O TOURNEFORT ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Ο περιηγητής Joseph Pitton de Tournefort στην Κρήτη

Γενικά

Ανέκαθεν η Κρήτη αποτελούσε προσφιλή προορισμό των ταξιδιωτών. Η πλούσια μυθολογία και ιστορία της, καθώς και οι περιγραφές όσων την είχαν ήδη επισκεφθεί διανθισμένες με αρκετή δόση φαντασίας που αρκετές φορές έφτανε στα όρια της τερατολογίας, εξήπταν τη φαντασία των υποψήφιων ταξιδιωτών και τους έκανε να αψηφούν τους κινδύνους που ήταν φυσικό να υπάρχουν σ’ ένα τέτοιο ταξίδι.

Από τον 14^ο αιώνα μέχρι τα τέλη του 19^ου και με αυξανόμενη συχνότητα, η Κρήτη αποτελεί σταθμό ή προορισμό πολλών επισκεπτών, οι οποίοι χονδρικά μπορούν χωριστούν στις ακόλουθες κατηγορίες: Προσκυνητές των Αγίων Τόπων, οι οποίοι ταξιδεύοντας προς την Παλαιστίνη έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν και την Κρήτη, όπου προσεγγίζουν τα καράβια που τους μεταφέρουν, έμποροι που ταξιδεύουν στην Ανατολή, τυχοδιώκτες, αρχαιολόγοι αλλά και αρχαιοκάπηλοι, ιερωμένοι, διπλωμάτες, κατάσκοποι, καλλιτέχνες, επιστήμονες της εποχής (γεωγράφοι, ιστορικοί, γιατροί, βοτανολόγοι κ.ά.), χωρίς να λείπουν, βέβαια, και οι απλοί περιηγητές που ταξιδεύουν για να γνωρίσουν άγνωστους τόπους. Η προέλευσή τους είναι η Ευρώπη και κυρίως χώρες όπως η Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία και σε μικρότερο βαθμό η Ισπανία, η Ιρλανδία, η Πολωνία, οι Κάτω Χώρες κ.ά.. Πολλοί απ’ αυτούς καταγράφουν τις εντυπώσεις τους, οι οποίες είτε εκδίδονται είτε παραμένουν σε μορφή χειρογράφου. Τα κείμενα αυτά είναι κατά κανόνα αποσπασματικά και αποτελούν μέρος γενικότερων ταξιδιωτικών εντυπώσεων. Μόλις τον 18^ο αιώνα και κυρίως τον 19^ο έχουμε ταξιδιωτικά κείμενα αφιερωμένα αποκλειστικά στην Κρήτη. Με την πάροδο του χρόνου όχι μόνο αυξάνεται σταδιακά ο αριθμός των κειμένων αυτών, αλλά παρατηρείται και μια ποιοτική βελτίωσή τους τόσο από λογοτεχνική όσο και επιστημονική άποψη.

Έτσι ενώ τον 14^ο αιώνα έχουμε μόλις τρία ταξιδιωτικά κείμενα με αναφορές στην Κρήτη, τον 15^ο αυτά γίνονται είκοσι τέσσερα, με γνωστότερο εκείνο του Φλωρεντινού Christoforo Buondelmonti, που έκανε τον γύρο της Κρήτης το 1415. Τον 16^ο αιώνα ξεπερνούν τα πενήντα, από τα οποία ξεχωρίζει εκείνο του Γάλλου Pierre Belon du Mans, που επισκέφθηκε την Κρήτη το 1549.

Τα κείμενα του 17^ου αι. μπορούν να χωριστούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες. Σ’ αυτά του πρώτου μισού του αιώνα που ξεπερνούν τα είκοσι, με σημαντικότερο του Άγγλου William Lithgow (1609). Η δεύτερη κατηγορία είναι τα κείμενα που έχουν ως θέμα τους τον Κρητικό Πόλεμο (1945-1669) αν και σε αρκετά απ’ αυτά υπάρχουν και γενικότερες πληροφορίες για το νησί. Τέλος κατά την τελευταία τριακονταετία του 17^ου αι. που η Κρήτη βρίσκεται κάτω από τον Τουρκικό ζυγό οι ταξιδιωτικές μαρτυρίες είναι ελάχιστες, παρά το γεγονός ότι την ίδια περίοδο για τον υπόλοιπο υπόδουλο ελλαδικό χώρο υπάρχει αυξημένο περιηγητικό ενδιαφέρον.

Ο Joseph Pitton de Tournefort

Στο μεταίχμιο του 17^ου και 18^ου αιώνα εμφανίζεται μια από τις μεγαλύτερες μορφές της περιηγητικής φιλολογίας, ο Γάλλος Pitton de Tournefort. Τον διεκδικούν και οι δύο αιώνες, αφού μπορεί να θεωρηθεί ως ο τελευταίος των περιηγητών του 17^ου αιώνα ή ο πρώτος του 18^ου. Όμως ως πνεύμα ζωηρό και ανήσυχο με πολυμέρεια γνώσεων και ενδιαφερόντων και σαφή προτεραιότητα στην έρευνα και τη μελέτη της φύσης, πεπεισμένος ότι η αλήθεια προσεγγίζεται μόνο με τη συστηματική μελέτη, ανήκει δικαιωματικά στον αιώνα του ορθού λόγου και του διαφωτισμού. Είναι ταυτόχρονα διάσημος γιατρός και μεγάλος βοτανολόγος, που επιχείρησε μια πρώτη διαίρεση και ταξινόμηση των φυτών, μέλος της Ακαδημίας των Επιστημών, διέπρεψε επίσης στη Χημεία και την Ανατομία, θαυμαστής του αρχαίου ελληνικού κόσμου και σοβαρός μελετητής του Στράβωνα, του Πλίνιου και του Θεόφραστου.

Γεννήθηκε στις 5 Ιουνίου 1656 στην πόλη Aix της Προβηγκίας. Από μικρός έδειξε μεγάλη αγάπη για τη Βοτανολογία. Φοίτησε στο Κολέγιο των Ιησουϊτών του Aix, όπου, εκτός των άλλων, έμαθε την Λατινική γλώσσα, στην οποία αργότερα έγραφε πολλές πραγματείες του. Η έμφυτη κλίση του προς τη σπουδή των φυτών οδηγούσε συχνά τα βήματά του στους γύρω αγρούς και για τον λόγο αυτό πολλές φορές απουσίαζε από τα μαθήματα του Κολεγίου. Περιερχόταν όλες τις περιοχές όπου πιθανολογούσε ότι θα συναντήσει ενδιαφέροντα φυτά. Κάποια φορά παρά λίγο να λιθοβοληθεί από χωρικούς, οι οποίοι τον πέρασαν για κλέφτη. Ως μαθητής του άρεσε η ελεύθερη μελέτη και μεταξύ άλλων μελέτησε τη φιλοσοφία του Καρτέσιου. Οι γονείς του τον προόριζαν για το ιερατικό στάδιο γι’ αυτό τον έγραψαν σε ειδικό Σεμινάριο του Aix. Αλλά και πάλι διέθετε τον χρόνο του για βοτανολογικές έρευνες στα περίχωρα και στον μικρό βοτανολογικό κήπο που διέθετε ο φαρμακοποιός της πόλης. Επίσης ιδιαίτερο ζήλο έδειξε και στη σπουδή της Ανατομίας, της Φυσικής, της Χημείας και της Ιατρικής. Ο πατέρας του ήθελε ν’ ακολουθήσει φιλοσοφικές και θεολογικές σπουδές, όμως μετά το θάνατό του το 1677, ο Τ. έμεινε ελεύθερος ν’ ακολουθήσει τη φυσική του κλίση που ήταν η Βοτανολογία. Η Βοτανολογία δεν είναι επιστήμη που μπορεί κανείς να τη σπουδάσει κλεισμένος μέσα στους τέσσερις τοίχους του γραφείου του. Πρέπει να βγει έξω, να γυρίσει βουνά και κάμπους και να κάνει επί τόπου τις παρατηρήσεις του. Το 1678 ο Τ. έκαμε πολλές εξερευνήσεις στα βουνά του Dauphiné και της Σαβοϊας και συνέλεξε πολλά φυτά, που αποτέλεσαν τη βάση του Βοτανολογίου του, το οποίο τελικά αναδείχθηκε σε ένα από τα πλουσιότερα του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού. Το 1679 φεύγει από το Aix για το Montpellier, προκειμένου να σπουδάσει Ανατομία και Ιατρική. Δεν παρέλειψε και εδώ να κάμει πολλές βοτανολογικές παρατηρήσεις στα περίχωρα και στον βοτανικό κήπο της πόλης. Τον Απρίλιο του 1681 αναχώρησε για Βαρκελώνη, της οποίας τα βουνά εξερεύνησε με τη συνοδεία γιατρών και φοιτητών της ιατρικής. Η κράση του, ζωηρή και ρωμαλέα, του επέτρεπε να αντέχει την κόπωση και να ανέχεται πολλές στερήσεις χωρίς να υποφέρει. Έτσι κατόρθωσε να βοτανολογήσει στα υψώματα των Πυρηναίων, όπου διέτρεξε πολλούς κίνδύνους τόσο από την φύση του τοπίου όσο και από τους ανθρώπους. Μια φορά καταπλακώθηκε από τα ερείπια μιας άθλιας κατοικίας και απελευθερώθηκε με πολύ κόπο. Πολλές φορές ληστεύθηκε από Ισπανούς ληστές. Τα λίγα χρήματα που είχε μαζί του τα έκρυβε μέσα σε μικρά κομμάτια ψωμιού για ν’ αποφύγει την απληστία των ληστών. Περί τα τέλη του 1681 επανήλθε στο Montpellier και από εκεί στο Aix, όπου συμπλήρωσε το Βοτανολόγιό του με όσα φυτά συνέλεξε στην Προβηγκία, Languedoc, Dauphiné, Καταλωνία, Άλπεις και Πυρηναία. Η εργασία του γίνεται σύντομα πολύ γνωστή, εκτιμάται και το 1683 διορίζεται καθηγητής Βοτανικής στον Βασιλικό Κήπο των Παρισίων, ο οποίος ιδρύθηκε από τον Λουδοβίκο τον 13^ο για τις σπουδές των φοιτητών της Ιατρικής. Αλλά και από αυτή τη θέση συνεχίζει τα ταξίδια και τις έρευνές του στην Ισπανία (για δεύτερη φορά), την Πορτογαλία, Ολλανδία και Αγγλία. Το 1692 γίνεται μέλος της Ακαδημίας των Επιστημών και το 1698 αναγορεύεται διδάκτορας της Ιατρικής Σχολής των Παρισίων. Κατά το διάστημα 1694–1700 δημοσιεύθηκαν πέντε έργα του σχετικά με τη Βοτανική, τα οποία τον καθιέρωσαν ως έναν από τους σημαντικότερους βοτανολόγους της εποχής του.

Αλλά ο Τ. δεν ήταν μόνο Βοτανολόγος. Στις περιοδείες του με ζήλο επιδιδόταν και στη συλλογή και μελέτη πετρωμάτων, απολιθωμάτων, κρυστάλλων, κοχυλιών, ενδυμασιών, όπλων, εργαλείων, ηθών και εθίμων. Ήταν περίφημη η συλλογή του απ’ όλα αυτά, την αξία της οποίας υπολόγιζαν τότε στο Παρίσι σε 50.000 λίβρες.

Κατά τη διετία 1700–1702 πραγματοποίησε το «Ταξίδι στην Ανατολή», για το οποίο θα γίνει εκτενέστερος λόγος παρακάτω. Το 1703 ανακηρύσσεται Καθηγητής της Ιατρικής στο Κολέγιο της Γαλλίας. Στο εξής αφιέρωνε όλον τον χρόνο του στα καθήκοντα του Καθηγητή και του Διευθυντή του Βοτανικού Κήπου, καθώς και στην ταξινόμηση των συλλογών του, τις οποίες κληροδότησε στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού. Η συνεχής και εντατική εργασία κλονίζει την υγεία του. Όμως ο θάνατος θα προέλθει από ατύχημα. Παρασύρεται από άμαξα και νοσηλεύεται περίπου ένα μήνα. Πεθαίνει στις 28 Δεκεμβρίου 1708, αφού πρόλαβε να τακτοποιήσει τα χειρόγραφά του.

Το Ταξίδι στην Ανατολή

Ύστερα από πρόταση του κόμητα  de Pontchartrain, Γραμματέα της Επικράτειας και Επιτρόπου των Ακαδημιών της Γαλλίας, επιχειρεί κατ’ εντολή του Λουδοβίκου ΙΔ΄ επίσημη ερευνητική αποστολή στην Ανατολή.

Αφού παρουσιάσθηκε στον Βασιλιά αναχώρησε από το Παρίσι στις 9 Μαρτίου 1700 και στις 23 Απριλίου απέπλευσε από τη Μασσαλία, συνοδευόμενος από τον Γερμανό γιατρό Gundelscheimer και τον ζωγράφο Audriet, ο οποίος θα σχεδιάσει εκ του φυσικού τοπία και εικόνες της καθημερινής ζωής. Επισκέφθηκε την Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου, την Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και έφτασε μέχρι τις ανατολικές εσχατιές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στο πρόγραμμα περιλαμβάνονταν η Συρία και η Β. Αφρική, αλλά η πανώλης που ήταν τότε σε έξαρση στην Αίγυπτο τον εμπόδισε να επισκεφθεί τις χώρες αυτές και επέστρεψε στη Γαλλία την 3 Ιουνίου 1702, φορτωμένος με κάθε είδους συλλογές και άπειρες παρατηρήσεις για τις αρχαιότητες, τα ήθη και έθιμα, τα ζώα, τα φυτά, τα ορυκτά κλπ. Συνολικά συνέλεξε 1356 νέα είδη φυτών στο ταξίδι αυτό, από τα οποία τα 219 προέρχονται από την Κρήτη και συνοδεύονται από το επίθετο Creticus.

Στην Κρήτη

Πρώτος σταθμός του ταξιδιού η Κρήτη. Στα Χανιά ο Τ. έφτασε τη 3 Μαϊου 1700. Το δρομολόγιό του στην Κρήτη είναι, σε γενικές γραμμές, το ακόλουθο: Μέχρι τις 23 Μαϊου επισκέπτεται τα περίχωρα των Χανίων και το Ακρωτήρι. Στις 24 αναχώρησε για το Ρέθυμνο μέσω Στύλου και Αλμυρού. Από το Ρέθυμνο αναχώρησε στις 26, στις 27 πέρασε από τη Δαμάστα και στις 28 έφτασε στο Ηράκλειο. Από εκεί φεύγει στις 31 Μαϊου και μέσω Θραψανού και οροπεδίου Λασιθίου έφτασε στον Χουμεριάκο στις 2 Ιουνίου, στις 3 στην Κριτσά και στις 4 στην Ιεράπετρα. Αφού επισκέφθηκε Καλαμαύκα, Ανατολή και Μάλλες επέστρεψε στην Ιεράπετρα στις 9 και στις 10 αναχώρησε για Ηράκλειο, όπου έφτασε στις 13. Αναχώρησε στις 14 και μέσω Δαμάστας, Δαφνέδων και Αλμυρού έφτασε στα Χανιά στις 17. Επισκέφθηκε και πάλι το Ακρωτήρι και στις 28 αναχώρησε για την Κεντρική Κρήτη. Μέσω Αλμυρού και Ρεθύμνου έφτασε στις 30 Ιουνίου στο Αρκάδι από το οποίο αναχώρησε την 1 Ιουλίου για Ψηλορείτη, στην κορυφή του οποίου έφτασε στις 3. Κατέβηκε στη Μονή Ασωμάτων και από εκεί αναχώρησε στις 5 και μέσω Αποδούλου και Αγίας Τριάδας έφτασε στις 6 στο Καστέλι Καινουρίου. Επισκέφθηκε τη Γόρτυνα και τον Λαβύρινθο και στις 8 αναχώρησε από το Καστέλι και μέσω Μονής Ασωμάτων, όρους Κέντρους και Μονής Αρκαδίου έφτασε στο Μελιδόνι στις 12. Επιστρέφει στα Χανιά μέσω Ρεθύμνου και Αποκόρωνα. Στις 22 αναχώρησε για Γραμπούσα και επέστρεψε στα Χανιά στις 28. Την 31 Ιουλίου 1700 αναχώρησε από τα Χανιά για την Κίμωλο.

Οι πληροφορίες που μας άφησε ο Τ. για την Κρήτη, πέρα από το γενικότερο περιηγητικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν, είναι πολύτιμες και για τον ερευνητή της ιστορίας της Κρήτης, αφού φωτίζουν πτυχές μιας σκοτεινής περιόδου, όπως ήταν η πρώιμη τουρκοκρατία στην Κρήτη, κατά την οποία σπανίζουν οι γραπτές πηγές.  

Οι εκδόσεις του Ταξιδιού

Οι εντυπώσεις του Τ. από την περιήγησή του, γραμμένες με τη μορφή επιστολών προς τον κόμητα de Pontchartrain και σε προσεγμένο φιλολογικό ύφος, τυπώθηκαν στο Βασιλικό Τυπογραφείο στο Παρίσι σε δύο ογκώδεις τόμους (σχ. 4^ο), με πλούσια εικονογράφηση που οφείλεται ασφαλώς στον συνταξιδιώτη του ζωγράφο Aubriet. Ο πρώτος τόμος τυπώθηκε ζώντος του Τ. αλλά κυκλοφόρησε μαζί με τον δεύτερο το 1717 με τον τίτλο Relation d’un voyage du Levant, fait ordre du Roy. Το έργο ήταν εντυπωσιακό, θησαυρός αληθινός και για τον λόγο αυτό εκδόθηκε επανειλημμένα και μεταφράστηκε σε διάφορες γλώσσες, όχι όμως και στην ελληνική, αν και ο μισός πρώτος τόμος αναφέρεται στην Ελλάδα. Την ίδια χρονιά (1717) το έργο εκδόθηκε και στη Lyon από τις εκδόσεις Anisson et Posuel, αλλά σε τρεις τόμους και σε σχήμα 8^ο. Τον επόμενο χρόνο (1718) κυκλοφορούν η ολλανδική και η πρώτη αγγλική έκδοση. Η ολλανδική στο Amsterdam με τίτλο Beschryving van eene reize naar de Levant, σε δύο τόμους και σε σχήμα 4^ο. Η αγγλική στο Λονδίνο με τον τίτλο A voyage into the Levant, από τις εκδόσεις D. Browne, επίσης σε δύο τόμους και σχήμα 4^ο. Το 1727 κυκλοφορεί στη Lyon άλλη μια γαλλική τρίτομη έκδοση από τις εκδόσεις Freres Bruyset, σε σχήμα 8^ο μικρό. Η δεύτερη αγγλική έκδοση κυκλοφόρησε το 1741 από τις εκδόσεις D. Midwinter του Λονδίνου, σε τρεις τόμους και σχήμα 8^ο μικρό. Το 1776 κυκλοφορεί στη Νυρεμβέργη ο πρώτος τόμος και το 1777 ο δεύτερος και ο τρίτος της πρώτης γερμανικής έκδοσης, με τον τίτλο Beschreibung einer … Reise nach de Levant, σε σχήμα 8^ο μικρό. Το 1800 κυκλοφορεί στο Παρίσι άλλη μια τρίτομη γαλλική έκδοση, σε σχήμα 8^ο μικρό, με τίτλο Nouveaux voyages dans l’Archipel … To 1801 βλέπει το φως άλλη μια έκδοση στο Königsberg, με τίτλο Reise in die Levante. Τέλος το 1982 κυκλοφόρησε στο Παρίσι από τις εκδόσεις François Maspero μια νέα δίτομη έκδοση του Τ. με τίτλο Voyage d’un botaniste, με εισαγωγή, σχόλια και βιβλιογραφία από τον Στέφανο Γεράσιμο.

Η παρούσα έκδοση είναι η πρώτη στην ελληνική γλώσσα και περιλαμβάνει την περιήγηση στην Κρήτη και το κεφάλαιο που αναφέρεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τον Κλήρο. Ελπίζομε σε μια μελλοντική έκδοση να περιληφθούν και οι άλλοι Ελληνικοί τόποι που επισκέφθηκε ο Tournefort.

Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου