Η ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑ ΚΑΙ Η ΤΜΗΜΑΤΙΚΗ ΕΦΟΡΕΙΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

 Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Η Δημογεροντία και

η Τμηματική Εφορεία Ρεθύμνης

(Με αφορμή μια φωτογραφία)

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι χριστιανοί της Κρήτης βρίσκονταν κάτω από την απόλυτη εξουσία όχι μόνο του Τουρκικού κράτους και των αξιωματούχων του, αλλά και των απλών Οθωμανών υπηκόων, που μπορούσαν, χωρίς καμιά συνέπεια, με την παραμικρή αφορμή, να στερήσουν περιουσία, τιμή και ζωή των χριστιανών ραγιάδων. Μόνο κατά τα τελευταία σαράντα χρόνια του 19^ου αιώνα παραχωρήθηκαν στους χριστιανούς της Κρήτης κάποια προνόμια, που κι αυτά όμως σύντομα ανακλήθηκαν ή καταπατήθηκαν.

Εικ. 1: Οι σφραγίδες της Δημογεροντίας κατά χρονολογική σειρά.
Οι δύο πρώτες φέρουν τις χρονολογίας 1858 και 1868, ενώ η 
τρίτη, που δεν φέρει χρονολογία, βρέθηκε σε έγγραφο του 1872.

Η πρώτη μορφή αυτοδιοίκησης που εμφανίζεται στην Κρήτη κατά την περίοδο της ύστερης Τουρκοκρατίας ήταν αυτή των Δημογεροντιών. Με φιρμάνι του 1858 προβλέφθηκε η ίδρυση και λειτουργία Δημογεροντίας στις έδρες των τριών Διοικήσεων, δηλαδή στα Χανιά στο Ηράκλειο και στο Ρέθυμνο. Αργότερα με τον Οργανικό Νόμο του 1868 ενισχύθηκε και επιβεβαιώθηκε ο θεσμός των Δημογεροντιών και μάλιστα, με την αύξηση των Διοικήσεων του νησιού σε πέντε, αυξήθηκε παράλληλα σε πέντε και ο αριθμός των Δημογεροντιών με την προσθήκη των Δημογεροντιών Λασιθίου (με έδρα τη Νεάπολη) και Σφακίων.

Εικ. 2: Το λογότυπο και η σφραγίδα της
Τμηματικής Εφορείας.

Ο αριθμός των μελών κάθε Δημογεροντίας κυμαινόταν από 5 μέχρι 7 μέλη ανάλογα με τον πληθυσμό της περιοχής. Πρόεδρος ήταν ο οικείος Μητροπολίτης, ενώ τα υπόλοιπα μέλη αναδεικνύονταν από εκλεκτορικά σώματα, που τα αποτελούσαν εκπρόσωποι των διαφόρων επαγγελματικών τάξεων. Οι υποψήφιοι θα έπρεπε να είναι έγγαμοι, τουλάχιστον 35 ετών και να έχουν κτηματική περιουσία άνω 50.000 γροσίων. Οι Δημογεροντίες είχαν αρμοδιότητα επί θεμάτων κληρονομικού και οικογενειακού δικαίου, παιδείας και κοινωνικής πρόνοιας. Επίσης διαχειρίζονταν (μέσω της Ορφανικής Τράπεζας) τις ορφανικές περιουσίες, δηλαδή τις περιουσίες των ορφανών από πατέρα ανήλικων παιδιών μέχρι αυτά να ενηλικιωθούν.

Επειδή το φιρμάνι του 1858 με το οποίο συστάθηκε ο θεσμός των δημογεροντιών στην Κρήτη, δεν προέβλεπε λεπτομέρειες για τον τρόπο λειτουργίας τους, εκπρόσωποι των Δημογεροντιών Ηρακλείου, Ρεθύμνου και Χανίων συναντήθηκαν στο Ηράκλειο τον Δεκέμβριο του 1862 και κατήρτισαν τον «Εσωτερικό Διοργανισμό (Κανονισμό) της Δημογεροντίας» που προέβλεπε αναλυτικά τον τρόπο με τον οποίο θα λειτουργούσε στο εξήςⁱ.

Γενικά μπορούμε να πούμε πως η Δημογεροντία ήταν η ανώτατη πολιτική αρχή των χριστιανών του τόπου και αναδείχτηκε βοηθός και προστάτης τους σε όλα τα θέματα που τους απασχολούσαν.

Η Δημογεροντία Ρεθύμνης

Δυστυχώς το αρχείο της Δημογεροντίας Ρεθύμνης δεν σώθηκε, όπως άλλωστε και άλλα αρχεία του Ρεθύμνουⁱⁱ, έτσι η σύνταξη αυτού του δημοσιεύματος στηρίζεται υποχρεωτικά σε ψηφίδες κατεσπαρμένες εδώ κι εκεί.

Εικ. 3: Ο Επίσκοπος Καλλίνικος Νικολετάκης σε
λεπτομέρεια φορητής εικόνας του Αντ. Βεβελάκη
έτους 1857.

Η θητεία της Δημογεροντίας ήταν διετής και απαρτιζόταν από πέντε μέλη: 1) Τον τοπικό Επίσκοπο, 2) Τον ένα από τούς δύο χριστιανούς δικαστές του μικτού δικαστηρίου, 3) Το ένα από τα δύο μέλη του διοικητικού συμβουλίου του Τμήματος (Νομού) και 4) Δύο εκπροσώπους των επαρχιών. Πρώτος πρόεδρος υπήρξε ο επίσκοπος Καλλινικος Νικολετάκης (1838-1868)ⁱⁱⁱκαι ακολούθησαν στην προεδρία οι επίσκοποι Ιλαρίων Κατσούλης (1889-1880) και Ιερόθεος Μπραουδάκης (1882-1896). Άλλοι δημογέροντες που συναντάμε σε διάφορα κείμενα είναι οι: Μιχαήλ Τσουδερός (1862), Ανδρέας Καθαράκης (1862), Δημήτριος Γ. Σακόρραφος (1863), Ιωάννης Μ. Βολανάκης (1863), Λεωνίδας Π. Ματθαιουδάκης (1870), Εμμανουήλ Ν. Πορτάλιος (1870), Μιχαήλ Χανιωτάκης (1870), Χαράλαμπος Α. Καλοειδάς Α. (1887), Αριστείδης Παππαδάκης (1895) και Αντώνιος Σκουλούδης (1895).

Τους δημογέροντες πλαισίωναν και βοηθούσαν στο έργο τους ένας γραμματέας και ένας κλητήρας. Πρώτος Γραμματέας της Δημογεροντίας υπήρξε ο Διογένης Μοσχοβίτης^iv, ο οποίος υπηρέτησε ως ελληνοδιδάσκαλος στα σχολεία της πόλης και σκοτώθηκε κατά το 1868 μεσούσης της μεγάλης Κρητικής επανάστασης.

Η Εφορεία των Κοινών της Πόλεως Καταστημάτων

Παράλληλα με τη Δημογεροντία Ρεθύμνης υπήρχε και η «Εφορεία των κοινών της πόλεως καταστημάτων» ή «Τμηματική Εφορεία», όπως λεγόταν για λόγους συντομίας. Αντίθετα με τη Δημογεροντία, από το αρχείο της Εφορείας σώθηκαν εννέα χειρόγραφοι κώδικες τους οποίους δημοσίευσε ο αείμνηστος καθηγητής Ν. Β. Δρανδάκης^v και ο π. Χαράλαμπος Καμηλάκης^vi. Ιδρύθηκε το 1862 και λειτουργούσε μέχρι το 1881 κάτω από την εποπτεία της Δημογεροντίας. Η αρμοδιότητά της –όπως το λέει και ο τίτλος της– ήταν επί των κοινωφελών ιδρυμάτων της πόλης, δηλαδή επί των σχολείων και του νοσοκομείου. Μετά το 1881 μέχρι τη Μεταπολίτευση είχε αυτόνομη λειτουργία με αποκλειστική αρμοδιότητα επί των θεμάτων της εκπαίδευσης του τόπου. Η θητεία της ήταν διετής και απαρτιζόταν αρχικά από έξι μέλη και στη συνέχεια από πέντε ή και τέσσερα. Πρόεδρος ήταν και εδώ ο εκάστοτε επίσκοπος με πρώτον στη σειρά τον Καλλινικο Νικολετάκη. Για τον σπουδαίο αυτόν Δεσπότη με το σημαντικό έργο ο αείμνηστος Γυμνασιάρχης Μιχ. Πρεβελάκις^vii διασώζει ένα ανέκδοτο που δείχνει τον φιλοπαίγμονα χαρακτήρα του Επισκόπου, αλλά και τον αγώνα του να συγκεντρώσει χρήματα υπέρ τω κοινωφελών ιδρυμάτων του τόπου:

Εικ. 4: Η φωτογραφία δημοσιεύεται για πρώτη φορά
και εικονίζει τη νότια είσοδο ου μητροπολιτικού
συγκροτήματος από την οδό Τομπάζη.(Αρχείο
Ιστορικού & Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης)

…Περιήρχετο οὗτος Σάββατόν τι μετά των Ἐφόρων άνά τά ἐμπορικά καταστήματα της πόλεως συλλέγων, ὡς συνήθως ἐποίει, εἰσφοράς τῶν πολιτών ὑπέρ τῶν Κοινῶν τῆς Πόλεως Καταστημάτων. Εἰσῆλθε και εἰς τό ἐμπορικόν ἑνός πολίτου, καλοῦ κἄγαθοῦ μέν κατά τά ἄλλα, φύσει δε φιλοχρημάτου καί ἐλαχίστην ἤ μικράν τήν συμβολήν του ὑπέρ τῶν κοινῶν. Ἔτυχεν οὗτος νά κάμῃ τήν μέτρησιν τῶν χρημάτων του καί νά ἔχῃ ἐπί τοῦ γραφείου του παρατεταγμένας πολλάς στήλας ταλλήρων, ὅταν ὁ Ἐπίσκοπος μετά τῶν ἀκολούθων εἰσέβαλον. «Πόσας στήλας ἀπ’ αὐτάς θά δώσητε διά τήν Ἐκκλησίαν καί τά Σχολεῖα μας;», ἠρώτησεν φιλοπαιγμόνως ὁ Ἐπίσκοπος. «Ὅσας θέλετε», ἀπήντησεν ὁ ἔμπορος, βέβαιος ὤν ὅτι ἡ δήλωσίς του αὕτη δέν θά ἐλαμβάνετο τοῖς μετρητοῖς. Ὁ Ἐπίσκοπος, καλός καί γρήγορος, ἐπῆρε μίαν στήλην ἐκ δέκα ταλλήρων καί ἔρριψεν αὐτά εἰς τόν κορβανάν. Ὁ ἔμπορος ταραχθείς, ἀλλά καί θέλων νά κρατήσῃ τό πρᾶγμα ἐν τῷ πλαισίῳ τῆς ἀστειότητος εἶπεν εἰς τόν Ἐπίσκοπον: «Δέν θά πάρῃς ἄλλα;». «Νά πάρω; Ἄς πάρω ἄλλο ἕνα σωρουλάκι», ἀπήντησε ὁ Ἐπίσκοπος καί λαβών ἔρριψεν ἄλλην μίαν στήλην ταλήρων εἰς τό κυτίον τοῦ ἐράνου, εὐχαριστῶν δέ ἠθέλησε νά ἐξέλθῃ. Ἀλλ’ ὁ ἔμπορος ἔξαλλος πλέον ἀπό όργήν καί θυμόν καί έλπίζων ἴσως άκόμη εἰς την ἀπόδοσιν τῶν ἀνειλημμένων ταλλήρων ὠρύετο καί έφώναζε: «Πάρε κι’ ἄλλα νά χορτάσῃς πάρε!». Ὁ Ἐπίσκοπος ψύχραιμος ὅλως καί μειδιῶν: «Φθάνουν αὐτά φθάνουν, μόνον ὁ Θεός καί ἡ χάρις τῆς Θεοτόκου νά σοῦ τά εύλογῇ». Καί ταῦτα εὐχόμενος ἐξήρχετο ἅμα τοῦ ἐμπορικοῦ, ένῶ ὁ ἔμπορος συνώδευε τόν ἀπερχόμενον Ἀρχιερέα καί τήν ἀκολουθίαν του οὐχί βεβαίως μέ εὐχαριστίας καί κολακευτικούς λόγους.

Πλην του Επισκόπου άλλα μέλη της Εφορείας που συναντήσαμε σε διάφορα κείμενα είναι οι: Αγγελιδάκης Μάρκος (1862), Ασκουτσάκης Χαρίλαος (1868), Βαρούχας Λεωνίδας Σ. (1871), Βεβελάκης Αντώνιος Χ. (1862), Βερνάρδος Νικόλαος Γ. (1883), Βούλγαρης Ιωάννης (1892,1893), Δάνδολος Αντώνιος M. (1887,1890), Δάνδολος Νικόλαος Γ. (1862), Δάνδολος Στυλιανός Ν. (1873,1883), Δρανδάκης Βασίλειος Γ. (1873), Δρανδάκης Νικόλαος (1869), Ζανιδάκης (ή Τζανιδάκης) Δημήτριος Κ. (1883,1885,1887), Ζαχαράκης Ε. (1894), Καλομενόπουλος Δημήτριος Γ. (1864), Καλομενόπουλος Ιωάννης Δ. (1889,1890,1893,1894), Καλομενόπουλος Ιωάννης Α. (1868), Καλομενόπουλος Ιωάννης Μ. (1869), Καυγαλάκης Ιωάννης (1894), Κορωνάκης Ιωάννης (1865),

Εικ. 5: Το λιθογραφημένο σχέδιο του Αντ. Βεβελάκη.

Κορωνάκης Στυλιανός (1864), Κούνουπας Χαράλαμπος Ι. (1873,1892), Λαμπρόπουλος (Μουσούρος) Στυλιανός (1862), Μανουσάκης Βασίλειος (1865), Μανουσάκης Δημήτριος (1869), Παπαδάκης Αριστείδης Π. (1868,1871), Παπαδάκης Εμμανουήλ Π. (1864,1869), Παπαδάκις Θεμιστοκλής Γ. (1883,1887, 1889, Πατρικαλάκης Εμμανουήλ (1864), Πενθερουδάκης Χαράλαμπος (1871), Πετυχάκης Μίνως Εμμ. (1889,1890), Πετυχάκης Στυλιανός Π. (1865,1868), Σαριδάκης Γεώργιος (1864,1871), Σιγανός Ιωάννης (1862), Σκουλούδης Μάρκος (1873), Τσιριμονάκις Χαρίδημος (1868), Τσουδερός Ιωάννης (1892,1893), Χαμαράκης Χρήστος Δ. (1862,1873), Χιονάκης Δημήτριος Μ. (1865), Ψαρουδάκης Κωνσταντίνος (1864).

Πού στεγαζόταν η Δημογεροντία και η Εφορεία;

Ενώ, σε γενικές γραμμές, γνωρίζουμε τη δράση της Δημογεροντίας και της Τμηματικής Εφορείας, δεν γνωρίζουμε, ή τουλάχιστον δεν προκύπτει από κάπου σαφώς, πού ακριβώς στεγάζονταν. Το μόνο που προκύπτει από διάφορες αναφορές είναι ότι στεγάζονταν κάπου γύρω από τον Μητροπολιτικό Ναό. Μάλιστα ο Νικ. Σταυράκης στην Στατιστική του αναφέρει ότι στον περίβολο του ναού των Εισοδίων υπάρχουσι σχολεία αρρένων και θηλέων και το κατάστημα της δημογεροντίας. Μπορεί να πέρασαν πολλά χρόνια από τότε που λειτουργούσε η Δημογεροντία, όμως φαίνεται ότι διατηρήθηκε στην συλλογική μνήμη της Ρεθεμνιώτικης κοινωνίας τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1940. 

Δύο παλαιοί Ρεθεμνιώτες^viii, που μεγάλωσαν στη συνοικία της Μητρόπολης και τους οποίους ρώτησα, μου δήλωσαν με βεβαιότητα ότι η είσοδος της Δημογεροντίας βρισκόταν απέναντι από το σημείο που σήμερα βρίσκονται τα γραφεία του μητροπολιτικού ναού. Έτσι όταν προ καιρού είδα τη φωτογραφία (Εικ. 4)^ix, όπου στο βάθος διακρίνεται το καμπαναριό της Μητρόπολις αντιλήφθηκα ότι πρόκειται για την νότια είσοδο του παλαιού μητροπολιτικού συγκροτήματος, αλλά και για την είσοδο της Δημογεροντίας και της Τμηματικής Εφορείας.

Εικ. 6: Η αίθουσα των Τριών Ιεραρχών από ΝΑ.
Αριστερά σε πρώτο πλάνο η ΒΑ γωνία του
Επισκοπείου. 

Εικ. 7:Η αίθουσα των Τριών Ιεραρχών από ΒΑ

Στο λιθογραφημένο σχέδιο του ζωγράφου-αγιογράφου Αντωνίου Βεβελάκη (1819-1914), στο οποίο γίνεται αναφορά στα κτίσματα που περιβάλλουν τον μητροπολιτικό ναό, δεν αναφέρεται η Δημογεροντία, ίσως επειδή το σχέδιο έγινε κατά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της. Στην κάτω δεξιά γωνία του σχεδίου (Εικ. 5) εικονίζεται αρχιερατική πομπή, η οποία φαίνεται να έχει εισέλθει από το θολωτό πέρασμα που οδηγεί στο εσωτερικό της νότιας αυλής του ναού. Το κτίσμα πάνω από το θολωτό πέρασμα, που εφάπτεται δυτικά με την αίθουσα των Τριών Ιεραρχών, υποστηρίζω ότι ήταν τα γραφεία της Δημογεροντίας και της Τμηματικής Εφορείας. Υπάρχει μια φωτογραφία (Εικ. 6), που την τοποθετώ στα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, όπου εικονίζεται η αίθουσα των Τριών Ιεραρχών από ΝΑ τραβηγμένη μπροστά από τον ναό του Αγίου Αντωνίου. Οι εικονιζόμενοι στη φωτογραφία πρέπει να είναι μαθητές με τον δάσκαλό τους, δεδομένου ότι για μεγάλο διάστημα η αίθουσα στέγαζε το δημοτικό σχολείο της πόλης, γι’ αυτό άλλωστε ονομαζόταν και Αίθουσα της Δημοτικής Σχολής. Στο βάθος, ανάμεσα στην αίθουσα των Τριών Ιεραρχών και το καμπαναριό, ξεχωρίζει το κτίριο της Δημογεροντίας, το οποίο μάλιστα υπερβαίνει σε ύψος την αίθουσα των Τριών Ιεραρχών. Στην επόμενη φωτογραφία (Εικ. 7) φαίνεται η βόρεια πλευρά της αίθουσας των Τριών Ιεραρχών και το ισόγειο του κτιρίου που μας απασχολεί χωρίς να φαίνεται ο όροφος. Φαίνεται όμως καθαρά το θολωτό διαβατικό, που είδαμε στο σχέδιο Βεβελάκη. 

Εικ. 8: Η φωτ. αριστερά είναι του 1921 και προέρχεται από το αρχείο
του Ανδρέα Νενεδάκη. Η φωτ. δεξιά είναι του Βασίλη Χαριτάκη
τραβηγμένη περί το 1990.

Σε σχεδιάγραμμα του αείμνηστου δικηγόρου Γεωργίου Β. Δρανδάκη με την κάτοψη του μητροπολιτικού ναού και των πέριξ κτισμάτων το εν λόγω κτίσμα αναφέρεται ως διώροφο κτίσμα^x χωρίς να αναφέρεται η χρήση του. 

Στην τελευταία φωτογραφία (Εικ. 8) βλέπουμε δυο εκδοχές του ίδιου δρόμου με διαφορά 70 χρόνων. Στη δεξιά φωτογραφία ο δρόμος έχει διαπλατυνθεί, η πρόσοψη του ναού έχει υποχωρήσει και έχει φανεί το κωδωνοστάσιο.

(Δημοσιεύθηκε στην εφ. Ρέθεμνος, φ. 5/12/2020)

i Σημανδηράκη Ζαχαρένια, Περί Δημογεροντιών Κρήτης, Επιστημονική Επετηρίδα Ι.Μ. Πέτρας και Χερρονήσου, τ. Α’, Νεάπολις 2010, σσ. 233-284.

ii Ο Χάρης Στρατιδάκης στο βιβλίο του Η εκπαίδευση στο Ρέθυμνο θεωρεί ότι το αρχείο λανθάνει. Εγώ δεν θα συμμεριστώ την αισιοδοξία του και το θεωρώ οριστικά απωλεσθέν.

iii Ο Καλλίνικος έπασχε από χρόνιο νόσημα και το 1867 αναγκάστηκε να αναχωρήσει από το Ρέθυμνο για τη Σύρο και στη συνέχεια για τη Σμύρνη, όπου και πέθανε τον Αύγουστο ή Σεπτέμβριο του 1868.

iv Ο Δήμος Ρεθύμνης έχει δώσει το όνομά του σε δρόμο της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου.

v Δρανδάκη Ν. Β., «Ειδήσεις περί των σχολείων Ρεθύμνης κατά το δεύτερον τέταρτον του 19ου αιώνος», Κρητικά Χρονικά, τ. 4, σσ. 21-64.

vi Καμηλάκη Χαραλάμπου, Ο Μητροπολιτικός Ιερός Ναός τα Εισόδια της Θεοτόκου Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 1999, σσ. 290-317.

vii Πρεβελάκι Μιχαήλ, «Περί ιδρύσεως, λειτουργίας και διοικήσεως των κοινών της πόλεως Ρεθύμνης Καταστημάτων κατά την από του 1843–1892 πεντηκονταετίαν», εφ. Κρητική Επιθεώρησις, φ. 6/12/1935 κ.ε. (17 συνέχειες).

viii Ο πρόσφατα αποθανών Λεωνίδας Καούνης και ο κ. Βασίλης Παπαβασιλείου.

ix Η φωτογραφία ανήκει στο αρχείο του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης και ευχαριστώ τους υπεύθυνους του Μουσείου που μου επέτρεψαν να τη δημοσιεύσω.

x Χαραλάμπου Κ. Καμηλάκη, Ο Μητροπολιτικός Ιερός Ναός Τα Εισόδια της Θεοτόκου Ρεθύμνου και τα περί αυτόν κτίσματα και παρεκκλήσια, Ρέθυμνο 1999, σελ. 51.