ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΥΜΕΝΤΑΚΗ

 ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

  ΜΙΧΑΛΗ Ν. ΤΖΕΚΑΚΗ

Βίος και Λόγος

ΓΙΑΝΝΗ Γ. ΚΟΥΜΕΝΤΑΚΗ

 Τον Γιάννη Κουμεντάκη τον θυμόμαστε όλοι εμείς οι παλαιότεροι ως μια Ρεθεμνιώτικη παρουσία γεμάτη ευγένεια και προσήνεια που ενέπνεε τον σεβασμό. Εμείς, που υπήρξαμε μαθητές του, γνωρίζουμε ότι είχε πετύχει κάτι πολύ δύσκολο. Είχε καταφέρει να εμπνεύσει στους μαθητές του ταυτόχρονα την αγάπη και τον σεβασμό. Θυμάμαι με πόση προσήλωση άκουγε καθηλωμένο όλο το σχολείο τον μελίρρυτο λόγο του κατά το Σαββατιάτικο κήρυγμά του.

Γι’ αυτόν τον Άνθρωπο εκδόθηκε αυτές τις μέρες τόμος 340 σελίδων από τον Μιχάλη Ν. Τζεκάκη, ο οποίος εκτός από τη γενική επιμέλεια της έκδοσης, έγραψε την εισαγωγή και το επίμετρο. Το βιβλίο έχει τίτλο «Βίος και Λόγος Γιάννη Γ. Κουμεντάκη» και τυπώθηκε από τη «Γραφοτεχνική Κρήτης» με εκδοτική φροντίδα της Αγγελικής Βλαχοπούλου. Την έκδοση στήριξε οικονομικά ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ.κ. Ευγένιος.

Το βιβλίο περιλαμβάνει κείμενα του Γιάννη Κουμεντάκη, τα οποία διαρθρώνονται σε επτά ενότητες.

Η πρώτη ενότητα επιγράφεται «Στο χωριό» και περιλαμβάνει κείμενα σχετικά με το χωριό του Αη Γιάννης Καμένος. Επιλέγω τυχαία κάποιους τίτλους από τα κείμενα αυτού του κεφαλαίου: «Το χωριό μας, Αη Γιάννης», «Στου Κοτσυφού το φαράγγι», «Ο έρωντας στου Κοτσιφού το φαράγγι», «Μανιτάρια-Ομανίτες-Αμανίτες», «Οι ιερείς του χωριού» κ.ά.

Η δεύτερη ενότητα έχει τίτλο «Αναμνήσεις της νιότης» και αναφέρεται στα δύσκολα χρόνια της νεότητάς του. Ενδεικτικά παραθέτω μερικούς τίτλους  από αυτήν την ενότητα: «Τα σπασμένα ποτήρια», «Η σταφυλοκοκκίαση», «Το τρυποκεφάλιασμα», «Οι κλεμμένες κονσέρβες» κ.ά.

Η τρίτη ενότητα έχει τίτλο «Τα δώρα του γάμου» και περιλαμβάνει κείμενα όπως: «Παπά Γρηγόρης Βοργιαδάκης», «Η βιβλιοθήκη του παπά Γρηγόρη», «Πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος Καλλίνικος». Επίσης περιλαμβάνονται κείμενα για πρόσωπα του Ρεθύμνου όπως, ο Μητροπολίτης Τίτος Συλλιγαρδάκης, ο παπά Μιχάλης Σταυριανάκης, ο Γιώργης Μυσιρλής, ο Νίκος Χατζημακρής και ο Μανώλης Λουκάκης.

Η τέταρτη ενότητα έχει τίτλο «Στο μετερίζι της Εκπαίδευσης» και έχει σχέση με τα χρόνια του στη μέση εκπαίδευση, όπου και παρουσιάζονται σκηνές και πρόσωπα από τη μακρόχρονης θητεία του, όπως: «Παράδειγμα προς αποφυγήν», «Οι μαθητικές εκδρομές», «Παρά λίγο ναυάγιο», «Κώστας Στρατιδάκης», Γιώργης Μαθιουδάκης» κ.ά. Στην ίδια ενότητα περιλαμβάνονται γνώμες μαθητών του για τον δάσκαλό τους.

Η επόμενη ενότητα έχει τον τίτλο «Από άμβωνος» και περιλαμβάνει κηρύγματα και θεολογικές ομιλίες του, ένας τομέας στον οποίο ο Γιάννης Κουμεντάκης διέπρεψε.

Η έκτη ενότητα είναι σχετική με την προηγούμενη, καθώς περιλαμβάνει ομιλίες του σε διάφορες επετείους.

Η τελευταία ενότητα επιγράφεται «Όσα τον άγγιξαν» και περιλαμβάνει κείμενα ποικίλου περιεχομένου επιλεγμένα από τον επιμελητή της έκδοσης Μιχάλη Τζεκάκη.

Το Επίμετρο του βιβλίου είναι αφιερωμένο στον παπά Γρηγόρη Βοργιαδάκη και στον Κωνσταντίνο Καλλίνικο.

Αξίζουν συγχαρητήρια σε όλους τους συντελεστές της έκδοσης, αλλά κυρίως στον Μιχάλη Τζεκάκη, που μόχθησε πολύ να τιθασεύσει έναν τόσο μεγάλο όγκο υλικού και τελικά κατάφερε να μας δώσει ένα θαυμάσιο βιβλίο, τόσο από αισθητική άποψη, όσο και από άποψη περιεχομένου.

Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου

Υ.Γ. Και μια και ο λόγος για τον Γιάννη Κουμεντάκη, θα μου επιτρέψουν οι αναγνώστες να αναφέρω ένα μικρό περιστατικό που όμως δείχνει χαρακτηριστικά τον χαρακτήρα και τη μεγαλοσύνη της ψυχής του: Εργαζόμουν στη Βιβλιοθήκη δίπλα στην Αγία Βαρβάρα και άφηνα το ποδήλατό μου απέξω. Ερχόμενος ο κ. Γιάννης στη Βιβλιοθήκη παρατήρησε ότι η σέλα του ποδηλάτου μου ήταν ελαττωματική. Χωρίς να μου πει τίποτα σε μερικές μέρες μου έφερε δώρο μια καινούργια σέλα!

(Δημοσιεύθηκε στην εφ. Ρεθεμνιώτικα Νέσ την 8/12/2021)

ΜΙΑ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΚΑΔΙ (1866)

 Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

 

ΜΙΑ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΚΑΔΙ (1866)

 

Εντελώς τυχαία βρήκα στα χαρτιά μου ένα παλιό μου κείμενο, έτοιμο για δημοσίευση, δεν θυμάμαι όμως αν το δημοσίευσα κάπου.  Είναι γραμμένο σε γραφομηχανή, άρα γράφηκε πριν τη γενίκευση των Η/Υ, δηλαδή κάπου στη δεκαετία του 1980. Το μεταφέρω εδώ αυτούσιο, όπως το είχα γράψει τότε:

Η σελίδα τίτλου του τόμου.

Στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης υπάρχει τόμος του Αγγλικού Υπουργείου Εξωτερικών με τίτλο “CORRESPONDENCE RESPECTING THE DISTURBANCES IN CRETE 1866-1867”, δηλαδή “Αλληλογραφία σχετική με τις ταραχές στην Κρήτη 1866-67" . Σ' αυτόν περιέχονται έγγραφα της Αγγλικής Διπλωματίας σχετικά με την επανάσταση του 1866. Απ' αυτά επέλεξα μέρος μιας αναφοράς του Υποπρόξενου της Αγγλίας στο Ρέθυμνο Γεωργ. Καλοκαιρινού[1] προς τον Πρόξενο της Αγγλίας C.H. Dickson που αναφέρεται στα γεγονότα του Αρκαδιού. Η αναφορά έχει βέβαια μια αμεσότητα σε σχέση με τα γεγονότα, αφού τη χωρίζουν μόλις πέντε μέρες από την ολοκαύτωση, όμως δεν μπορεί να θεωρηθεί απόλυτα έγκυρη αφού στηρίζεται σε μη διασταυρωμένες πληροφορίες. Εν πάση περιπτώσει θεώρησα χρήσιμη τη δημοσίευσή της αφού απ' ότι γνωρίζω δημοσιεύεται για πρώτη φορά σε μετάφραση και είναι άγνωστη στους μη ιστορικούς. Η μετάφραση είναι δική μου.

 

ΤΟ ΕΓΓΡΑΦΟ

0 Υποπρόξενος Καλοκαιρινός προς τον Πρόξενο Dickson

Ρέθυμνο 14/26 Νοεμβρίου 1866

Κύριε,

(...) Στις 5 τρέχοντος μηνός αποβιβάσθηκε ο νέος Διοικητής Σαντίκ Μπέης. Στις 6 έφτασε ο Μουσταφά Πασάς με 5000 έως 6000 στρατιώτες, οι οποίοι κατέλυσαν σε τζαμιά και αποθήκες. Από τα μεσάνυχτα της 7ης μέχρι το πρωί της 8ης τακτικός και άτακτος στρατός μετακινήθηκε περίπου 12 μίλια με κατεύθυνση προς το Αρκάδι όπου, καθώς λέγεται, υπήρχαν 400 επαναστάτες και 300 γυναικόπαιδα.

Η αρχή και το τέλος της έκθεσης Καλοκαιρινού
σε Αγγλική μετάφραση.

Ο αρχηγός τους Κορωναίος απουσίαζε στη Μονή Ασωμάτων προκειμένου να προδιαθέσει και προετοιμάσει τους Χριστιανούς για άμυνα απέναντι στους Τούρκους τους οποίους περίμεναν μετά την είδηση της άφιξης του Μουσταφά Πασά στο Ρέθυμνο.

Στη μάχη που άρχισε στο Αρκάδι αυτοί οι λίγοι επαναστάτες αμύνθηκαν ηρωικά και με μεγάλο πείσμα καθ' όλη τη διάρκεια της ημέρας της 8ης Νοεμβρίου. Το απόγευμα της ίδιας μέρας ο Μουσταφά Πασάς ζήτησε ενισχύσεις και δύο μεγάλα κανόνια από το Ρέθυμνο. Τα κανόνια έφτασαν σύντομα μέσω θαλάσσης στην πλησιέστερη προς το Μοναστήρι ακτή προκειμένου να μεταφερθούν από εκεί στο πεδίο της μάχης. Όλοι οι Τούρκοι του Ρεθύμνου που μπορούσαν να φέρουν όπλα κλήθηκαν να βοηθήσουν τον τακτικό στρατό.

Το πρωί της 9ης η μάχη ξανάρχισε με μεγαλύτερη μανία και ύστερα από περισσότε­ρες από 1000 βολές ο δυτικός τοίχος του μοναστηριού ερειπώθηκε και η Πύλη γκρεμίστηκε επιτρέποντας την είσοδο στους Τούρκους. Σ' αυτή τη φάση οι Χριστιανοί σκότωσαν όσους περισσότερους μπορούσαν πυροβολώντας από τις πολεμίστρες. Ξαφνι­κά δόθηκε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη και μεγάλο μέρος του Μοναστηριού τινάχτηκε στον αέρα. Οι Τούρκοι που είχαν μπει στο Μοναστήρι χάθηκαν καθώς και όλοι οι Χριστιανοί με τις οικογένειές τους. Ακόμα χάθηκαν και 30 μοναχοί. Ο Ηγούμενος με τ' όνομα Γαβριήλ στην απελπισία του αυτοπυροβολήθηκε με μια πι­στόλα. Σαράντα τρεις άνδρες και εξήντα πέντε γυναικόπαιδα που ήταν σκορπισμένοι σε διάφορα σημεία της Μονής διασώθηκαν. Ήταν αξιοθρήνητοι στη συμφορά τους και στη δυστυχία τους. Καταριόταν την κακή τους τύχη που δεν τους επέτρεψε να έχουν την ίδια μοίρα μ' αυτούς που χάθηκαν. Αρκετοί απ' αυτούς ήταν τραυματισμένοι. Οι σαράντα αιχμάλωτοι μεταξύ των οποίων ήταν και τρεις ιερωμένοι, μετά από τρεις μέρες μεταφέρθηκαν στην πόλη του Ρεθύμνου δεμένοι με σχοινιά και σε άσχημη κατάσταση ρίχτηκαν στη φυλακή[2]. Τα γυναικόπαιδα, στην ίδια κατάσταση, συγκεντρώθηκαν στην εκκλησία του Ρεθύμνου[3] κάτω από αυστηρή επιτήρηση.

Μερικοί Χριστιανοί που βρέθηκαν εκεί υποχρεώθηκαν, ανάλογα με τις δυνάμεις τους, να προσφέρουν σ' αυτούς τους δυστυχείς και γυμνούς, ρούχα και λοιπές προμήθειες. Πέραν αυτού ο τοπικός Διοικητής ύστερα από διαταγή, καθώς λέγεται, του Μουσταφά Πασά, διέταξε να μοιραστούν σ' αυτούς τροφή, ρούχα και κουβέρτες. Όλοι οι Χριστιανοί και Τούρκοι έμειναν κατάπληκτοι από την αποφασιστικότητα και την επιμονή με την οποία μια χούφτα γενναίοι Χριστιανοί πολέμησαν απέναντι σ' έναν τόσο ισχυρό και πολυπληθή στρατό, προσθέτοντας συνάμα πως ποτέ δεν θυμούνται να έγινε τέτοια μάχη στην Κρήτη.

Οι απώλειες των Χριστιανών υπολογίζονται σε 350 νεκρούς, στους οποίους περιλαμβά­νονται 200 γυναικόπαιδα και των Τούρκων 400 με 500 νεκρούς και πολλούς περισσότε­ρους τραυματίες. Πάνω από το μισό Μοναστήρι ερειπώθηκε. Ο Ιερός Ναός καταστράφηκε. Οι Τούρκοι λεηλάτησαν ολοκληρωτικά το Μοναστήρι. Τα γειτονικά χωριά, λέγεται ότι πυρπολήθηκαν.

Ο Μουσταφά Πασάς με τον στρατό του βρίσκεται στο χωριό Μέση κοντά στο Αρκάδι. Έγραψε, όπως λένε, στις επαρχίες Μυλοποτάμου, Αμαρίου και Αγίου Βασιλείου, να προσκυνήσουν διότι αν δεν το πράξουν θα τους χτυπήσει. Μέχρι αυτή τη στιγμή δεν έχει γίνει γνωστή η απάντησή τους.

Χθες κυκλοφορούσε η φήμη ότι το Αμάρι θα προσκυνήσει καθώς και το ανατολικό μέρος της επαρχίας Ρεθύμνης. Σήμερα, λένε, ότι μόνο το μισό Αμάρι δέχθηκε να παραδοθεί και ότι ο Μουσταφά Πασάς ξεκίνησε εναντίον του Μυλοποτάμου. (…)

                Γ. Καλοκαιρινός

 

 

 

 

 (Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρεθεμνιώτικα Νέα της 6/11/2021)

---

[1] Ο Γεώργιος Καλοκαιρινός ήταν ταυτόχρονα υποπρόξενος της Αγγλίας και της Ελλάδας στο Ρέθυμνο . Όσον αφορά την Αγγλία αναφερόταν στον Πρόξενο της Αγγλίας στα Χανιά C.H. Dickson, όσον αφορά την Ελλάδα αναφερόταν στον Πρόξενο της Ελλάδας στα Χανιά Ν. Σακκόπουλο. Είναι προφανές ότι τα ίδια έγραψε περίπου στην αναφορά του προς τον Ν. Σακκόπουλο (Βλ. Πρεβελάκης Ελευθέριος (επιμ.), Η Κρητική Επανάστασις 1866-1869 : εκθέσεις των εν Κρήτη προξένων της Ελλάδος, εν Αθήναις, Ακαδημία Αθηνών,  1967-1970).

[2] Στην εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου που τότε ήταν διοικητήριο και φυλακή.

[3] Εκκλησία των Εισοδίων της Παναγίας.

ΜΑΝΟΥΗΛ ΒΕΡΝΑΡΔΟΣ ο Κρης

 Μανουήλ Βερνάρδος ο Κρης

Το όνομα ─ Η καταγωγή

Ο Μανουήλ (Εμμανουήλ) Βερνάρδος (1777-1852) είναι τέκνο της Ρεθεμνιώτικης γης με ενεργό συμμετοχή τόσο στα προεπαναστατικά όσο και στα επαναστατικά και μετεπαναστατικά πράγματα της Ελλάδας (εικ. 1). Υπήρξε πολυσχιδής προσωπικότητα με μεγάλη πατριωτική δράση. Όμως ο σκοπός του παρόντος δημοσιεύματος δεν είναι να παρουσιάσει τη βιογραφία του Μ. Βερνάρδου, την οποία άλλωστε έχει κάνει εξαντλητικά ο εγγονός του Περικλής Ρεδιάδης[1], αλλά είναι να αποκαταστήσει δύο ανακρίβειες που η μια αφορά στο όνομα και η δεύτερη στην καταγωγή του.

Εικ. 1: Πορτραίτο του Μανουήλ
 Βερνάρδου, που δημοσίευσε
 ο εγγονός του Π. Ρεδιάδης

Το όνομα

Είναι προφανές ότι το όνομα Βερνάρδος είναι λατινογενές και απαντάται σε όλες σχεδόν τις χώρες της Δύσης, είτε ως βαπτιστικό είτε ως επώνυμο. Έτσι έχουμε στην Ιταλία και στις ισπανόφωνες χώρες τον τύπο Bernardo, ενώ στις αγγλόφωνες και γαλλόφωνες τον τύπο Bernard. Ακόμη και Άγιος Βερνάρδος υπάρχει, γνωστός σε εμάς από τα σκυλιά του.

Εδώ στην Ελλάδα απαντάται ως επώνυμο με τους τύπους Βερνάρδος, Βερνάδος και Βενάρδος με τα αντίστοιχά τους σε –άκης Βερναρδάκης, Βερναδάκης και Βεναρδάκης. Η αποβολή του ενός από τα δύο «ρ» στα επώνυμα  Βερνάδος και Βενάρδος είναι προφανές ότι οφείλεται στη δυσκολία εκφοράς δύο «ρ» σε δύο συνεχόμενες συλλαβές στην ίδια λέξη σε συνδυασμό με τα δυσπρόφερτα «ρν» και «ρδ». Ο ορθός τύπος Βερνάρδος είναι γενικά ο πιο συνήθης, όμως στην περιοχή του Ρεθύμνου απαντάται ικανός αριθμός και του τύπου Βερνάδος.

Εικ. 2: Η λανθασμένη πινακίδα

Γνωρίζοντας ότι ο Μανουήλ Βερνάρδος χρησιμοποιούσε τον ορθό τύπο του ονόματός του, με ξένισε το γεγονός ότι η αγαπητή μου Εύα Λαδιά χρησιμοποίησε σε πρόσφατο δημοσίευμά της τον τύπο Βερνάδος[2] και μάλιστα στον τίτλο. Γνωρίζοντας επίσης ότι η κ. Λαδιά είναι  πολύ προσεκτική στα κείμενά της, έψαξα λίγο περισσότερο το θέμα και διαπίστωσα ότι με το δίκιο της χρησιμοποίησε τον λανθασμένο τύπο Βερνάδος. Επισκέφθηκα τον δρόμο, στον οποίο ο Δήμος έχει δώσει το όνομα του Βερνάρδου (Για όσους δεν το γνωρίζουν είναι ο δρόμος που βρίσκεται το Ωδείο και το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο και ο οποίος ενώνει την πλατεία Τίτου Πετυχάκη με την οδό Νικηφόρου Φωκά) και διαπίστωσα ότι στις πινακίδες οδοσήμανσης αναγράφεται  ο λανθασμένος τύπος του ονόματος, όπως φαίνεται και στη φωτογραφία που δημοσιεύω εδώ (εικ. 2). Επειδή η λανθασμένη αναγραφή του ονόματος ήταν πιθανό να οφειλόταν σε λάθος του επιγραφοποιού αποφάσισα να ψάξω βαθύτερα το θέμα. Κατέφυγα στο αρχείο των αποφάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου[3] και βρήκα ότι με την απόφαση 109 (27-8-1956) η οδός Κολοκοτρώνη μετονομάστηκε σε Μανουήλ Βερνάδου (εικ. 3). 

Εικ. 3: Λεπτομέρεια της απόφασης μετονομασίας

Επομένως με βάση αυτήν την απόφαση και οι πινακίδες του δρόμου είναι σωστές και η Εύα Λαδιά είναι σωστή και ο αείμνηστος Αντώνης Τζανιδάκης στα Ρεθυμνοδωνυμικά[4] του είναι σωστός. Η απόφαση όμως στην οποία στηρίχτηκαν όλοι είναι λάθος. Ίσως ο εισηγητής ή ο πρακτικογράφος έγραψε λάθος το όνομα και έκτοτε παρέμεινε έτσι.

Εικ. 4: Η υπογραφή του
Βερνάρδου σε ψήφισμα
 της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης
στην Τροιζήνα το 1827.

 Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι πρέπει να μείνει έτσι εσαεί. Θα πρέπει να γίνει διόρθωση η οποία δεν νομίζω ότι θα έχει ιδιαίτερο οικονομικό και γραφειοκρατικό κόστος.

Ο Μανουήλ Βερνάρδος πουθενά δεν αναφέρεται ως Βερνάδος ούτε στη βιογραφία του Ρεδιάδη ούτε στις εγκυκλοπαίδειες. Κυρίως όμως, ούτε ο ίδιος χρησιμοποίησε ποτέ το επώνυμο Βερνάδος. Στο πλήθος των κειμένων, που φέρουν την υπογραφή του υπογράφει ως Βερνάρδος. Στα επισημότερα έγγραφα που φέρουν την υπογραφή του, δηλαδή στα ψηφίσματα των δύο εθνοσυνελεύσεων που πήρε μέρος ως αντιπρόσωπος της Κρήτης, δηλαδή σ’ αυτήν Τροιζήνας το 1827 και αυτήν του Άργους το 1829, υπογράφει ως Μ. Βερνάρδος (εικ. 4).

Η καταγωγή

Ο Ρεδιάδης, που είναι η κύρια πηγή των βιογραφικών πληροφοριών για τον Βερνάρδο, αναφορικά με τον τόπο γέννησής του αναφέρει επί λέξει: «Ο Μανουήλ Ι. Βερνάρδος εγεννήθη εν Ρεθύμνη…». Αυτή η βεβαιότητα, που εκφράζεται μέσα από αυτήν την κατηγορηματική δήλωση, δεν στηρίζεται σε κάποιο απτό στοιχείο, αλλά σε ένα συλλογισμό χωρίς βάση. Ότι δηλαδή οι Βερνάρδοι ήταν οικογένεια ευγενών και ως τέτοια δεν καταγόταν από χωριό αλλά από το Ρέθυμνο που ήταν το κέντρο των ελληναρχόντων και της παιδείας στην Κρήτη, επομένως και ο  Μανουήλ Βερνάρδος, ως γόνος μια τέτοιας οικογένειας, καταγόταν από την πόλη του Ρεθύμνου! Νομίζω ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να σταθεί ως ιστορικό επιχείρημα. Αντίθετα αρκετά στοιχεία δείχνουν ότι πέρασε τα παιδικά του χρόνια και έμαθε τα πρώτα γράμματα στην επαρχία Αμαρίου δίπλα στον πατέρα του που ήταν ιερωμένος και στον θείο του Επίσκοπο Λάμπης Μεθόδιο Συλιγάρδο, ο οποίος κατακρεουργήθηκε από τους Τούρκους το 1793 παρουσία του Μανουήλ. Επομένως το πιο πιθανό είναι ο Μανουήλ Βερνάρδος να γεννήθηκε σε κάποιο χωριό της επαρχίας Αμαρίου, με τους περισσότερους μελετητές να υιοθετούν την άποψη ότι γεννήθηκε στο Νευς Αμάρι.

·         Η Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια[5] του Ρεθεμνιώτη Παύλου Δρανδάκη στο λήμμα Βερνάρδος Μανουήλ, το οποίο υπογράφει ο ιστορικός Β.Β.Σ. (Βασίλειος Βλ. Σφυρόερας) αναφέρει ως τόπο γέννησης το Ρέθυμνο προφανώς αντιγράφοντας τον Ρεδιάδη, τον οποίο αναφέρει πρώτο στη βιβλιογραφία που ακολουθεί το λήμμα.

·         Ο καλός κρητολόγος αείμνηστος Ελευθέριος Πλατάκης σε δημοσίευμά του στο περιοδικό «Αμάλθεια» του Λασιθίου[6] πολύ λογικά, αφού δεν προκύπτει από πουθενά ο ακριβής τόπος γέννησης, αναφέρει ότι «εγεννήθη εις το Ρέθυμνον (την πόλιν ή εις χωρίον της επαρχίας Αμαρίου…)».

·         Ο Ανδρέας Νενεδάκης σε δημοσίευμά του το 1984 με τίτλο «Μανουήλ Ι. Βερνάρδος από το Νεφς Αμάρι»[7], σπεύδει από τον τίτλο του κειμένου του να μας διαβεβαιώσει ότι ο Βερνάρδος γεννήθηκε στο Νευς Αμάρι, χωρίς και αυτός να τεκμηριώνει αυτόν το ισχυρισμό.

·         Ο καθηγητής Αλέξης Πολίτης σε ανακοίνωσή του στο Ζ΄ Κρητολογικό Συνέδριο[8], δεν αναφέρει τόπο γέννησης του Μ. Βερνάρδου, αποφεύγοντας να υιοθετήσει το κείμενο Ρεδιάδη, το οποίο κατά τη γνώμη του «χρειάζεται προσοχή σε αρκετά σημεία».

·         Τον Αύγουστο του 1995 πραγματοποιήθηκε στο Νευς Αμάρι ομιλία για τη ζωή και το έργο του Μανουήλ Βερνάρδου με ομιλητή τον φιλόλογο Μιχάλη Τρούλη[9]. Ο ομιλητής, στο σημείο που αναφέρεται στη γέννηση του Βερνάρδου δηλώνει ρητά και κατηγορηματικά ότι «γεννήθηκε στο Νεφς Αμάρι Ρεθύμνου το 1777», χωρίς όμως να μας λέει από πού αντλεί την πληροφορία.

Εικ. 5: Η πρώτη έκδοση
 της συλλογής Φωριέλ.

·         Η Εύα Λαδιά στο δημοσίευμά της, που αναφέρθηκε στην αρχή, συντάσσεται με την άποψη ότι γεννήθηκε στο Νευς Αμάρι, χωρίς όμως να τεκμηριώνει αυτήν την άποψη.

Το 2003 ο Στέργιος Μανουράς, ο οποίος επί πολλά χρόνια ασχολείται με την επανάσταση του 1821 και ιδιαίτερα με τον Μανουήλ Βερνάρδο, παρουσιάζει μια καινοφανή άποψη, αναφορικά με τον τόπο γέννησης του Βερνάρδου. Συγκεκριμένα δημοσιεύει στο περιοδικό Κρητολογικά Γράμματα[10] μικρές βιογραφίες 105 Ρεθεμνιωτών λογίων, όπου πρώτος είναι ο Μ. Βερνάρδος με τόπο γέννησης το Αποσέτι (Πετροχώρι) Αμαρίου. Την άποψη αυτή την υιοθετεί ο αείμνηστος Γ.Π. Εκκεκάκης στους «Ρεθεμνιώτες»[11] του, όπου στο λήμμα Βερνάρδος Μανουήλ αναφέρει ως τόπο γέννησης το Αποσέτι. Την απορία για το πώς προέκυψε ξαφνικά το Αποσέτι ως τόπος γέννησης του Βερνάρδου μας λύνει ο ίδιος ο Στέργιος Μανουράς στο άρθρο του «Στιχουργήματα του Μανουήλ Βερνάρδου…», που δημοσίευσε το 2019 στον τιμητικό τόμο για τον Σταμάτη Αποστολάκη[12]. Εκεί, ανάμεσα σε άλλα στιχουργήματα του Βερνάρδου, αναφέρεται και στην έμμετρη ιστορία του Γιώργη Βέργα (Σκατόβεργα), όπου στην τελευταία στροφή του ποιήματος δηλώνεται ποιος είναι ο ποιητής:

…Υἱός τοῦ παππᾶ Ἱερώνυμου, Σετιανός Μανόλης,

χαρκιώτης εἶν’ ὁ ποιητής τῆς ἱστορίας όλης.

Εικ. 6: Η εκδοχή Φωριέλ

Το ποίημα δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά από τον Γάλλο Claude Fauriel το 1825[13](εικ. 5&6). Ο πρώτος που πρόσεξε τη σχετική περικοπή ήταν ο Ν.Β. Τωμαδάκης, ο οποίος όμως σε σχετικό άρθρο του το 1980, διαβάζει και ερμηνεύει εντελώς λανθασμένα αυτούς τους δύο τελευταίους στίχους του ποιήματος. Αποδίδει την πατρότητα του ποιήματος σε αγράμματο λυράρη ονόματι Μανόλης Χαρκιώτης με καταγωγή από τη Σητεία[14].

Ο Στ. Μανουράς παραθέτει και άλλη μια παραλλαγή του ποιήματος του Βερνάρδου για τον Γιώργη Βέργα, η οποία προέρχεται από το αρχείο του Παύλου Βλαστού, και η οποία είναι ακόμη πιο σαφής για το ποιός είναι και από πού είναι ο ποιητής[15]:

Ὁ γυιός Παπᾶ Ἱερώνυμου Ἀποσετιανός Μανώλης,

Βερνάρδος εἶν’ ὁ ποιητής τῆς ἱστορίας ὅλης.

Ἐν Βενετίᾳ 1824 Φεβρουαρίου 10 (εικ.7).

Εικ. 7: Η εκδοχή Π. Βλαστού

 Οι μικρές διαφορές μεταξύ των δύο κειμένων (του Φωριέλ και του Βλαστού), στους δυο ακροτελεύτιους στίχους του ποιήματος, κατά τη γνώμη μου οφείλονται στο γεγονός ότι ο Βερνάρδος ήθελε να διατηρήσει την ανωνυμία του στο κείμενο που έδωσε στον Fauriel, και στη θέση του επωνύμου Βερνάρδος έβαλε τη λέξη χαρκιώτης, που κατά τη γνώμη μου σημαίνει αυτόν που ασχολείται με τα χάλκινα τυπογραφικά στοιχεία και κατ’ επέκταση τον τυπογράφο. Σε κάθε περίπτωση προκύπτει σαφώς, κατά ρητή δήλωση του ίδιου του Βερνάρδου ότι ο τόπος γέννησής του είναι το Αποσέτι.

(Δημοσιεύθηκε στην εφ. Ρεθεμνιώτικα Νέα την 25/10/2021).

---

[1] Π. Ρεδιάδης, «Μανουήλ Βερνάρδος ο Κρης», Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών, τομ. Α΄(1938), σ. 62-116.

[2] Εύα Λαδιά, «Μανουήλ Βερνάδος: Θυσίασε τα πάντα για την ελευθερία», Ρεθεμνιώτικα Νέα, 9/9/2021, σ. 6.

[3] Ευχαριστώ την κ. Γαργερού που πρόθυμα μου χορήγησε ηλεκτρονικά τη σχετική απόφαση.

[4] Ενιαίο Πολυκλαδικό Λύκειο Ρεθύμνου, Ρεθυμνοδωνυμικά … κάθε δρόμος και μια ιστορία, Ρέθυμνο 1992, σ. 48-49.

[5] Δρανδάκης Παύλος, ΜΕΕ Συμπλήρωμα, τομ. Β΄, σ. 17.

[6] Πλατάκης Ελευθέριος Κ., «Η υπό του Μανουήλ Βερνάρδου του Κρητός μετάφρασις έργου περί Κρήτης του Olfert Dapper», Αμάλθεια, τόμ. Ζ΄, τχ. 29 (1976), σ. 257-271.

[7] Νενεδάκης Ανδρέας, «Μανουήλ Ι. Βερνάρδος από το Νεφς Αμάρι», Εφημ. Αμαριώτικη Φωνή Αθηνών, φ. 18/Απρίλιος-Μάιος 1984.

[8] Πολίτης Αλέξης, «Ο Μ. Βερνάρδος και η συμβολή του στη συλλογή του Φοριέλ», Πεπραγμένα Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Τομ. Γ1, Ρέθυμνο 1995, σ. 431-447.

[9] Εφημ. Ελευθερία Ρεθύμνης, φ. 10-9-1995, σ. 24.

[10] Μανουράς Στέργιος Μιχ., «Μνήμη εκατόν πέντε Ρεθυμνίων κρητολόγων και λογίων», Κρητολογικά Γράμματα, τ. 18 (2002/2003), σ. 303-344.

[11] Εκκεκάκης Γ.Π., Ρεθεμνιώτες που πέρασαν αφήνοντας ίχνη, Ρέθυμνο 2010.

[12] Μανουράς Στέργιος Μιχ., «Στιχουργήματα του Μανουήλ Βερνάρδου δημοσιευμένα από το 1814 έως το 1846» στο Εγκώμιον Σταμάτη Αποστολάκη, Χανιά 2019, σ. 206-219.

[13] Fauriel C., Chants populaires de la Grèce moderne …, τ. 2, Παρίσι, 1825, σ. 366.

[14] Τωμαδάκης Ν.Β., «Η ρίμα του Γιώργη Βέργα από έναν αγράμματον λυράρην», Αμάλθεια, τχ. 42 (1980), σ. 71-75.

[15] Αρχείο Παύλου Γ. Βλαστού, τ.15, σ. 557-561, Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, Χανιά.

Ο ζωγράφος της Επανάστασης Θεόδωρος Βρυζάκης και η μυστηριώδης "παρουσία" του στο Ρέθυμνο.

                                 Ο ζωγράφος της Επανάστασης Θεόδωρος Βρυζάκης                                      και η μυστηριώδης "παρουσία" του στο Ρέθυμνο. 

 

Ο Θεόδωρος Βρυζάκης είναι από τους σημαντικότερους Έλληνες ζωγράφους του 19^ου αιώνα και θεωρείται ο γενάρχης της νεοελληνικής ζωγραφικής. Γεννήθηκε στη Θήβα το 1814 και έζησε ως παιδί τα σκληρά χρόνια του απελευθερωτικού αγώνα μέχρι την ίδρυση του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Μάλιστα ο πατέρας του, Πέτρος Βρυζάκης, απαγχονίστηκε από τους Τούρκους τον Μάιο του 1821. Το 1828, ως ορφανό, βρέθηκε μαζί με τον αδελφό του στο ορφανοτροφείο του Καποδίστρια στην Αίγινα. Από εκεί το 1832 με τη συνοδεία του φιλέλληνα Γερμανού φιλόλογου Friedrich Thiersch, μετανάστευσε στο Μόναχο της Βαυαρίας.

Friedrich Thiersch

Εκεί γράφτηκε στο “Πανελλήνιον”, το παιδαγωγικό σχολείο που είχε ιδρύσει ο φιλέλληνας βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος Α’, και στο οποίο συγκεντρώνονταν επιλεγμένα ορφανά Ελλήνων  αγωνιστών της Επανάστασης.  Στο Μόναχο άρχισε να ασχολείται με τη ζωγραφική και δώδεκα χρόνια αργότερα, το 1844, έγινε δεκτός στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου λαμβάνοντας, για τα επόμενα έντεκα χρόνια, μέχρι το 1855, την υποτροφία της ελληνικής παροικίας της πόλης. Χάρη σ’ αυτήν την οικονομική στήριξη κατά την δεκαετία 1845–1855, ταξίδεψε και έζησε σε διάφορες πόλεις της Δυτικής Ευρώπης για καλλιτεχνική ενημέρωση, με εξαίρεση τη διετία 1848–1850, κατά την οποία επέστρεψε προσωρινά στην Ελλάδα με σκοπό να μελετήσει την τοπογραφία και τις φυσιογνωμίες που επρόκειτο να απεικονίσει στους πίνακές του. Επιστρέφοντας στο Μόναχο άνοιξε δικό του εργαστήριο και κοντά του δούλεψαν αρκετοί νεαροί μαθητευόμενοι. Έλαβε μέρος σε πολλές διεθνείς εκθέσεις  στην Ευρώπη, όπως στη Βιέννη (1853, Παρίσι (1855), Λονδίνο (1862) και αλλού.

Θεωρείται ο πρώτος καταξιωμένος ζωγράφος της μετεπαναστατικής  Ελλάδος και ο ιδρυτής και θεμελιωτής της λεγόμενης Σχολής του Μονάχου. Πολλά από τα έργα του έγιναν ευρέως γνωστά, γιατί κυκλοφόρησαν ως λαϊκές λιθογραφίες σε πολλά αντίτυπα. Ζωγράφισε κυρίως ελαιογραφίες, που απεικονίζουν σκηνές και πρόσωπα του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων.

Τα έργα του Βρυζάκη αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του ελληνικού ρομαντισμού στη ζωγραφική και αποτυπώνουν με νοσταλγικό τρόπο χαρακτηριστικές εικόνες της Ελληνικής Επανάστασης, εικόνες που μας θυμίζουν τα σχολικά μας βιβλία και τις σχολικές εορτές της 25^ης Μαρτίου. Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Βρυζάκης είναι ένας από τους κύριους θεμελιωτές της νεότερης ελληνικής ζωγραφικής και συγκαταλέγεται στους κορυφαίους Έλληνες ζωγράφους του 19ου αιώνα.

Πέθανε στο Μόναχο το 1878 και κηδεύτηκε στο Α΄ Νεκροταφείο της πόλης. Με την διαθήκη του, άφησε κληρονομιά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών τα βιβλία του και όλα τα έργα του ατελιέ του, τα οποία  περιήλθαν τελικά στην Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδος ύστερα από δωρεά του Πανεπιστημίου.

Τα 4 βιβλία εξωτερικά

Νομίζω ότι είναι καιρός να δικαιολογήσω τον τίτλο αυτού του κειμένου, ο οποίος –για να είμαι ειλικρινής– διατυπώθηκε έτσι για να προκαλέσει το ενδιαφέρον και την περιέργεια του αναγνώστη.

Στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης υπάρχουν τέσσερα μικρά βιβλία, που η έκταση το καθενός δεν υπερβαίνει τις 100 σελίδες. Τα τρία πρώτα είναι:

·      Η τραγωδία «Ορέστης» του Ιταλού ποιητή Βιττόριο Αλφιέρι (1749-1803). Το θέμα, όπως είναι προφανές, είναι παρμένο από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Το βιβλίο είναι τυπωμένο το 1820 στο Βουκουρέστι της Ρουμανίας και μάλιστα σε νεοσύστατο τυπογραφείο. Στη σελίδα τίτλου σημειώνεται ότι έχει μεταφραστεί από την Ιταλική, αλλά δεν αναφέρεται ο μεταφραστής. Μια άλλη σημαντική πληροφορία που υπάρχει στη σελίδα τίτλου είναι ότι το έργο «παρεστάθη» για πρώτη φορά στο Θέατρο του Βουκουρεστίου την 21 Νοεμβρίου 1819.

·  

Οι σελίδες τίτλου των 4 βιβλίων

Το δεύτερο βιβλίο είναι η τραγωδία «Φίλιππος» του ίδιου συγγραφέα και είναι πανομοιότυπο με το προηγούμενο σε όλα του τα εκδοτικά χαρακτηριστικά. Παραστάθηκε στο ίδιο θέατρο τον μήνα Μάιο του 1820.

·  Το τρίτο βιβλίο είναι η τραγωδία «Βρούτος» του Βολταίρου. Είναι και αυτό πανομοιότυπο με τα δύο προηγούμενα από εκδοτική άποψη, με μόνη διαφορά ότι μεταφράστηκε σε ιαμβικούς στίχους, χωρίς και πάλι να αναφέρεται ο μεταφραστής. Παραστάθηκε στο ίδιο θέατρο στις 17 Μαρτίου 1820.

Ως προς το περιεχόμενο και τα τρία βιβλία ανήκουν στο λογοτεχνικό είδος της τραγωδίας. Αλλά και ως προς τα εξωτερικά τους εκδοτικά χαρακτηριστικά και τα τρία έχουν σκληρό εξώφυλλο και διαστάσεις 19X11 εκ. Διαφέρουν μόνο ως προς τον αριθμό των σελίδων, αφού το πρώτο έχει 95, το δεύτερο 80 και το τρίτο 91. Εδώ ανακύπτουν πολλά θέματα που θέλουν διερεύνηση και, αν είναι δυνατόν, απάντηση. Τα έργα παραστάθηκαν στην Ελληνική γλώσσα και κατά συνέπεια το κοινό που τα παρακολούθησε γνώριζε ελληνικά και μάλιστα πρέπει να είχε μόρφωση που να του επιτρέπει να παρακολουθήσει παραστάσεις τέτοιου επιπέδου. Επίσης το γεγονός ότι το 1820 ή λίγο πριν συστάθηκε στο Βουκουρέστι ελληνικό τυπογραφείο σημαίνει ότι υπήρχε ακμάζουσα και ευημερούσα ελληνική παροικία. Άλλωστε στην περιοχή τον 18^ο και 19^ο αιώνα ήταν εγκατεστημένοι πολλοί εύποροι Έλληνες και πολλοί μορφωμένοι Φαναριώτες, από τους οποίους προέρχονταν οι ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας. Μην ξεχνάμε ότι είναι η περιοχή στην οποία προετοιμάστηκε και ξεκίνησε η Ελληνική Επανάσταση. Η ίδρυση μάλιστα του τυπογραφείου το 1820 δεν πρέπει να είναι άσχετη με την επερχόμενη έκρηξη της επανάστασης

·  Το τέταρτο βιβλίο είναι το ποιητικό έργο «Η καλύβη» του ζακυνθινού Γεωργίου Κανδιανού Ρώμα. Το βιβλίο έχει διαφορές, αλλά και πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τα τρία προηγούμενα. Τυπώθηκε και αυτό στη Ρουμανία, όχι όμως στο Βουκουρέστι αλλά στη Βραΐλα το 1865, δηλαδή απέχει χρονικά από τα άλλα τρία, 45 ολόκληρα χρόνια. Έχει και αυτό σκληρό εξώφυλλο, 88 σελίδες και σχήμα λίγο μεγαλύτερο από τα υπόλοιπα. Το τυπογραφείο που τυπώθηκε ονομάζεται «Ένωσις». Ο φίλος Στέργιος Μανουράς που επί χρόνια ασχολείται με το 1821, όταν τον ρώτησα μου απάντησε ότι το «Ένωσις» πιθανότατα αναφέρεται στην ένωση των δύο παραδουνάβιων ηγεμονιών, της Μολδαβίας με πρωτεύουσα το Ιάσιο και της Βλαχίας με πρωτεύουσα το Βουκουρέστι.

Η υπογραφή του Βρυζάκη

Είδαμε ότι τα τέσσερα βιβλία που μας απασχολούν έχουν πολλές ομοιότητες και κοινό χαρακτηριστικό ότι είναι όλα τυπωμένα στη Ρουμανία. Όμως ήλθε η ώρα να σας αποκαλύψω άλλο ένα κοινό χαρακτηριστικό, που ήταν και η αιτία για το παρόν δημοσίευμα. Και εξηγούμαι:  Όλα τα βιβλία που εξετάζουμε φέρουν στη σελίδα τίτλου ιδιόχειρη υπογραφή του Θεόδωρου Βρυζάκη για τον οποίο μιλήσαμε στην αρχή, γεγονός που δείχνει ότι όλα προέρχονται από την προσωπική του βιβλιοθήκη. Η υπογραφή είναι πανομοιότυπη στα τρία πρώτα, δηλαδή αυτά του 1820 και μόνο αυτή του βιβλίου του 1865 διαφοροποιείται κάπως και κυρίως όσον αφορά το γράμμα «θ», το πρώτο γράμμα της υπογραφής.

Ανακύπτει αυθόρμητα η απορία και το ερώτημα «πώς βρέθηκαν αυτά τα βιβλία από το Μόναχο της Βαυαρίας στη Δημόσια Βιβλιοθήκη του Ρεθύμνου;». Η απάντηση δεν είναι εύκολη και οφείλω να ομολογήσω ότι ακόμη δεν είμαι σίγουρος για την απάντηση.

Η πρώτη μου ενέργεια ήταν να ανατρέξω στο Βιβλίο Εισαγωγής της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης, δηλαδή το βιβλίο στο οποίο καταχωρούνται όλα τα βιβλία που εισέρχονται στη Βιβλιοθήκη και όπου φαίνεται η προέλευσή τους, καθώς και αν πρόκειται για δωρεά ή αγορά.

Σελίδα του Βιβλίου Εισαγωγής της Δημόσιας
Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης, όπου αναγράφονται 2 από
τα τέσσερα βιβλία που μας απασχολούν.

Η έρευνα αυτή επιβεβαίωσε αυτό που από τη αρχή είχα υποθέσει. Τα βιβλία προέρχονταν από τη βιβλιοθήκη του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνης (ΦΣΡ).  Ο ΦΣΡ είναι –κατ’ εμέ– το σημαντικότερο σωματείο του Ρεθύμνου μέχρι σήμερα με τεράστιο, πολύχρονο και πολυσχιδές έργο. Στην εικόνα βλέπουμε μια σελίδα του παλαιότερου Βιβλίου Εισαγωγής της Βιβλιοθήκης, όπου είναι καταγεγραμμένα δύο από τα τέσσερα βιβλία που μας απασχολούν με τους αριθμούς 212 και 216. Στην κάθετη στήλη με τον τίτλο «Εδωρήθη» φαίνεται ότι δωρητής είναι ο ΦΣΡ. Το ίδιο συμβαίνει και για τα άλλα δύο βιβλία που βρίσκονται, όμως, σε άλλη σελίδα του Βιβλίου Εισαγωγής.  

Αγγελία του ΦΣΡ όπου φαίνεται
η δωρεά του Πανεπιστημίου.

Αφού διαπιστώθηκε ότι τα βιβλία προέρχονται από τη βιβλιοθήκη του ΦΣΡ, τώρα θα έπρεπε να διαπιστωθεί πώς και από πού έφτασαν στον Σύλλογο. Αυτό θα ήταν μια εύκολη διαδικασία αν είχε διασωθεί το κατάστιχο όπου καταχωρίζονταν οι δωρεές προς τον ΦΣΡ. Δυστυχώς όμως το κατάστιχο αυτό δεν διασώθηκε, ή τουλάχιστον δεν έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα, αν κάπου λανθάνει. Έτσι ερευνήσαμε τοπικές εφημερίδες των πρώτων χρόνων από την ίδρυση του ΦΣΡ στις οποίες έχει δημοσιευθεί πλήθος δωρεών προς τον ΦΣΡ κυρίως βιβλίων και αρχαιολογικών αντικειμένων. Η έρευνα δεν απέδωσε κάτι, δηλαδή συγκεκριμένη αναφορά στα βιβλία που μας απασχολούν.
Όμως γνωρίζοντας ότι ο Βρυζάκης με τη διαθήκη του άφησε τους πίνακες και τα βιβλία που υπήρχαν στο ατελιέ του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ένιωσα μεγάλη χαρά βλέποντας στην εφημερίδα «Παρρησία» του Ρεθύμνου της 2ας Φεβρουαρίου 1889 ότι το Πανεπιστήμιο Αθηνών δώρισε 120 τόμους βιβλίων στον ΦΣΡ. Θεωρώ σχεδόν βέβαιο ότι ανάμεσα στα 120 βιβλία της δωρεάς ήταν και τα τέσσερα βιβλία με την υπογραφή του Βρυζάκη και για τα οποία γίνεται λόγος στην παρούσα ανακοίνωση και κατά συνέπεια δίνεται απάντηση στο ερώτημα: Πώς έφτασαν τα συγκεκριμένα βιβλία στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης; Δεν γνωρίζω αν μέσα στη δωρεά των 120 τόμων, του Εθνικού Πανεπιστημίου προς τον ΦΣΡ, υπήρχαν και άλλα βιβλία από τη βιβλιοθήκη του Βρυζάκη, τα οποία στην πορεία χάθηκαν.

Ο πίνακας του Βρυζάκη για την
ολοκαύτωση του Αρκαδίου.

Κλείνοντας νομίζω ότι θα ήταν παράλειψή μου αν δεν ανέφερα άλλη μια πτυχή του έργου του Βρυζάκη, που έχει σχέση με το Ρέθυμνο. Το 1867 συγκλονισμένος από το γεγονός της ολοκαύτωσης του Αρκαδίου την απέδωσε σε ζωγραφικό πίνακα, όπου στη θέση του πυρπολητή εικονίζεται ένας ιερωμένος, πιθανόν ο Ηγούμενος της μονής. Πρέπει να είναι η πρώτη αναπαράσταση του Αρκαδικού δράματος σε ζωγραφικό πίνακα, αφού φιλοτεχνήθηκε μόλις μερικούς μήνες μετά την ολοκαύτωση.

 

Πηγές:

· Αγγελοπούλου Άννα, Ο ρομαντισμός στην ελληνική ζωγραφική: Πίνακες του Θ. Βρυζάκη με θέμα την ελληνική (http://annagelopoulou.blogspot.com/2012/03/blog-post_22.html).

· Βακαλόπουλος Απόστολος,  Έλληνες Ζωγράφοι,τ. Ι, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1972, σελ. 64, κ.ε.

· Λυδάκης Στέλιος, Έλληνες Ζωγράφοι,τ. Ι, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1972, σελ. 72, κ.ε.

· Ντούρου Αγγελική, Θεόδωρος Βρυζάκης: Ο ζωγράφος της Ελληνικής Επανάστασης (https://a8inea.com/theodoros-vryzakis-epanastasi/).

· Σπετσιέρη-Beschi Κατερίνα, “Εκατό χρόνια από το θάνατο του Θ.Π. Βρυζάκη”, Μυριόβιβλος Ηλεκτρονική Βιβλιοθήκη (http://www.myriobiblos.gr/).

· Διαδίκτυο.

 

(Δημοσιεύθηκε στα πρακτικά της ημερίδας Το 1821 και το Ρέθυμνο, Ρέθυμνο ΙΛΜΡ 2021, σσ. 11-17) και στην εφ. Ρέθεμνος, φ. 1086/16-10-2021.