ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

Ο ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

Τοῦ Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Φέτος [1987] συμπληρώνονται ἑκατό χρόνια ἀπό τήν ἵδρυση τοῦ Φιλεκπαιδευτικοῦ Συλλόγου Ρεθύμνης (ΦΣΡ), τοῦ σημαντικότερου σωματείου πού ἱδρύθηκε μέχρι, σήμερα στήν πόλη μας.

Πρόθεσή μου ἦταν νά δημοσιεύσω μιά ἐκτενή καί κατά τό δυνατόν πλήρη ἐργασία, γιά τή δράση αὐτοῦ τοῦ συλλόγου, ἀξιοποιώντας τό πλῆθος τῶν στοιχείων πού ἔχω μέχρι σήμερα συλλέξει. Ὅμως αὐτό, γιά διάφορους λόγους, δέν ἔγινε κατορθωτό. Ἔτσι σέ τοῦτο τό δημοσίευμα περιορίζομαι ἁπλῶς σέ μιά σκιαγράφηση, τοῦ συλλόγου καί τοῦ ἔργου του καί ἐπιφυλλάσσομαι στό μέλλον νά ἀσχοληθῶ μαζί του ἐκτενέστερα καί πληρέστερα.

Το Καταστατικό του 1888

Μέ τό ἄρθρο 15 της Συμβάσεως τῆς Χαλέπας (1878) ἐπιτράπηκε ἡ ἵδρυση Φιλεκπαιδευτικῶν Συλλόγων στήν Κρήτη. Τό 1879 ἱδρύθηκε ὁ Φιλεκπαιδευ­τικός Σύλλογος Ηρακλείου καί τόν ἴδιο χρόνο ὁ Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Χανίων. Στό Ρέθυμνο ἱδρύθηκε τό 1884 ὁ Θεατρικός Σύλλογος "Αἱ Μοῦσαι, πού λειτούργησε την τριετία 1884-1886 καί ἡ δράση του περιορίστηκε στήν διοργάνωση θεατρικῶν παραστάσεων καί ἐπετειακών ἐκδηλώσεων γιά τήν ὁλοκαύτωση τοῦ ’Αρκαδίου.

Τόν Νοέμβριο τοῦ 1887 ἱδρύθηκε ὁ Φ.Σ.Ρ. Τήν ἰδέα καί τήν πρωτοβουλία εἶχε ὁ Ἐμμανουήλ Γενεράλις, νεαρός τότε Φι­λόλογος, ὁ ὁποῖος ἕνα βράδυ σέ καφενεῖο τοῦ Ρεθύμνου ἐγραψε σ’ ἕνα φύλ­λο χαρτιοῦ "Οἱ θέλοντες νά ἱδρυθῇ Σύλλογος ἐπιστημονικός ἐν Ρεθύμνῃ ὑπογράφονται ἐν τῷ παρόντι". Ὑπέγραψαν δεκαεννέα ἄτομα. Στις 12 Δεκεμ­βρίου 1887 ἔγιναν ἀρχαιρεσίες γιά τήν ἐκλογή τοῦ πρώτου Δ.Σ. τοῦ Συλλόγου. Ἐκλέχτηκαν: Πρόεδρος ὁ Κων/νος Πετυχάκης γιατρός, Ἀντιπρόεδροι οἱ Εὐθύμιος Βερνάρδος σχολάρχης καί Π. Ταταράκης δικηγόρος, Γεν. Γραμμα­τέας ὁ ’Εμμ. Γενεράλις καθηγητής, Εἰδικός Γραμματέας ὁ Γ. Σκουλούόης δι­κηγόρος, Ταμίας ὁ ’Ιωάννης Βούλγαρης δικηγόρος, καί Ἔφορος Βιβλιοθήκης ὁ Γ. Η. Καφφᾶτος δικηγόρος.

ΣΚΟΠΟΙ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ

Οἱ σκοποί τοῦ Συλλόγου, ὅπως περιγράφονται στό καταστατικό του εἶναι: 1) Ἡ συλλογή καί διάσωση ἀρχαιοτήτων, 2) Ἡ συλλογή λαογραφικοῦ ὑλικοῦ, 3) Ἡ ἀνάπτυξη ἐπιστημονικῶν ζητημάτων μέ διαλέξεις, 4) Ἡ ἐξερεύνηση τοῦ ἐδάφους τῆς Κρήτης καί 5) Ἡ δημιουργία Βιβλιοθήκης καί ἀναγνωστηρίου.

Η σφραγίδα του Συλλόγου

Ὅμως παρά τά ὅσα γράφονται στό καταστατικό, εἶναι φανερό πώς ὁ βαθύ­τερος στόχος τοῦ Συλλόγου εἶναι ἡ ἀνύψωση τοῦ φρονήματος τῶν ὑπόδουλων Χριστιανῶν καί ἡ προετοιμασία τοῦ τόπου γιά τήν ἀπελευθέρωση πού πλη­σιάζει. Τό λέει ἄλλωστε καθαρά στή λογοδοσία τῶν πεπραγμένων τοῦ πρώτου ἔτους τοῦ Συλλόγου ὁ πρόεδρός του Κων/νος Πετυχάκης: "...Καί ἦτο πλέον καιρός νά δείξωμεν καί ἡμεῖς σημεῖα ζωῆς ἐν τῇ ἐποχῇ ταύτῃ ἀσύγγνωστος ἔλλειψις καθήκοντος ἤθελεν εἶνε ἄν καί ἡμεῖς οἱ ἐπί πατραγαθίᾳ καυχώμενοι ἐμένομεν νωθροί καί άδρανεῖς ἀμελοῦντες τῆς δεούσης παρασκευῆς τοῦ τόπου ἡμῶν πρός τό ποθούμενον καί μετ’ ἀρρήτων παλμῶν καρδίας ἀνα­μενόμενον μέλλον".

Εἶναι συγκινητικός ὁ ἐνθουσιασμός μέ τόν ὁποῖο, τόσο τό Δ.Σ. ὅσο καί τά ἱδρυτικά μέλη ἐπιδόθηκαν στην ὑλοποίηση τῶν σκοπῶν τοῦ Συλλόγου. Τόν ἴδιο ἐνθουσιασμό κατόρθωσαν νά μεταδώσουν καί στούς ἄλλους συμπολίτες μέ ἀποτέλεσμα νά καταφθάνουν στόν Σύλλογο πλῆθος προσφορῶν σέ χρῆμα, βι­βλία, ἀρχαῖα ἀντικείμενα κ.ἄ. Τέθηκαν τόσο στέρεες βάσεις, ὥστε ὁ Σύλλο­γος νά μπορέσει νά διανύσει περίπου τριάντα χρόνια γεμάτα δράση καί προσφορά στούς παρακάτω τομείς.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Ανακοίνωση του 1921 που
δείχνει ότι ο ΦΣΡ, 25 χρόνια
από την ίδρυσή του συνεχίζει
να λειτουργεί τη νυχτερινή σχολή.

Γνωρίζοντας οἱ ὑπεύθυνοι τοῦ Συλλόγου τή σημασία τῆς παιδείας ἔριξαν ἰδιαίτερο βάρος πρός αὐτήν τήν κατεύθυνση. Τότε λειτουργοῦσαν στό Ρέθυ­μνο, ὑπό τήν ἐποπτεία τῆς "’Εφορείας τῶν κοινῶν τῆς πόλεως καταστημά­των", Δημοτική Σχολή ἀρρένων καί θηλέων καί Ἑλληνικό Σχολεῖο ἤ Σχο­λαρχεῖο ἀρρένων καί θηλέων. Μέ πρωτοβουλία τοῦ Συλλόγου λειτούργησε γιά πρώτη φορά στό Ρέθυμνο

Γυμνάσιο τό σχολικό ἔτος 1890-91. Ἐπίσης ἱδρύθηκαν καί λειτούργησαν με ἔξοδα τοῦ Συλλόγου γιά πρώτη φορά Νη­πιαγωγείο καί Κυριακό Σχολεῖο. Ἀλλά ἡ μεγαλύτερη προσφορά τοῦ Συλλό­γου στόν χῶρο τῆς παιδείας εἶναι ἡ ἵδρυση καί λειτουργία, πάλι μέ ἔξο­δα τοῦ Συλλόγου, τῆς "Σχολῆς τοῦ Λαοῦ". Ἡ σχολή ἦταν νυχτερινή καί ἱδρύ­θηκε γιά ὅσους δέν μποροῦσαν, γιά όποιοδήποτε λόγο, νά φοιτήσουν στά δημόσια σχολεῖα. Κατά τό πρῶτο ἔτος λειτουργίας τῆς σχολῆς, γράφτηκαν 31 μαθητές διαφόρων ἡλικιων ἀπό 10 μέχρι 27 ἐτῶν. Χωρίστηκαν σέ τέσσε­ρις τάξεις ὅπου διδάσκονταν Γραφή, Ἀνάγνωση, Γραμματική, Ἀριθμητική, Ἱστορία Ἀρχαίας Ἑλλάδος, Ἱστορία Κρήτης, Γεωγραφία, Θρησκευτικά καί Ὑγιεινή.

Ὁ πρόεδρος τοῦ Συλλόγου Κων/νος Πετυχάκης, στή λογοδοσία του λέει γιά τή "Σχολή τοῦ Λαοῦ" μεταξύ ἄλλων καί τά ἑξῆς: "…Ἐάν τις ἔτι δυσπίστως ἔχῃ πρός ἡμᾶς, προσελθέτω εἰς τό Σχολεῖον κατά τάς ὥρας τῆς διδασκαλίας καί ἀφ’ οὗ ἴδη τόν μέχρι χθές ἀγνοοῦντα καί αὐτό τό Ἄλ­φα ἀκροώμενον προσεκτικώτατα τοῦ διδασκομένου μαθήματος ἤ γράφοντα τό ὄνομά του μετά χαρᾶς, ἥν δέν κρύπτει, ἄς εἴπῃ ἐάν κέντρον τοιοῦτον, οἷον τό ἡμέτερον, εἶνε μάταιον καί ἀνωφελές".

ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΚΑΙ ΜΟΥΣΕΙΟ

Εἶναι σίγουρο πώς οἱ Ρεθεμνιῶτες ἀγνοούν ὅτι τό Ἀρχαιολογικό Μουσεῖο τῆς πόλεως τοῦ Ρέθυμνου ἱδρύθηκε ἀπό τόν ΦΣΡ καί ὅτι πολλά ἀπό τά ἐκθέματά του ὀφείλονται στόν ἴδιο σύλλογο.

Το δίπλωμα που απένεμε ο ΦΣΡ
στα επίτιμα & αντεπιστέλλοντα
μέλη

Τά πρῶτα ἀντικείμενα τοῦ Μουσείου προῆλθαν ἀπό δωρεές, ἀγορές καί ἀνασκαφές πού πραγματοποίησε ὁ Σύλλογος. Αὐτή ἡ πρώτη συλλογή, δέν ἦταν καθόλου εὐκαταφρόνητη. Περιλάμβανε 12 μαρμάρινα αντικείμενα,180 πήλι­να, 10 χάλκινα καί 19 γυάλινα. Έπίσης περιλάμβανε μιά σημαντικότατη συλλογή 995 ἀρχαίων νομισμάτων, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ καί τή βάση αὐτῆς πού ὑπάρχει σήμερα, στό Μουσεῖο Ρέθυμνης. Τόν Ἰούλιο τοῦ 1888 ὁ ΦΣΡ πραγματοποίησε ἀνασκαφή στήν περιοχή τοῦ Σταυρωμένου ἡ ὁποία ἔφερε στό φῶς δύο ἀρ­χαίους τάφους καί ἀρκετά εὑρήματα, παρά τίς περιορισμένες ἐπιστημονικές γνώσεις τῶν ὑπευθύνων τῆς ἀνασκαφῆς.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ.

Ὁ ΦΣΡ δημιούργησε καί ἀξιόλογη, γιά τά μέτρα τῆς ἐποχῆς, βιβλιο­θήκη. Περιλάμβανε περί τούς 1500 τόμους, τό σύνολο τῶν ὁποίων προερχόταν ἀπό δωρεές τόσο τοῦ ντόπιου στοιχείου ὅσο καί Ἑλλήνων τῶν Ἀθηνῶν καί τῆς διασπορᾶς.

Τό σημαντικό ὅμως δέν βρίσκεται στόν ἀριθμό τῶν βιβλίων ἀλλά στό γε­γονός ὅτι πρόκειται, στό σύνολό τους σχεδόν, γιά σπάνιες σήμερα ἐκδόσεις. Ἀρκετά ἀπό τά βιβλία αὐτά διασώθηκαν καί σήμερα φυλλάσσονται στή Δημό­σια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης. Ἀξιοσημείωτο εἶναι πώς ἡ Βιβλιοθήκη τοῦ ΦΣΡ ἦταν δανειστική καί ὅτι διέθετε ἀναγνωστήριο μέ ἐφημερίδες καί περιο­δικά τῆς ἐποχῆς.

ΘΕΑΤΡΟ

Ἄν καί σέ κανένα ἀπό τά δύο καταστατικά[1] τοῦ ΦΣΡ δέν γίνεται λόγος γιά θέατρο καί θεατρικές παραστάσεις, ἐντούτοις ὁ ΦΣΡ ἔδωσε παραστάσεις, γιά τίς ὁποῖες, δυστυχώς, δέν ἔχομε πολλές πληροφορίες. Στίς 9 Φεβρουαρίου 1888 ἀνέβασε τήν πρώτη του παράσταση μέ τό δράμα «Ἡ Χίος δούλη» του Θεόδωρου Ὀρφανίδη καί τήν κωμωδία «Ὁ κύριος Ἑπτά» άγνωστου συγγραφέα. Μιά άλλη παράσταση πού ἀνέβασε ὁ θίασος τοῦ ΦΣΡ, δόθηκε στά τέλη τοῦυ 1888 καί συγκεκριμένα στίς 24 Δεκεμβρίου. Παρουσιάστηκε τό δράμα «Πίστις, Ἐλπίς καί Ἐλεος» τοῦ Joseph-Bernard Rosier, καί ἡ κωμωδία «Χορός μεταμφιεσμένων». Στίς 22 Ἰανουαρίου 1889 ὁ θίασος τοῦ ΦΣΡ ἔδωσε νέα παράσταση μέ τό δράμα «Γαλάτεια» τοῦ Σπυρ. Βασιλειάδη καί τήν κωμωδία «Γάμος ἄνευ νύμφης» τοῦ Ἀλέξ. Ρίζου Ραγκαβή.

Αγγελία Μνημοσύνου το 1912

Δέν γνωρίζουμε ἄν ὁ ΦΣΡ ἔδωσε ἄλλες παραστάσεις, γνωρίζουμε ὅμως ὅτι εἶχε ἀρκετά ἔσοδα ἀπό θεατρικές παραστάσεις κατά το 1888, ὅπως προκύπτει ἀπό τή λογοδοσία τοῦ προέδρου του γιά τό ἔτος αὐτό[2].

ΦΙΛΑΡΜΟΝΙΚΗ

Καί στόν τομέα τῆς μουσικῆς ὁ ΦΣΡ παρουσίασε ἀξιόλογη δραστηριό­τητα. Ἴδρυσε σχολή μουσικῆς ὅπου ἐπί δυό χρόνια διδασκόταν θεωρία μου­σικής ἀπό τόν μουσικοδιδάσκαλο Βασ. Κουτσό, πού μετακλήθηκε ἀπό τήν Ἀθήνα. Παράλληλα παραγγέλθηκαν στήν Ἰταλία 35 μουσικά ὄργανα μετά τήν παραλαβή τῶν ὁποίων ἄρχισε ἡ πρακτική ἐξάσκηση καί σέ λίγο χρόνο oἱ μαθητές ἦταν σέ θέση νά παίζουν ἀρκετά μoυσικά κομμάτια. Στή συνέχεια ἀπό τούς μαθητές τῆς σχολής συγκροτήθηκε ἡ Φιλαρμονική, πού ἐκτός ἀπό τίς γιορτές καί ἐπετείους ἐμφανιζόταν δύο φορές τήν ἑβδομάδα (Πέμπτη καί Κυριακή) σέ διάφορα κέντρα τῆς πόλης. Ἡ δράση τῆς Φιλαρμονικής του ΦΣΡ ἐντοπίζεται κυρίως μέσα στή δεκαετία 1900-1910.

Οδηγίες συλλογής λαογραφικού υλικού.

Ἐκτός ἀπό ὅα τά παραπάνω, πού μόνο ἐπιγραμματικά ἀναφέραμε, ὁ ΦΣΡ διοργάνωσε πλῆθος διαλέξεων, ἐξέδωσε το 1890 τή Γεωγραφία τῆς Κρήτης τοῦ Ἐμμ. Λαμπρινάκη, ἐφόδιασε μέ ὄργανα Φυσικῆς τά σχολεῖα τῆς πόλης, συνέλεξε λαογραφικό ὑλικό καί γενικά προσέφερε ἔργο πού, ὅπως ἀναφέραμε καί στήν ἀρχή, κανείς ἄλλος σύλλογος τοῦ Ρεθύμνου μέχρι σήμερα δέν κατόρθωσε νά προσφέρει.

Εἶχε πολύχρονη δράση, πού φτάνει μέχρι τή δεκαετία τοῦ 1920, ἀφοῦ τον Ὀκτώβρη τοῦ 1921 βρίσκομε στήν ἐφημ. Κρητική Επιθεώρησις ἀνακοίνωσή του γιά τήν ἔναρξη τῶν μαθημάτων στή νυκτερινή σχολή καί τόν ἑπόμενο χρόνο βρίσκομε στήν ἴδια ἐφημερίδα ὅτι προσφέρει 100 δρχ. ὑπέρ τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἀγῶνος. Δέν γνωρίζομε πότε ἀκριβῶς ἔπαψε νά λειτουργεῖ, πάντως τελευταῖος του πρόεδρος ἧταν ὁ δικηγόρος Πέτρος Μανουσάκης.

(Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Δούρειος Ίππος των Κρητικών Γραμμάτων, τεύχος 16 (Δεκέμβριος 1987). 

---

[1] (α) Κανονισμός του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνης, Εν Ρεθύμνη, Τύποις Καλαϊτζάκη, 1888 και (β) Κανονισμός του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνης, Εν Χανίοις, Εκ του τυπογραφείου «Η Πρόοδος» Ε.Α. Φραντσεσκάκη, 1900.

[2] Κωνσταντίνου Ε. Πετυχάκη, Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνης. Λογοδοσία τῶν κατά τό Α΄ ἔτος γενομένων (1888), Ἐν Ρεθύμνῃ, Τύποις Στυλ. Ἐμμ. Καλαϊτζάκη, 1889.