηκε την Κρήτη ο θίασος του Νικόλαου Κορδοβίλη. Καμιά από παραπάνω τρεις περιοδείες δεν συμπίπτει χρονικά με την παράσταση που μας απασχολεί. Ίσως απάντηση, μόνο στο πρώτο ερώτημα, να δίνει μια μικρή αναφορά στο κείμενο του Ιωάννη Δετοράκη[42], ο οποίος, γράφοντας για την περίοδο που μας απασχολεί, αναφέρει επί λέξει τα εξής: Συνέπεσε νά ἔλθη καί ὁ θίασος Βονασέρα τότε. Κατά συνέπεια είναι πολύ πιθανό ο "παρεπιδημών" στο Ρέθυμνο Ελληνικός θίασος, που έδωσε την παράσταση της 2ας Φεβρουαρίου 1895, να είναι ο θίασος της Πιπίνας Βονασέρα[43]. Από την εν λόγω παράσταση διασώθηκε το πρόγραμμα (Εικ. 7), για το οποίο έγινε λόγος πιο πάνω. Είναι έντυπο δίφυλλο διαστάσεων 30Χ20 εκ.  και στην πρώτη σελίδα αναφέρει ότι θα παιχτούν τα έργα: Το δράμα «Δόξα και δάκρυα» και η κωμωδία «Τα κόκκινα πανταλόνια» αγνώστων συγγραφέων. Στην τέταρτη (οι δυο εσωτερικές σελίδες είναι λευκές) και τελευταία σελίδα υπάρχει μακροσκελές κείμενο στην καθαρεύουσα της εποχής, το οποίο αναφέρεται στην ίδρυση και δράση του θιάσου «Όρφεύς», στην ευεργετική επιρροή του θεάτρου στη διαμόρφωση ευγενών χαρακτήρων καθώς και στην παράδοση του Ρεθύμνου στο θέατρο με αναφορές στον Χορτάτζη και τα έργα του. Δεν γνωρίζουμε τον συντάκτη αυτού του σημαντικού κειμένου, υποπτευόμαστε όμως ότι είναι ο Εμμανουήλ Γενεράλις[44], ο οποίος είναι και δεινός φιλόλογος και μέλος της "Επιτροπείας του Θιάσου Ορφέως" που υπογράφει το κείμενο (Εικ. 8).

Αυτή πρέπει να ήταν η τελευταία παράσταση που δόθηκε στο Ρέθυμνο υπό καθεστώς δουλείας, ακολούθησε η επανάσταση του 1896-1898 και η Αυτονομία της Κρήτης κατά τη διάρκεια της οποίας υπήρξαν αρκετές θεατρικές προσπάθειες, οι οποίες όμως είναι εκτός του χρονικού πλαισίου του παρόντος δημοσιεύματος.

(Δημοσιεύθηκε στο Αντιδώρημα, Τιμητικός τόμος στον Γ.Π.Εκκεκάκη, Ρέθυμνο 2013).

---

[1] Το ίδιο συνέβαινε ακόμη και στην ελεύθερη Ελλάδα εκείνης της εποχής, αν κρίνουμε από το γεγονός ότι σε τετράγλωσσο (Αγγλικά—Γαλλικά—Γραικικά—Ελληνικά) λεξικό του 1834 δεν υπάρχει η λέξη στα γραικικά που ήταν η καθομιλουμένη της εποχής. Βλ. Θόδωρου Χατζηπανταζή, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, τ. Α1, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2002, σ. 18.

[2] Βλ. εφημ. Παλιγγενεσία Αθηνών, φ. 27/1/1868.

[3] Για τον σύλλογο «Μούσαι» βλ. Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου, Ο Θεατρικός Σύλλογος Ρεθύμνης «Αι Μούσαι», Προμηθεύς ο Πυρφόρος, 40 (1984), 377-385 (και ανάτυπο).

[4] Εφημ. Νέος Ραδάμανθυς Ρεθύμνης, φ. 138/21-11-1883.

[5] Το καταστατικό σε χειρόγραφη μορφή σώζεται και φυλάσσεται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης.

[6] Δεν αναφέρονται οι συγγραφείς αλλά μόνο οι τίτλοι των έργων.

[7] Πρόκειται για την αίθουσα που είναι περισσότερο γνωστή ως αίθουσα των Τριών Ιεραρχών. Βρισκόταν νότια του Μητροπολιτικού Ναού και κατεδαφίστηκε το 1962. Βλ. σχετικά, Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου, Η αίθουσα των Τριών Ιεραρχών, π. Ενοριακή Παρουσία, τχ. 2 (1998), σ. 8

[8] Ο Ιερόθεος Μπραουδάκης, επίσκοπος Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου (1882-1896), ήταν αξιόλογος αγιογράφος. Είναι γνωστό ότι ζωγράφισε  τον Παντοκράτορα στον τρούλο της Αγίας Βαρβάρας του Ρεθύμνου, καθώς και άλλες εικόνες στον ίδιο ναό.

[9] Έμπορος από το Πάνορμο Μυλοποτάμου, πατέρας του εκδότη της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίσειας Παύλου Χ. Δρανδάκη.

[10] Ο Ιωάννης Δετοράκης,  αναφέρει ότι αργότερα τη σκηνή διακόσμησε ο Γ. Γαληνός με την Ολοκαύτωση του Αρκαδίου. Βλ. Ι. Δετοράκη, Το Ρεθεμνιώτικο Θέατρο, εφημ. Πολιτεία (Ρεθύμνης), φ. 7/25-4-1949 κ.ε., απ’ όπου και πολλές πληροφορίες του παρόντος δημοσιεύματος. Για τον Ιωάννη Δετοράκη βλ. Μαρίας Τσιριμονάκη, Εν Ρεθύμνω, Ρέθυμνο 1997, σσ. 118-123.

[11] Φύλλο 145/14-1-1884. Ο Νέος Ραδάμανθυς ήταν η πρώτη εφημερίδα του Ρεθύμνου και εκδόθηκε από τον Στυλιανό Ε. Καλαϊτζάκη στο διάστημα 1881–1884.

[12] Πατέρας του εκδότη του Βήματος Ρεθύμνης Λυκούργου Καφφάτου.

[13] Αδελφός του δημάρχου Τίτου Πετυχάκη.

[14] Πρόκειται για τον Μαξιμιλιανό, αυτοκράτορα του Μεξικού (1832-1867), ο οποίος εκτελέστηκε από τους Μεξικανοὐς επαναστάτες.

[15] Πρόκειται για την κωμωδία του Μολιέρου Monsieur de Pourceaugnac, η οποία αποδόθηκε στα ελληνικά με διάφορους τίτλους, όπως: Αγαθόπουλος , ή Αγαθόπουλος ο Ξηροχωρίτης ή Ο κύριος Πουρσωνιάκ ή Ο Σκαμπαρδόνιος ή Πουρσωνιακός ή Σκαπετουράκης, βλ. Θ. Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 1141.

[16] Ι. Δετοράκης ό.π.

[17] Ίσως ο Δετοράκης δεν θυμόταν καλά λόγω της χρονικής απόστασης των 65 χρόνων που χωρίζουν το κείμενό του από την παράσταση.

[18] Φύλλο. 180/22-9-1884, το οποίο ήταν και το τελευταίο της εφημερίδας.

[19] Ίσως πρόκειται για το δραματοποιημένο έργο του Π.Ε. Περίδου, Επεισόδιον του Κρητικού Αγώνος, Εν Κεφαλληνία 1866.

[20] Γι’ αυτήν την παράσταση βλ. Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου, Μια θεατρική παράσταση για την Αγία Βαρβάρα, Ενοριακή Παρουσία, τχ.13 (2002), σσ. 13-14.

[21] Ημέρα εορτής της Αγίας Βαρβάρας.

[22] Εισπράχθηκαν 2.458 γρόσια.

[23] Αναφέρεται στην τουρκική ώρα.

[24] Εφ. Αρκάδιον φ. 56/7-12-1885.

[25] Η επιστολή φέρει αριθ. πρωτ. 80/28-6-1886 και φυλάσσεται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης.

[26] Κανονισμός του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνης, Εν Ρεθύμνη, Τύποις Καλαϊτζάκη, 1888.

[27] Κανονισμός του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνης, Εν Χανίοις, Εκ του τυπογραφείου «Η Πρόοδος» Ε.Α. Φραντσεσκάκη, 1900.

[28] α) Κωνσταντίνου Ε. Πετυχάκη, Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνης. Λογοδοσία των κατά το Α’ έτος γενομένων (1888), Εν Ρεθύμνη, Τύποις Στυλ. Εμμ. Καλαϊτζάκη, 1889.

β) Του ίδιου, Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνης. Λογοδοσία των κατά τα έτη 1889, 1890 και 1891 πράξεων του Συλλόγου, Εν Ρεθύμνη, Τύποις Στυλ. Εμμ. Καλαϊτζάκη, 1892.

[29] Φύλλα 113/6-2-1888 και 114/13-2-1888.

[30] Νόμισμα που εξέδωσε ο σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ (1839-1861), γι’ αυτό πήρε και το όνομά του.

[31] Ι. Δετοράκης ό.π.

[32] Πιθανόν πρόκειται για την ομώνυμη όπερα του Βέρντι διασκευασμένη κατάλληλα.

[33] Φύλλο 34/ 1-1-1889. Η Ίδη κυκλοφόρησε τη διετία 1888-1889 με εκδότη αρχικά τον δικηγόρο Χαράλαμπο Α. Καλοειδά από τον Μέρωνα Αμαρίου και στη συνέχεια τον επίσης δικηγόρο Θεμιστοκλή Γ. Παπαδάκη ή Μουρνιανό από τη Μουρνέ Αγίου Βασιλείου

[34] Φύλλο 36/17-1-1889.

[35] Το καταστατικό της Φιλοπτώχου Εταιρίας Ρεθύμνης δημοσιεύθηκε στο φύλλο αριθ. 26/21-9-1888 της Ρεθεμνιώτικης εφημερίδας Ίδη. Για το καταστατικό βλ. και Γ.Π. Εκκεκάκης, Με αφορμή ένα παλιό φυλλάδιο που ήρθε τώρα στο φως, Ενοριακή Παρουσία, τχ. 48 (2009), σσ. 16-17.

[36] Φύλλο 148/9-11-1888.

[37] Ίδη φ. 32/10-12-1888 και Παρρησία φ. 152/14-12-1888.

[38] Ι. Δετοράκης ό.π.

[39] Το ζαχαροπλαστείο Γρηγοριάδη βρισκόταν στην οδό Αρκαδίου περίπου στο ύψος της οδού Τσουδερών και λειτούργησε μέχρι τη δεκαετία του 1980 ως ζαχαροπλαστείο Ζαμπετάκη.

[40] Ο Γεώργιος Χατζηγρηγοράκης (1853–1937), γιατρός το επάγγελμα, διετέλεσε Υποπρόξενος της Ρωσίας στο Ρέθυμνο από το 1891 μέχρι την πτώση του τσαρικού καθεστώτος. Το προσωπικό του αρχείο του, καθώς και το αρχείο του Υποπροξενείου φυλάσσεται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης.

[41] Βλ. Θόδωρου Χατζηπανταζή, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, τ. Β1+Β2, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2012, σσ. 814, 817 και 913.

[42] Ι. Δετοράκης ό.π

[43] Η Πιπίνα Βονασέρα (Pipina Vonasera), (Σικελία 1838 ή 1842 - Αθήνα 1927), ήταν Ιταλίδα με καταγωγή από την Μάλτα, ηθοποιός του ιταλικού & ελληνικού μουσικού θεάτρου. Θεωρείται από τις κορυφαίες πρωταγωνίστριες του Ελληνικού μουσικού θεάτρου του 19ου αιώνα. Έκανε πολλές περιοδείες σε όλη την Ελλάδα με θιάσους τα λεγόμενα τότε "μπουλούκια".

[44] Εμμανουήλ Γ. Γενεράλις (1860-1943), επιφανὴς φιλόλογος από το Γερακάρι Αμαρίου του νομού Ρεθύμνης με πολυσχιδή υπερπεντηκονταετή εκπαιδευτική, πολιτική, συγγραφική και πολιτιστική δράση.