ΣΤΙΣ ΝΕΕΣ ΦΩΚΙΕΣ ΤΟΥ 1866

Στις Νέες Φώκιες του 1866

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Αναδιφώντας ελληνόφωνες εφημερίδες της Τουρκίας του έτους 1866, στην προσπάθειά μου να τεκμηριώσω την εισήγησή μου στην ημερίδα «Μαρτυρίες για τη Μονή Αρκαδίου», η οποία έγινε στα πλαίσια του εορτασμού των 150 χρόνων από την Ολοκαύτωση του Αρκαδίου, εντόπισα μιαν επιστολή που απευθυνόταν στην εφημερίδα «Αμάλθεια» της Σμύρνης και είχε αποσταλεί από τις Νέες Φώκιες της Μικράς Ασίας. 

Το φύλλο της Αμάλθειας, στο οποίο δημοσιεύθηκε η επιστολή.

Επειδή έχω καταγωγή από το συγκεκριμένο μέρος, τόσο από πατέρα όσο και από μητέρα, η ανακάλυψη αυτή μου προξένησε μεγάλη συγκίνηση. Ήταν η πρώτη φορά στη ζωή μου που έβλεπα ένα τόσο παλιό κείμενο από τον απώτερο τόπο καταγωγής μου. Επειδή, επίσης, η μεγάλη πλειονότητα των Μικρασιατών που ήλθαν στο Ρέθυμνο είναι από τις Νέες Φώκιες, θεώρησα πως θα τους ενδιέφερε ένα τέτοιο ντοκουμέντο, γι αυτό και το αναδημοσιεύω.

Γράφει λοιπόν η εφημερίδα Αμάλθεια[i] της 6^ης  Ιουνίου 1866:

Ἐκ Νέων Φωκῶν γράφουσι πρός ἡμᾶς τά ἑξῆς παράδοξα:

Πρό πολλῶν ἤδη ἐτῶν ἡ πόλις ἡμῶν καί ἅπασα ἡ περίχωρος καταθλίβεται παρά τινος ἀλιτηρίου γυναικός, Σεβαστῆς Γιαμπαστῆς ὀνομαζομένης, ἥτις ἀφοῦ τήν νεανικήν της ἡλικίαν διῆλθεν ἐν πλήρει ἀσωτίᾳ εἰς τό γῆρας της ἤδη παρεδόθη ὅλη εἰς τήν κλοπήν, εἰς τήν ὁποίαν καί εὐδοκίμησεν οὐκ ὀλίγον. Διότι κατά πᾶσαν σχεδόν μέσην νύκτα ἐπαρουσιάζετο γυμνή εἰς τάς ὁδούς τῆς πόλεως, καί φοβίζουσα διά τοῦ τρόπου τούτου τούς ἁπλούς συμπολίτας μου, οὕς κατά τύχην ἀπαντοῦσεν, ἤνοιγεν ἐργαστήρια, οἰκίας κτλ. καί ἔκλεπτε πάντα τά ἐν αὐτοῖς. Ἡ ἀρχή τῆς πόλεως συλλαβοῦσα αὐτήν πολλάκις, δέν ἔλειψεν ἀπό τοῦ νά τήν νουθετήσῃ καί παιδεύσῃ πολλάκις αὐστηρῶς, ἀλλ᾿ ἡ παράνομος οὐκ ἠβουλήθη συνιέναι· διό καί πρός σωφρονισμόν ἐστάλη πρό τινων ἐτῶν εἰς τό φρενοκομεῖον, ἀλλ᾿ ἡ πανοῦργος ἐδραπέτευσεν ἐκεῖθεν μετ᾿ οὐ πολλάς ἡμέρας. Σήμερον δέ μή δυναμένη νά ἐκτελῇ μόνη τούς σκοπούς της, λαμβάνει βοηθόν τόν μεγαλήτερον υἱόν της Κυριαζήν, ὅν πρό καιροῦ ἐδίδαξεν ὅλους τούς τρόπους τῆς κλοπῆς καί ἀμφότεροι δέν παύουν ν᾿ ἀνοίγωσιν ἀπό καιρόν εἰς καιρόν ἐργαστήρια, οἰκίας καί ἀποθήκας, καί νά κλέπτωσιν ὅ,τι εὕρωσι.

Οβολός της Αγίας Ειρήνης. Μεσαιωνικό νόμισμα της Ν. Φώκαιας.

Περί τάς ἀρχάς τοῦ παρελθόντος Μαρτίου ὁ υἱός ἐξαπατᾷ ἕνα τῶν νέων μας καί ἔρχεται μετ᾿ αὐτοῦ διά νυκτός εἰς τήν ἀγοράν καί ἀνοίγουν ἐν μιᾷ νυκτί δύο ἐργαστήρια καί ἀφαιρέσαντες τρεῖς περίπου χιλιάδας γροσίων καί ἕν ζεῦγος ψελλίων[ii] χρυσῶν, ἀνεχώρησαν τήν αὐτήν νύκτα εἰς τάς Παλαιάς Φώκας. Τήν κλοπήν ταύτην μαθών τήν πρωΐαν ὁ ἔντιμος ἐθνάρχης ἡμῶν κ. Γεώργιος Ἐμμανουήλ ἔπεμψεν ἀμέσως χωροφύλακας πρός καταδίωξιν τῶν κλεπτῶν, οὕς καί συνέλαβον μετ᾿ ὀλίγας ὥρας καί ἔθεσαν ὑπό κράτησιν. Περί δέ τήν τετάρτην ὥραν τῆς νυκτός τῆς αὐτῆς ἡμέρας ἔρχεται ὁ ἄξιος οὗτος ἐθνάρχης εἰς τάς φυλακάς καί λαβών τόν ἐξαπατηθέντα νέον, τόν φέρει εἰς τήν οἰκίαν του καί ἐκεῖ τόν καταπείθει καί ὁμολογεῖ τά πάντα, λέγων ὅτι ἠπατήθη ἀπό τόν Κυριαζήν καί ὑπῆγαν καί ἀφῄρεσαν τά εἰρημένα χρήματα καί τά ψέλλια, ὅτι εἶχον σκοπόν ν᾿ ἀνοίξωσι καί ἄλλα ἐργαστήρια καί τέλος τήν νύκτα τοῦ Μεγάλου Σαββάτου νά βάλουν πῦρ εἰς τρία κεντρικά μέρη τῆς μικρᾶς ἡμῶν πόλεως. Μετά ταῦτα ἠρώτησεν ὁ ἐθνάρχης τί ἔκαμαν τά χρήματα καί ποῦ τά ἔχουν· καί ἐπειδή ὁ νέος εἶπεν ὅτι μέρος αὐτῶν ἔχουν κρυμμένα εἰς τούς πρόποδας ἑνός πλησιοχώρου λόφου και τά λοιπά εἰς τάς Παλαιάς Φώκας, παραλαμβάνει αὐτόν καί τόν κλητῆρα τοῦ κοινοῦ μας καί ἔρχονται καί οἱ τρεῖς εἰς τόν ὡρισμένον τόπον περί τάς  πέντε ὥρας τῆς νυκτός καί σκάπτοντες εὑρίσκουν τά χρήματα. Τήν ἐπαύριον δέ παραλαμβάνει καί πάλιν αὐτόν ὁ ἔντιμος ἐθνάρχης ἡμῶν καί προσέτι τόν ἄνθρωπον ἀπό τοῦ ὁποίου τό  ἐργαστήριον ἐκλάπησαν τα χρήματα καί πηγαίνουν εἰς τάς Παλαιάς Φώκας καί ἐκεῖ εὑρίσκουν τά ἐπίλοιπα, ὡς καί τά ψέλλια, ἐκ τῶν χρημάτων ὅμως λείπουν τινά, τά ὁποῖα οἱ κακοῦργοι ἐξώδευσαν πρίν συλληφθῶσιν. Ἐπιστρέψας δ᾿ ἔφερεν ὁ ἐθνάρχης τόν εἰρημένον νέον ἐνώπιον τοῦ δικαστηρίου, ἔνθα ὡμολόγησε τ᾿ ἀνωτέρω παρόντος καί  τοῦ Κυργιαζῆ, ὅστις βλέπων ὅτι ἦτον ἀδύνατον πλέον νά κρυβῇ, ὡμολόγησε καί αὐτός τό ἔγκλημά του καί οὕτως ἐρρίφθησαν ἀμφότεροι εἰς τά δεσμά. Ἡ μήτηρ ὅμως τοῦ Κυργιαζῆ πρός ἐκδίκησιν λαμβάνει νέον τινά καί ἔρχεται μετ᾿ αὐτοῦ διά νυκτός είς ἕνα τῶν κήπων τοῦ ἐθνάρχου καί κατακόπτει ὅλας τάς ἐν αὐτῷ πορτοκαλέας καί λεμονέας. Ἡ ἀλιτήριος δέν ἠρκέσθη εἰς τοῦτο μόνον, ἀλλά τήν ἀκόλουθον νύκτα λαμβάνει τόν αὐτόν νέον καί ἕτερόν τινα Πέτρον Φουμελιώτην καί ἔρχεται μετ᾿ αὐτῶν εἰς τήν οἰκίαν τοῦ ἐντίμου ἐθνάρχου καί στήσαντες κλίμακα ἀναβαίνουν καί ἀνοίγουν ἕνα τῶν παραθύρων, ὅπόθεν εἰσελθοῦσα ἡ γυνή κατέβη καί ἤνοιξε τήν ἔξωθεν θύραν (ἵνα ἐν περιπτώσει ἀνάγκης ἦναι ἐλευθέρα ἡ ἔξοδος) καί εἰσήγαγε καί τούς δύο ὀπαδούς της. Εἰς τό ἄνοιγμα ὅμως τῆς θύρας κατ᾿ εὐτυχίαν ἐξύπνησεν ἡ ὑπηρέτρια καί ἀκούσασα τούς κακούργους συνομιλοῦντας καί λέγοντας τόν ἕνα «στό κεφάλι βρέ χτύπα» καί τόν ἄλλον ἀπολογούμενον «φοβοῦμαι» ἔτρεξε νά εἰδοποιήσῃ τόν κύριόν της. Ἐξελθοῦσα δέ τοῦ κοιτῶνος της βλέπει εἰς τήν τῆς οἰκίας κλίμακα στεκόμενον τόν Πέτρον ὡπλισμένον (εἶναι δέ γνωστός αὐτός εἰς τήν ὑπηρέτριαν, διότι ἐσύχναζεν είς τήν οἰκίαν τοῦ κυρίου της καί ἐζήτει παρ᾿ αὐτοῦ ἄδειαν ἵνα νυμφευθῇ, ἄδεια ἥτις δέν τῷ ἐδόθη, ἐπειδή ὁ ἀσυνείδητος εἶναι ἔγγαμος καί ἔχει τρία τέκνα). Ἡ γενναία ὅμως ὑπηρέτρια εἰσέρχεται ἀταράχως είς τόν κοιτῶνα τοῦ κυρίου της, ὅν ἰδοῦσα ἔξυπνον ἐθαύμασεν· ἐξιστοροῦσα δέ ταχέως τά τρέχοντα εἰς τόν κύριόν της, τρέχει νά φέρῃ κατά διαταγήν του τό διπλοῦν πυροβόλον του, ὅπερ ἀκούσαντες ἔφυγον ἀμέσως οἱ κακοῦργοι. Διακοινωθείσης δέ τῆς ἀποπείρας ταύτης τήν πρωΐαν εἰς τήν πόλιν, ἔδραμον πάντες οἱ πολῖται, Ὀθωμανοί καί Γραικοί, είς τήν οἰκίαν τοῦ έντίμου ἐθνάρχου, ὁπως συγχαρῶσιν αὐτόν διά τήν διάσωσιν τῆς πολυτίμου ζωῆς του. Περί τήν μεσημβρίαν τῆς αὐτῆς ἡμέρας ἐφυλακίσθησαν τινές ὕποπτοι, ὡς καί οἱ τρομεροί οὗτοι τολμητίαι. Τήν δέ ἀκόλουθον ἡμέραν ἐγένετο ἡ ἀνάκρισις αὐτῶν εἰς τό δικαστήριον (τό ὁποῖον ἦτο πλῆρες ἀκροατῶν), ἔνθα εἷς τῶν αὐτουργῶν ὡμολόγησε θαρραλέως ὅτι ἠπατήθη ἀπό αὐτήν τήν ἀποτρόπαιον γυναῖκα, ὅτι ἀμφότεροι ἔκοψαν τάς πορτοκαλολεμονέας, ὅτι αὐτή τόν ἔπεμψε καί ἐφώνησε τόν Πέτρον, ὅτι καί οἱ τρεῖς ἦλθον εἰς τήν οἰκίαν μέ ἀπόφασιν νά θυσιάσουν τόν ἐθνάρχην, ἐπειδή καί αὐτός εἶναι ὁ μόνος ὅστις δέν τούς ἀφίνει νά κλέπτουν· διότι ὁσάκις κλέψωσι τούς συλλαμβάνει ἀμέσως καί τούς τιμωρεῖ καί ὄχι μόνον αὐτούς, ἀλλά καί ἄλλους κλέπτας, καθώς τόν ……….. καί τον ………..  (ἀνέφερε τεσσάρων κλεπτῶν ὀνόματα, τούς ὁποίους συνέλαβε πρό τινος καιροῦ ὁ ἐθνάρχης μας καί ἐτιμώρησεν αὐστηρῶς) καί τέλος ὅτι αὐτός καί αὐτήν ἐπαίδευσε πολλάκις καί τόν υἱόν της ἔστειλε δέσμιον πρό ἕνός ἔτους εἰς Μαγνησίαν καί σήμερον πάλιν τόν συνέλαβε καί τόν ἐφυλάκισεν· ἀπελπισθεῖσα λοιπόν αὐτή τόν ἠπάτησε καί τόν ἔφερεν είς τήν οἰκίαν διά νά θανατώσωσι τόν ἐθνάρχην. Ἀφοῦ δέ ὁ νέος αὐτός ὡμολόγησεν ὅλα ταῦτα καί ἔτι πλείονα, ἡ άλιτήριος Σεβαστή καί ὁ Πέτρος ὡμολόγησαν καί αὐτοί τά αὐτά. Τότε τό δικαστήριον ἀπέλυσε τους ἀποδειχθέντας ἀθώους, τούς δέ αὐτουργούς ἔρριψεν εἰς τά δεσμά.

Κεντρικός δρόμος της Ν. Φώκαιας 
   λίγες μέρες πριν τον διωγμό του 1914.

Μετά ταῦτα συνετάχθησαν παρά τῶν Χριστιανῶν δύο ἀναφοραί, ἡ μέν πρός τόν Ἅγιον Έφέσου ἡ δέ πρός τήν ἔντιμον Δημογεροντίαν τῆς Μαγνησίας, ἐξιστοροῦσαι τ᾿ ἀνωτέρω. Τό δέ ἱερόν μεδζιλίσιόν(;) μας συνέταξε μαξέριον(;), τό ὁποῖον ὑπογράψαντες καί σφραγίσαντες οἱ κάτοικοι τῶν δύο Φωκῶν, Όθωμανοί τε καί Γραικοί ἀπέστειλαν μετά τῶν κακούργων είς Μαγνησίαν πρός την Α.Ε.[iii] τόν Ἀλαεδδίν πασσᾶ ἐφέντην μας, παρακαλοῦντες αὐτόν ἐν ὀνόματι τοῦ Θεοῦ καί τοῦ τρισεβάστου ἡμῶν ἄνακτος Σουλτάν Ἀπτούλ Ἀζίζ, ἵνα ἐλευθερώσῃ ἡμᾶς ἅπαντας ἀπό αὐτήν τήν ἀλιτήριον γυναῖκα καί ἀπό τόν υἱόν αὐτῆς Κυριαζήν, διότι ἄλλως θ᾿ ἀναγκασθῇ ἡ πόλις νά φονεύσῃ ἀμφοτέρους, ἄν δηλαδή ἡ Α.Ε. σπλαγχνισθεῖσα ἀπολύσῃ αὐτούς καί ἐμφανισθῶσι πάλιν εἰς τήν πόλιν μας. Μετά παρέλευσιν δέ ὀλίγων ἡμερῶν, δηλαδή τήν 15 τοῦ ἤδη λήγοντος μηνός διεδόθη εἰς τήν πόλιν μας ὅτι ἡ ἀποτρόπαιος Σεβαστή καί ὁ Υἱός της ἐδραπέτευσαν ἀπό τάς φυλακάς τῆς Μαγνησίας. Μόλις διεδόθη ἡ φήμη αὕτη, ἥν πολλοί δέν ἐπίστευσαν, καί ἰδού παρουσιάζεται εἰς τόν ἔντιμον ἐθνάρχην ἡμῶν ἐπιστολή τῶν δημογερόντων τῆς Μαγνησίας, ἐν ᾗ ἐξιστοροῦσι τήν δραπέτευσιν, λέγοντες ὅτι ὁ Κυριαζής ἐστάλη παρά τοῦ ἰατροῦ εἰς τό νοσοκομεῖον διά νά θεραπευθῇ καί ἐκεῖ ἦτο καί ἡ μήτηρ του μετά τῆς ὁποίας ἐδραπέτευσεν.

Το λιμάνι της Ν. Φώκαιας το 1913.
Στο βάθος σειρά από ανεμόμυλους.

Ἡ πληροφορία τῆς δραπετεύσεως αὐτῶν ἐφόβισε πάντας τούς κατοίκους τῆς πόλεώς μας καί γενική λύπη ἐχαρακτηρίζετο εἰς ὅλων τά πρόσωπα· μόνος ὁ γενναῖος ἐθνάρχης ἡμῶν ἔμεινεν ἀτάραχος καί ἐνεθάρρυνε πάντας, λέγων ὅτι αὐτός θά φροντίσῃ περί τῆς ἀσφαλείας ἡμῶν. Καί τῷ ὄντι ὁ ἀληθής οὗτος πατήρ ἡμῶν, εἰς ὅν ὀφείλεται ἡ ἀσφάλεια τῆς τιμῆς καί τῆς περιουσίας ἡμῶν, ἤρχισεν ἀμέσως νά θέτῃ φύλακας εἰς ὅλην τήν πόλιν· καί ἐνῷ κατεγίνετο εἰσέτι εἰς αὐτό τό ἔργον ἔρχονται πρός αὐτόν δύο πολῖται λέγοντες ὅτι εἶδον τόν Κυριαζήν, ὁ μέν πεντήκοντα μόλις βήματα μακράν τῆς πόλεως, ὁ δέ μόλις ἑκατόν. Ἔπεμψε λοιπόν ἀμέσως τούς χωροφύλακας, ἀλλά δέν ἠδυνήθησαν νά τόν ἴδωσι κἄν διότι ἔκλινεν ἡ ἡμέρα. Ὅλην τήν νύκτα ἐφύλαττον οἱ φύλακες τήν πόλιν καί ἕτεροι κατεδίωκον τόν Κυριαζήν. Τήν πρωΐαν δέ τῆς 16 διεδόθη ὅτι καί  ἡ Σεβαστή ἐφάνη ἔξω τῆς πόλεως· τότε ἀμέσως ἔτρεξαν πολῖται πάσης τάξεως καί ἡλικίας καί τήν συνέλαβον καί προσήγαγον εἰς τό δικαστήριον, ἀλαλάζοντος τοῦ πλήθους, καί τήν ἔρριψαν πάλιν εἰς τά δεσμά. Τό ἑσπέρας δέ τῆς αὐτῆς ἡμέρας ἔφερον καί τόν υἱόν της Κυριαζήν οἱ ἐπί τούτῳ ἀποσταλέντες χωροφύλακες, τόν ὁποῖον εὗρον εἴς τι πλησιόχωρον δάσος καί τόν ὁποῖον ἔρριψαν ὡσαύτως εἰς τά δεσμά καί οὕτω πάντες οἱ συμπολῖται μου καθησύχασαν. Τήν ἀκόλουθον δέ ἡμέραν ἀπό πρωΐας μέχρις ἑσπέρας ἐδέχετο ὁ ἔντιμος ἐθνάρχης τάς εὐχαριστήσεις πάντων ἡμῶν· ἀλλ᾿ ἄν καί εὐχαριστήσας καί  ἐγώ αὐτόν προσωπικῶς, Κύριε Συντάκτα, εἶναι δίκαιον και πρέπον νά ἐπαινέσω καί δημοσίως τόν κατά πάντα ἄξιον τοῦτον ἐθνάρχην ἡμῶν διά τήν τελεσφόρον πρόνοιαν, ἥν λαμβάνει ὑπέρ ἡμῶν καθ᾿ ἑκάστην.

Εἷς τῶν συνδρομητῶν σας

Πίνακας του Φωκιανού - Ρεθεμνιώτη λαϊκού ζωγράφου
Δημήτρη Τεργιακή (Μούρμουρα).

ΣΧΟΛΙΑ
Η Νέα Φώκαια της εποχής εκείνης ήταν μια μικρή πόλη 6000 κατοίκων, από τους οποίους οι 5000 ήταν Χριστιανοί Έλληνες (Γραικοί) και οι 1000 Οθωμανοί. Η πόλη είχε ιδρυθεί τον 13^ο αιώνα μ.Χ. από κατοίκους της Παλαιάς Φωκαίας, η οποία απέχει από τη Νέα  περίπου 20 χλμ. ΝΔ. Όπως προκύπτει από τη δημοσιευόμενη επιστολή, Διοικητικά ανήκε στη Μαγνησία, όπου η έδρα του Πασά της περιοχής και η έδρα της χριστιανικής Δημογεροντίας. Εκκλησιαστικά ανήκε στη Μητρόπολη Εφέσου. Οι Χριστιανοί φαίνεται πως είχαν κάποια αυτοδιοικητική αυτονομία, αφού είχαν Χριστιανό ηγέτη, που στην επιστολή αποκαλείται Εθνάρχης, και ο οποίος είχε αρκετές εξουσίες.

Φωκιανοί επιβιβάζονται σε πλοιάρια κατά τον 1^ο διωγμό.

Η επιστολή αναφέρεται στην παραβατικότητα μιας ηλικιωμένης γυναίκας και των νεαρών βοηθών της, καθώς και στη συμβολή του τοπικού ηγέτη των χριστιανών  Γεωργίου Εμμανουήλ στην σύλληψη και καταδίκη τους. Από την ανάγνωση της επιστολής προκύπτει ότι ο συντάκτης της είναι εγγράμματος και χειρίζεται άριστα την καθαρεύουσα ελληνική γλώσσα χωρίς ορθογραφικά και συντακτικά λάθη. Η επιστολή είναι ανώνυμη και διερωτάται κανείς ποιός να ήταν άραγε ο επιστολογράφος, ο οποίος γνώριζε τόσο καλά ελληνικά στις Νέες Φώκιες του 1866;

Η απάντηση ίσως βρίσκεται στον κατάλογο συνδρομητών[iv] του βιβλίου Φωκαϊκά[v] του λογίου της εποχής εκείνης Αθανασίου Παπαδοπούλου-Κεραμέως, όπου υπάρχουν 58 συνδρομητές από τις Νέες Φώκιες, οι οποίοι είναι κατά τεκμήριο οι εγγράμματοι της πόλης. Κατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα σ’ αυτούς τους 58 είναι και ο συντάκτης της επιστολής. 

Κατάλογος συνδρομητών από τη Ν. Φώκαια του
  βιβλίου Φωκαϊκά του Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως

Δεύτερος στον κατάλογο, μάλιστα με δύο αντίτυπα, είναι και ο Γεώργιος Εμμανουήλ, που είδαμε πιο πάνω. Επίσης στον κατάλογο υπάρχουν και οι δύο κόρες του Φωτεινή και Στυλιανή, καθώς και άλλοι δύο με το ίδιο επώνυμο, ο Χατζή Χαράλαμπος Εμμανουήλ και ο Χατζή Αναστάσιος Εμμανουήλ. 

Όλοι αυτοί ίσως είναι πρόγονοι όσων Φωκιανών φέρουν σήμερα τα επώνυμα Χατζηεμμανουήλ και Χατζημανώλης. Επειδή στον κατάλογο υπάρχουν αρκετά ονόματα, τα οποία φέρουν σήμερα συμπολίτες μας Μικρασιάτες, γι αυτό δημοσιεύω τον κατάλογο αυτούσιο σε φωτογραφική αποτύπωση, με την ελπίδα ότι κάποιοι θα αναγνωρίσουν τους προγόνους τους.

Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το παρόν κείμενο είναι από τα βιβλία Φωκαϊκά του Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως και Φώκαια 1913-1920 του Φελίξ Σαρτιώ[vi].

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρέθεμνος 31/12/2016)

---

[i] Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι εκδότες της εφημερίδας επέλεξαν γι αυτήν ένα όνομα από την Κρητική Μυθολογία!

[ii] Ψέλλια = βραχιόλια.

[iii] Αυτού Εξοχότητα.

[iv] Τον 18^ο και 19^ο αιώνα όταν κάποιος είχε την πρόθεση να εκδώσει ένα βιβλίο και δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να το πράξει, κατέφευγε στη μέθοδο προεγγραφών συνδρομητών, δηλαδή οι ενδιαφερόμενοι προπλήρωναν ένα ποσό και έτσι συγκεντρώνονταν τα απαιτούμενα χρήματα και εξασφαλιζόταν η έκδοση. Ο κατάλογος δημοσιεύονταν στο τέλος του βιβλίου.

[v] Α. Παπαδοπούλου του Κεραμέως, Φωκαϊκά, Ιστορική και τοπογραφική μελέτη, Σμύρνη 1879.

[vi] Φώκαια 1913-1929, Η μαρτυρία του Φελίξ Σαρτιώ, Ριζάρειο Ίδρυμα, Αθήνα 2008.