ΤΟ ΑΡΚΑΔΙΚΟ ΔΡΑΜΑ ΣΤΙΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ

ΤΟ ΑΡΚΑΔΙΚΟ ΔΡΑΜΑ

ΣΤΙΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Για τη μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866-1869 και ειδικότερα για την ολοκαύτωση του Αρκαδίου έχουν γραφτεί πάρα πολλά και θα γραφτούν και άλλα στο μέλλον, παρότι το θέμα φαίνεται εξαντλημένο. Οι κύριες πηγές για τα γεγονότα, στις οποίες μπορεί να καταφύγει ο ιστορικός ερευνητής, είναι κυρίως τα διπλωματικά αρχεία των χωρών που είχαν προξενική εκπροσώπηση στο νησί, και οι εφημερίδες –ελληνόφωνες και μη– που κυκλοφορούσαν εκείνη την εποχή. Αυτή η δεύτερη πηγή έχει χρησιμοποιηθεί αποσπασματικά και ιδιαίτερα τον τελευταίο καιρό στην προσπάθεια να τεκμηριωθεί αδιάψευστα ποιός ήταν ο Πυρπολητής του Αρκαδίου. Προσπάθεια που, κατά τη γνώμη μου, ενέχει το στοιχείο της ματαιοπονίας, αφού ουδείς αυτόπτης επέζησε, αλλά και επειδή σημασία έχει η αυτοθυσία τόσων ανθρώπων και όχι ποιο χέρι οδήγησε σ’ αυτήν.

Από την 1η σελίδα της εφημερίδας
"ΑΛΗΘΕΙΑ" των Αθηνών της 23/12/1866.

Σκοπός αυτού του κειμένου είναι να κάνει  μια σφαιρική παρουσίαση των εφημερίδων της εποχής εκείνης και του τρόπου που παρουσίασαν το Αρκαδικό δράμα κατά τον μήνα που ακολούθησε το Ολοκαύτωμα. Ερευνήθηκαν εφημερίδες της ελεύθερης -τότε- Ελλάδας, δηλαδή της πρωτεύουσας και επαρχιακών πόλεων. Επίσης ερευνήθηκαν ελληνόφωνες εφημερίδες της Οθωμανικής Τουρκίας, οι οποίες κυκλοφορούσαν στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη, καθώς και δύο ελληνόφωνες εφημερίδες της Τεργέστης.

Τα νέα δεν κυκλοφορούσαν γρήγορα εκείνο τον καιρό. Ειδικά η Κρήτη απομονωμένη ως νησί και κάτω από ένα καθεστώς βάρβαρο και τεχνολογικά καθυστερημένο, δεν είχε τη δυνατότητα γρήγορης επικοινωνίας με τον έξω κόσμο. Ειδικά σε επαναστατικές περιόδους, όπως αυτή της Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης του 1866-1869, η επικοινωνία γινόταν ακόμη δυσκολότερη. Η μόνη δυνατότητα επικοινωνίας με το έξω κόσμο, και αυτή με πολλές δυσκολίες και πολλούς κινδύνους, ήταν αυτή των επιστολών. Συγκεκριμένα ανώνυμες (για ευνόητους λόγους) επιστολές στέλνονταν με τα πλοία της ακτοπλοΐας, ένα αυστριακών συμφερόντων και ένα ελληνικών, τα οποία παράλληλα με τη μεταφορά επιβατών, εκτελούσαν και ταχυδρομική υπηρεσία.  Έτσι τα νέα για τα συμβαίνοντα στο νησί έφταναν με μεγάλη καθυστέρηση στην ελεύθερη Ελλάδα και από εκεί στον υπόλοιπο κόσμο. Πρώτοι σταθμοί υποδοχής των ειδήσεων ήταν η Σύρος και ο Πειραιάς, που εκτός από την αλληλογραφία δέχονταν πλήθος Κρητών προσφύγων, οι οποίοι εύρισκαν εκεί καταφύγιο κυνηγημένοι από τη τουρκική βαρβαρότητα. Παρενθετικά να αναφέρομε ότι η Σύρος τότε βρισκόταν σε μεγάλη οικονομική ακμή και μάλιστα το ελληνικό πλοίο της γραμμής, που συνέδεε την Κρήτη με την Ελλάδα, ήταν Συριανό. Κατά συνέπεια οι ειδήσεις για την πορεία της Επανάστασης πρωτοδημοσιεύονταν  σε  εφημερίδες της Σύρου και της Αθήνας και από εκεί αναδημοσιεύονταν στις υπόλοιπες. Έτσι, αφού οι πηγές είναι κατά βάση οι ίδιες, η αναδημοσίευση τους είναι σχεδόν πανομοιότυπη με μικρές παραλλαγές.  Πάντως πρέπει να σημειώσουμε ότι το σύνολο των εφημερίδων της Ελληνικής επικράτειας εκείνης της εποχής, είχε ταχθεί αναφανδόν στο πλευρό των Κρητικών και τους ενθάρρυνε με κάθε τρόπο στον Αγώνα τους. Επίσης συγκινητική ήταν η κινητοποίηση των απανταχού Ελλήνων υπέρ του αγώνα της Κρήτης και η ενίσχυσή του με κάθε τρόπο. Την ίδια στάση κράτησαν και οι δυο ελληνόφωνες εφημερίδες της Τεργέστης, η Ημέρα και η Κλειώ.

Η θέση των ελληνόφωνων εφημερίδων της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης ήταν δύσκολη και η στάση τους αμήχανη. Από τη μια αντιλαμβάνεται κανείς ότι ενδομύχως είναι υπέρ της Κρητικής Επανάστασης και από την άλλη ότι πρέπει να τηρούν κάποια προσχήματα για να αποφύγουν τις διώξεις της Τουρκικής Κυβέρνησης.

Οι Ευρωπαϊκές εφημερίδες κατά κανόνα τηρούν φιλελληνική στάση. Το φαινόμενο αυτό εντείνεται μετά το ολοκαύτωμα και εκφράζεται ανοιχτά η υποστήριξη τους στον αγώνα της Κρήτης. Μοναδική θλιβερή εξαίρεση οι Γαλλικές εφημερίδες Μηνύτωρ και Πατρίς, που τη συγκεκριμένη στιγμή τάσσονται στο πλευρό της Τουρκίας.

Αθήνα και Σύρος

Η Αθήνα, ως πρωτεύουσα, διέθετε και τότε πλήθος εφημερίδων. Άλλες ήταν εβδομαδιαίες, άλλες δισεβδομαδιαίες και άλλες σχεδόν καθημερινές, αφού κυκλοφορούσαν πέντε φορές την εβδομάδα.  Η Σύρος, παρά το γεγονός ότι είναι ένα μικρό νησί, βρισκόταν τότε σε μεγάλη οικονομική άνθηση και διέθετε τέσσερις εβδομαδιαίες εφημερίδες!  Όπως είδαμε, οι ειδήσεις υπό μορφή επιστολών, έφταναν στην Ερμούπολη και στον Πειραιά με το πλοίο της γραμμής και δίνονταν στις εφημερίδες για δημοσίευση. Ας δούμε συνοπτικά με χρονολογική σειρά, πώς υποδέχτηκαν τα νέα για το ολοκαύτωμα του μαρτυρικού μοναστηριού 19 εφημερίδες των Αθηνών και οι τέσσερις της Σύρου.

14 Νοεμβρίου

Στις 13 Νοεμβρίου φτάνει στον Πειραιά, προερχόμενη από την Κρήτη, η ρωσική φρεγάτα «Μέγας Ναύαρχος», η οποία φέρνει συγκεχυμένες και  ανακριβείς πληροφορίες για τα διαδραματισθέντα στο Αρκάδι. Με βάση αυτές τις πληροφορίες η Εν Αθήναις Κεντρική υπέρ των Κρητών  Επιτροπή1] εκδίδει «Δελτίο», το οποίο δημοσιεύουν οι εφημερίδες της 14^ης  Νοεμβρίου, όχι αυτούσιο αλλά η κάθε μια με τη δική της δημοσιογραφική οπτική και αντίληψη.

Έτσι στο φύλλο της 14^ης  Νοεμβρίου της εφημερίδας Αιών δημοσιεύεται επιστολή με ημερομηνία 12/11 και υπογραφή Β.Β., στην οποία περιγράφονται ανακριβώς τα της πολιορκίας και της ανατίναξης του Αρκαδίου. Αναφέρει ότι ο Κορωναίος ήταν οχυρωμένος στη Μονή και κατασκεύασε μπροστά στην είσοδο τρεις υπονόμους με εκρηκτικά, τους οποίους ανατίναξε όταν οι Τούρκοι συνωθούνταν από πάνω για να εισέλθουν στο Μοναστήρι. Και τότε …πολλαί ἑκατοντάδες σαρικίων καί σαλβαρίων ἐτινάχθησαν εἰς τόν ἀέρα… καί βροχή ποδῶν, κεφαλῶν, χειρῶν, ὅπλων, λίθων καί παντοίου εἴδους ἀμόρφων ἀντικειμένων ἔπεσεν ἐξ οὐρανοῦ καί ἐκάλυψε τό ἀνοιχθέν χάσμα. …Ὅσοι ἐπέζησαν ἀπό τήν καταστροφήν ταύτην, ἐτράπησαν εἰς φυγήν, διωκόμενοι μετά πείσματος ὑπό τῶν ἀνδρείων Ἑλλήνων[2].

Την ίδια μέρα (δηλαδή στις 14 Νοεμβρίου) στην εφημερίδα Αυγή δημοσιεύει το «Δελτίο» της Κεντρικής Επιτροπής, από το οποίο άντλησαν τις πληροφορίες όλες σχεδόν οι εφημερίδες.  Γράφει δηλαδή ότι ο Κορωναίος επέτυχε μεγάλη νίκη επί των Τούρκων στο Αρκάδι. Συγκεκριμένα η Αυγή αναφέρει ότι οι πολιορκούμενοι διατάχτηκαν να προσποιηθούν υποχώρηση και όταν τα στίφη των Τούρκων συνωστίζονταν στην είσοδο της Μονής ανατίναξαν τους τρεις υπονόμους που είχαν κατασκευάσει έξω από το Μοναστήρι και σῶμα ὁλόκληρον τούρκων ἐκπέμπεται εἰς τά ὕψη.

Περίπου τα ίδια, αλλά με συνοπτικότερο τρόπο, αναφέρουν στα φύλλα της 14^ης Νοεμβρίου και οι εφημερίδες Αλήθεια, Παλιγγενεσία και Πρωινός Κήρυξ.

15 Νοεμβρίου

Την επιστολή που δημοσίευσε ο Αιών στις 14/11 αντιγράφει και δημοσιεύει η εφημερίδα Παλιγγενεσία στο φύλλο της 15^ης Νοεμβρίου. Τις ίδιες πανομοιότυπες ειδήσεις δημοσιεύει και η εφημερίδα Ευαγγελισμός στο φύλλο της 15^ης Νοεμβρίου.

17 Νοεμβρίου

Στα φύλλα της 17^ης Νοεμβρίου οι πληροφορίες γίνονται πιο συγκεκριμένες και πλησιάζουν περισσότερο προς την πραγματικότητα. Η εφημερίδα Αιών δημοσιεύει για το Αρκάδι ένα υμνητικό σχόλιο και τρεις επιστολές από τα Χανιά.

Από το σχόλιο, που φέρει τον τίτλο «Νέον Μεσολόγγιον», αξίζει να παραθέσουμε λίγες γραμμές: …τό Ἀρκάδιον διά χαρακτήρων αἵματος καί πυρός ἐνέγραψεν εἰς τάς ἀθανάτους δέλτους τῆς νέας Ἑλληνικής ἱστορίας τό ὄνομα αυτόῦ. Παρά τό ἡρωϊκόν Μεσολόγγιον, τό Ἑλληνικόν γένος ἀναγράφει περίδοξον ἄλλο θαῦμα, τό Ἀρκάδιον… Τη μια από τις τρεις επιστολές της εφημερίδας Αιών με ημερομηνία 13/11 υπογράφει εἷς ἐθελοντής και παρά το γεγονός ότι είναι αρκετά μακροσκελής, δεν αναφέρει κάτι νέο σε σχέση με όσα

προαναφέρθηκαν. Τις άλλες δύο επιστολές υπογράφει κάποιος Ζαχαρίας, μάλιστα στη δεύτερη χρησιμοποιεί μόνο το αρχικό «Ζ». Η πρώτη φέρει ημερομηνία 14/11 και η δεύτερη, που συμπληρώνει την πρώτη, 15/11. Σ’ αυτήν τη δεύτερη επιστολή αναφέρεται ότι στο Μοναστήρι βρίσκονταν συνολικά 540 ψυχές και για πρώτη φορά γίνεται λόγος για ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης.
Συγκεκριμένα αναφέρει επί λέξει ότι οι πολιορκημένοι …ἰδόντες ὅτι πᾶσα περαιτέρω ἀντίστασις ἦτο περιττή, ἔβαλον πῦρ εἰς τήν πυριταποθήκην καί ἀνετράπησαν ὅλοι» καί ὅτι «ὑπέρ τούς δισχιλίους Τοῦρκοι ἐφονεύθησαν, καί ὅλη ἡ αὐλή ἐσκεπάσθη ἀπό πτώματα». Η επιστολή κλείνει χαρακτηρίζοντας το Αρκάδι ως Νέον Μεσολόγγιον και διερωτάται αν θα καμφθῶσιν ἐξ αὐτοῦ αἱ σκληραί καρδίαι τῶν διπλωματῶν.

Αντίθετα η εφημερίδα Εθνοφύλαξ στο φύλλο επίσης της 17^ης Νοεμβρίου αναφέρει τα όσα αναφέρθηκαν τις προηγούμενες ημέρες, δηλαδή γράφει πάλι για υπονόμους στους οποίους έθεσε πυρ ένας καλόγηρος και ότι μεταξύ των ἀπολαυόντων σήμερον τά οὐρί καί τό πιλάφι τοῦ ὀθωμανικοῦ παραδείσου εἶναι καί πολλοί διάσημοι ὀθωμανοί.

Η εφημερίδα Νέα Γενεά μιλάει για 400 περίπου πολιορκημένους και 12000 πολιορκητές. Για το θέμα της ανατίναξης αναφέρει ότι οἱ χριστιανοί ἔθεσαν πῦρ εἰς τήν ἐν τοῖς ὑπογείοις πυριταποθήκην. Επίσης είναι η πρώτη όπου αναφέρεται ότι ο Κορωναίος δεν βρισκόταν μέσα στη Μονή.

Η εφημερίδα Πρωινός Κήρυξ αναφέρεται σε μεγάλη νίκη του Κορωναίου επί του Μουσταφά πασά στο Αρκάδι. Το ίδιο και η εφημερίδα Παλιγγενεσία στο φύλλο της ίδιας μέρας μιλά για λαμπρή νίκη του Κορωναίου και για τον θάνατο 4000 Τούρκων.

Την ίδια μέρα, δηλαδή στις 17 Νοεμβρίου, στη Σύρο η εφημερίδα Ερμούπολις δημοσιεύει πληροφορίες για τα συμβάντα στη Μονή Αρκαδίου. Όπως και οι Αθηναϊκές εφημερίδες της ίδιας ημέρας παρουσιάζει τα γεγονότα ως νίκη των Ελλήνων και ανεβάζει τους νεκρούς Οθωμανούς σε 4000. Αναφέρει ότι ο Κορωναίος είχε κατασκευάσει τρία λαγούμια στην είσοδο της μονής και οι πολιορκημένοι ανατίναξαν τα δύο από αυτά. Μάλιστα αναφέρει επί λέξει: …ἀφοῦ δέ ἐπλησίασαν (οι Τούρκοι) εἰς τήν θέσιν τῶν ὑπονόμων ὁ γέρων καί σεβάσμιος ἡγούμενος ἔβαλε πῦρ καί ἐφώναξεν «ἄς ἀποθάνωμεν καί ἡμεῖς διά τήν ἐλευθερίαν» καί οὕτω κατέστρεψε 3000 τούρκων.  

Επίσης γράφει ότι ο κουνιάδος του Μουσταφά πασά πληγώθηκε βαριά και μαζί με άλλους εκατοντάδες πληγωμένους Τούρκους μεταφέρθηκαν στο Ρέθυμνο όπου …τά χαρέμια ἔκλαιον καί ὠδύροντο διά τούς ἄνδρας των, τά νοσοκομεῖα καί τό ἑλληνικόν σχολεῖον ἐγέμισαν ἀπό πληγωμένους.  Οι ειδήσεις αυτές έφτασαν στη Σύρο στις 16 Νοεμβρίου με το Αυστριακό ατμόπλοιο και προκάλεσαν ενθουσιασμό στους κατοίκους του νησιού.

18 Νοεμβρίου

Στο φύλλο της 18/11 η Αυγή δημοσιεύει μια μακροσκελή επιστολή-έκθεση εκ Χανίων των όσων συνέβησαν στο Αρκάδι, της οποίας ο αποστολέας υπογράφει με τα αρχικά Α.Μ.Ν.Ω. Η επιστολή φαίνεται να επαναλαμβάνει όσα περίπου μέχρι τότε είχαν γίνει γνωστά. Αναφέρει ανακριβώς ότι στο μοναστήρι βρίσκονταν 447 ψυχές, ενώ γνωρίζουμε ότι ήταν σχεδόν χίλιες. Επίσης αναφέρει, ορθώς, ότι ο Κορωναίος δεν βρισκόταν στη μονή. Αλλά εκείνο που χαρακτηρίζει την επιστολή αυτή είναι η παραστατικότητα με την οποία περιγράφει τα γεγονότα και ιδιαίτερα το κομμάτι που αφορά την ανατίναξη. Γράφει μεταξύ άλλων: …Ἀνοιχθέντος τοῦ ρήγματος μέγα σῶμα Ὀθωμανών εἰσέβαλε δι’ αὐτοῦ, οἱ δέ Κρῆτες ἠναγκάσθησαν νά περιορισθῶσιν ἐντός τῶν κελλίων, ἐξ ὧν ἐπί ὁλοκλήρους ὥρας ἐσώρευον πτώματα εἰς τήν αὐλήν, τῆς ὁποίας κατεκάλυψαν τό ἔδαφος διά βαρβαρικῶν νεκρῶν, ἀλλ’ ἰδόντες ὅτι ἀλλεπάλληλοι φάλαγγες ἤθελον ματαιώσει τήν γενναίαν άντίστασίν των, ἀπεφάσισαν νά καταστήσωσι τό ἱερόν Ἀρκάδι δεύτερον Μεσολόγγιον, προτιμῶντες τόν ἐνδοξότατον μέν, ἀλλά τρομερόν θάνατον, τῆς ἀδόξου παραδόσεως. Εἷς ἱερεύς τοῦ Θεοῦ, εἷς λειτουργός τοῦ Ὑψίστου, ὅν μοἰ ὠνόμασαν Μωϋσήν ή Μανασσῆν, ἀνέλαβε τήν ἐκτέλεσιν τῆς ἁγίας ἀποφάσεώς των. Ὑπό τό μοναστήριον ὑπῆρχε μεγάλη ποσότης πυρίτιδος· ὁ νέος Καψάλης κατέβη ἐκεῖ καί ἔθεσε πῦρ… Σταματῶ… Τί θέλεις; Νά σοί εἰκονίσω τήν στιγμήν ἐκείνην, νά σοί παραστήσω τόν ἅγιον ἐκεῖνον «ἱερέα, θέτοντα πῦρ, καί τό μέγα θέαμα ὅπερ ἐπῆλθε; Δέν δύναμαι. Φαντάσθητι σύ καί γράψον καί εἰκόνισον καί διακήρυξον ἀνά πᾶσαν τήν Εὐρώπην τό Ἀρκάδι. Τό φοβερόν τοῦτο δρᾶμα, ἀπένατι τοῦ ὁποίου ἡ φειδωλή χριστιανική Εὐρώπη ὀφείλει νά προσφέρῃ τέλος πάντων τον ὀβολόν τῆς πραγματικῆς συμπαθείας της…

Τόσο η εφημερίδα Δικαιοσύνη όσο και η Παλιγγενεσία της 18^ης δημοσιεύουν αυτολεξεί το δελτίο της Κεντρικής Επιτροπής των Κρητών, τις πληροφορίες του οποίου έχουν δημοσιεύσει άλλες εφημερίδες τις προηγούμενες ημέρες.

Η Αλήθεια  κάνει μια σύνοψη των μέχρι τότε ειδήσεων και επισημαίνει τη δυσκολία εξαγωγής βέβαιων συμπερασμάτων του τι ακριβώς συνέβη, λόγω της αντιφατικότητας των πληροφοριών.

Ο Εθνοφύλαξ αντλεί και αυτός τις πληροφορίες εκ Χανίων και γράφει ότι οι πολιορκημένοι προτιμήσαντες θάνατον ἐλευθέρων παρά ζωήν δούλων, ἔθεντο πῦρ εἰς τήν πυριταποθήκην καί ἐτάφησαν εἰς τά ἐρείπια τῆς μονῆς συμπαρασύροντες μεθ’ ἑαυτῶν εἰς τόν τάφον καί τούς ἐπιτιθεμένους…

Τέλος η εβδομαδιαία εφημερίδα Φως  γράφει ότι ὑπέργηρός τις μοναχός, εἰς ὅν εἶχε ἀναθέσει ὁ Κορωναῖος τήν ἐκτέλεσιν τοῦ δράματος, κεκρυμμένος μόνος μέ τόν δαυλόν εἰς χείρας, ἔβαλε πῦρ εἰς τάς ὑπονόμους ὡς ἄλλος Καψάλης καί ἀνετινάχθησαν εἰς τήν ἔκρηξιν τῶν δύο ἐξ αὐτῶν πλέον τῶν 4000 Τούρκων. Ἄν ἐπετύγχανε καί ἡ τρίτη ὑπόνομος ἤθελε κολυμβήσει εἰς τόν ἀέρα καί ἡ κεφαλή τοῦ Μουσταφᾶ.

19 Νοεμβρίου

Το Σάββατο 19 Νοεμβρίου, κυκλοφορούν στην Αθήνα δύο φύλλα με ειδήσεις – πληροφορίες σχετικές με το Αρκάδι.  Η εβδομαδιαία Αστήρ της Ανατολής και ο Πρωινός Κήρυξ που βγαίνει τέσσερις φορές την εβδομάδα. Ο Αστήρ της Ανατολής, ως εβδομαδιαία,  επαναλαμβάνει εν συντομία όσα αναφέρθηκαν τις προηγούμενες ημέρες στις άλλες εφημερίδες μην προσκομίζοντας κάποιο νέο στοιχείο. Ο Πρωινός Κήρυξ, παρότι στηρίζεται σε νεότερες ειδήσεις, αναφέρει πράγματα ήδη γνωστά από άλλα φύλλα. Ότι, δηλαδή, ο Κορωναίος δεν βρισκόταν στη μονή, ότι οι πολιορκημένοι ήταν 550, ότι ἔθεσαν πῦρ εἰς τήν ἐν τοῖς ὑπογείοις τῆς Μονῆς πυρίτιδα, ότι σώθηκαν μόλις 100 και ότι σκοτώθηκαν και πληγώθηκαν περί τους 3000 Τούρκοι. Την ίδια μέρα, δηλαδή στις 19 Νοεμβρίου, η εφημερίδα Πατρίς της Σύρου δημοσιεύει τις τρεις επιστολές και τις πληροφορίες που δημοσίευσε δυο μέρες πριν η Αθηναϊκή εφημερίδα Αιών, που είδαμε προηγουμένως.

21 Νοεμβρίου

Τα ξημερώματα της Δευτέρας 21 Νοεμβρίου η εφημερίδα Αλήθεια κυκλοφορεί έκτακτο παράρτημα με επιστολή -για πρώτη φορά- από το Ρέθυμνο (μέχρι τώρα όλες οι δημοσιευμένες επιστολές είχαν Χανιώτικη προέλευση), η οποία φέρει ημερομηνία 14 Νοεμβρίου και την οποία αναδημοσιεύουν το απόγευμα της ίδιας ημέρας οι εφημερίδες Εθνοφύλαξ και Πρωινός Κήρυξ και την επομένη η Παλιγγενεσία. Η επιστολή επιγράφεται: Ἔκθεσις λεπτομερεστάτη τῶν ἐν τῷ μοναστηρίῳ τοῦ Ἀρκαδίου συμβάντων και ο ανώνυμος αποστολέας προσφωνεί τον άγνωστο σε μας παραλήπτη: Φίλε…

Ο επιστολογράφος ανεβάζει τους Τούρκους -τακτικό στρατό και άτακτους- σε 15000, του δε πολιορκημένους Χριστιανούς σε 200 ένοπλους και 150 γυναικόπαιδα. Περιγράφει λεπτομερώς τη διαδρομή του τουρκικού στρατού, καθώς και τη μάχη που προηγήθηκε της κατάληψης του ηρωικού μοναστηριού. Για την ανατίναξη γράφει: Τότε οἱ ἀνδρεῖοι μαχηταί, περιελθόντες εἰς ἐσχάτην ἀνάγκην, ἄν καί προσκαλούμενοι πολλάκις ὑπό τῶν Ὀθωμανῶν νά παραδοθῶσιν, ἔκαμαν συμβούλιον μετά τῶν γυναικῶν καί ἀπεφάσισαν ὅλοι ὁμοθυμαδόν νά ταφῶσι κάλλιον εἰς τά ἐρείπια τῆς μονῆς παρά νά παραδοθῶσιν. Ἔθεσαν λοιπόν πῦρ εἰς τάς κάτωθεν τοῦ ἡγουμενικοῦ πυριταποθήκας καί ἀπέθανον ἡρωϊκώς καί ἐνδόξως μάρτυρες τοῦ ὑπέρ τῆς ἐλευθερίας ἀγῶνος. Οι απώλειες των Τούρκων έφτασαν στις 1800, ενώ οι πληγωμένοι ήταν τόσοι πολλοί ώστε ένα ατμόπλοιο φόρτωσε πληγωμένους για την Αλεξάνδρεια και ένα άλλο για την Κωνσταντινούπολη. Πολλά σπίτια μεταβλήθηκαν σε νοσοκομεία, αφού τα υπάρχοντα είχαν γεμίσει.

Αλλά και οι απώλειες των χριστιανών ήταν μεγάλες, αφού, σύμφωνα με τον επιστολογράφο, από το σύνολο των πολιορκημένων σώθηκαν σε άθλια κατάσταση μόνο 57, από τους οποίους οι μεν άνδρες κλείστηκαν στις φυλακές[3], οι δε γυναίκες στον ναό των Εισοδίων. Από τους αιχμαλώτους προέρχονται και οι πληροφορίες του επιστολογράφου, αφού επιτράπηκε να τους επισκεφτούν μόνο την πρώτη ημέρα του εγκλεισμού. Ιδού πως περιγράφει ο επιστολογράφος την εικόνα των αιχμαλώτων: Οἱ ἰδόντες τούς οὕτως οἰκτρῶς ἡμικαυμένους καί ἠκρωτηριασμένους, λέγουσιν ὅτι ὅστις ἔχει καρδίαν, ἄς ἔλθη ἐδῶ νά ἴδῃ πῶς ἀποθνήσκουν τά τέκνα τῆς πατρίδος, ἀντί νά παραδοθῶσι.

22 Νοεμβρίου

Την Τρίτη 22 Νοεμβρίου κυκλοφορουν οι εφημερίδες Ελπίς και Δικαιοσύνη, οι οποίες δημοσιεύουν ξεπερασμένες και εν πολλοίς ανακριβείς πληροφορίες. Συγκεκριμένα η Ελπίς αναφέρει ότι ο Μουσταφά Πασάς περνούσε έξω από το μοναστήρι και όταν πληροφορήθηκε ότι εκεί υπάρχει πλήθος γυναικόπαιδων διέταξε να πολιορκηθεί. Κατά τα λοιπά επαναλαμβάνει όσα άλλες εφημερίδες έχουν γράψει για την πολιορκία και την πτώση. Για την ανατίναξη αναφέρει ότι ο ιερεύς Μάνεσης (sic) ήτο ο επιτετραμμένος και εκτελέσας τον εμπρησμόν.  

Η εφημερίδα Δικαιοσύνη δημοσιεύει επιστολή από τα Χανιά της 12^ης Νοεμβρίου  όπου αναφέρει τα γνωστά περί περιφανούς νίκης του Κορωναίου, ο οποίος ἐγκατέλειπε τήν θέσιν ταύτην ἀφήσας εἰς τήν μονήν ἕνα ἱερέα ὑπέργηρον, ὅστις ἐκράτει εἰς τάς χείρας του τόν δαυλόν. Οἱ Ὀθωμανοί ἰδόντες τήν ἀναχώρησιν τῶν ἡμετέρων, εἰσώρμησαν ἐντός τοῦ περιβόλου, νομίσαντες ταύτην ὑποχώρησιν. Τότε ὁ σεβάσμιος ἱερεύς ἔθεσε πῦρ ἐπί τῆς ὑπονόμου…

24 Νοεμβρίου

Στις 24 Νοεμβρίου κυκλοφορεί η εφημερίδα Αιών με πρωτοσέλιδο κύριο άρθρο με τίτλο «Το Αρκάδι», όπου αναλύει και επισημαίνει τη μεγάλη σημασία της Αρκαδικής εθελοθυσίας στην γενικότερη υπόθεση της Κρητικής ελευθερίας. Στο ίδιο φύλλο και στην ίδια σελίδα δημοσιεύεται έκθεση των γεγονότων του Αρκαδίου, προερχόμενη από το Ρέθυμνο με ημερομηνία 14/11, την οποία η εφημερίδα αξιολογεί ως την πιστοτέρα τῶν μέχρι τοῦδε. 
Αρχικά γίνεται μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία του Αρκαδίου και στη συνέχεια περιγράφονται τα γεγονότα. Σύμφωνα με την έκθεση ο Μουσταφά Πασάς πολιόρκησε τη Μονή με 18000 στρατό και 28 πυροβόλα. Στο μοναστήρι βρίσκονταν 193 άνδρες και 373 γυναικόπαιδα. Όταν τα όπλα των αμυνόμενων αχρηστεύτηκαν από την πολλή χρήση, όταν από τους 193 ήρωες έμεινε το ¼ μόνο και  όταν οι Τούρκοι εφόρμησαν στον περίβολο της Μονής τότε ἀφοῦ ἐζήτησε ὁ εἷς παρά τοῦ ἄλλου συγχώρησιν, ὁ μεγαλόψυχος ἡγούμενος ἔλαβε κηρίον ἁναμμένον, κατέβη εἰς τό ὑπόγειον καί ἔθεσε πῦρ εἰς τάς πυριταποθήκας… Ανάμεσα στους νεκρούς αναφέρονται ονομαστικά οι ηγούμενος Γαβριήλ, Γ. Σαουνάτσος, Γ. Πορτάλιος, Γ. Χαιρέτης, Κων. Δασκαλάκης, Γιάγκος λοχίας εθελοντής, Γ. Πρεβελάκης, Ν. Γαλινάκης, Α. Φουρναράκης, και Δ. Σκαλίδης.

Την ίδια έκθεση δημοσιεύουν την ίδια μέρα η Παλιγγενεσία και η Συριανή εφημερίδα Ερμούπολις, που είδαμε πιο πριν και η οποία στο ίδιο φύλλο δημοσιεύει έμμετρη διαμαρτυρία προς τους τρανούς διπλωμάτας τῆς Δύσεως, την οποία υπογράφει εἷς Ἕλλην και αφιερώνεται τῷ μάρτυρι Μανασσῇ, τον οποίο κάποιες πηγές φέρουν ως πυρπολητή. Στις 2 Δεκεμβρίου αναδημοσιεύει την ίδια έκθεση και η εφημερίδα Δικαιοσύνη.

25 Νοεμβρίου

Στις 25 Νοεμβρίου εφημερίδα Εθνοφύλαξ δημοσιεύει πληροφορίες της 12^ης και 13^ης του μηνός, προερχόμενες από το στρατόπεδο των επαναστατών στη Δρακώνα Αποκορώνου. Σύμφωνα με τις πληροφορίες αυτές ο Μουσταφά Πασάς υπέστη δεινή ήττα στο Αρκάδι. Στη συνέχεια περιγράφει την άνιση πάλη των ηρωικών υπερασπιστών της Μονής και την απόφασή τους να θυσιαστούν παρά να παραδοθούν. Γράφει ανάμεσα σε άλλα: …Ἀφοῦ ἐπί ἕξ εἰσέτι ὥρας ἀγωνίσθησαν ὡς λέοντες ἀποδεκατίζοντες τόν ἐχθρόν, βαλόντες πῦρ εἰς τά ἐν τοῖς ὑπογείοις θόλοις βαρέλια πυρίτιδος ἀνετινάχθησαν εἰς τόν ἀέρα, ἀκριβῶς καθ’ ἥν στιγμήν ὁ Ὀθωμανικός στρατός ἔνθους καί περιχαρής εἰσῶρμα εἰς τά κελλία,

«Ἐκπυρσοκρότημα φρικαλέον βολίδων ἤχησαν συριγμοί,

οἱ Ὀσμανλῆδες δέν ζῶσι πλέον εὐθύς ἠκούσθη νίτρου ὀσμή».

Ἡ γῆ ἠνεώχθη καί πλῆθος περί τάς 2000 Ὀθωμανών κατεπόθη ὑπό τοῦ χάσματος ὡς ὁ Ἀμφιάραος Μανασσῆς ὁ καλόγηρος καί πρώην ἡγούμενος τοῦ Μοναστηρίου καλεῖται ὁ ἡμίθεος ἐκεῖνος ὁ ἀποφασίσας νά ἐκτελέσῃ τήν ἐντολήν ταύτην…

Την ίδια μέρα και η εβδομαδιαία εφημερίδα Φως κάνει αναφορά στο θέμα με τα εξής λόγια: Κάτωθεν τῆς αἰθούσης τοῦ ἡγουμενικοῦ οἴκου ἐντός δεξαμενῆς τινος ἦτον ἡ πυριταποθήκη. Πυροβολήσαντες τότε ἐπί τῆς πυρίτιδος ἀνετράπησαν πάντες μετ’ ἀναριθμήτων Ὀθωμανῶν, οὕς ἡ ἔκρηξις ἀνεπέτασεν εἰς τόν ἀέρα.

26 Νοεμβρίου

Το Σάββατο 26 Νοεμβρίου υπάρχει μια ομοβροντία δημοσιευμάτων για το Αρκάδι σε οκτώ εφημερίδες των Αθηνών και τρεις της Σύρου. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο ότι το Αυστριακό ατμόπλοιο της γραμμής έφερε το πρωί της προηγουμένης νέες επιστολές για τα γεγονότα του Αρκαδίου.  Η πρώτη που έσπευσε να βγάλει έκτακτο παράρτημα με βάση ένα από αυτά τα κείμενα, πριν ακόμη κυκλοφορήσουν οι κανονικές εκδόσεις των εφημερίδων, ήταν η εφημερίδα Αλήθεια. Το ίδιο κείμενο, με τίτλο Ἔκθεσις τῆς Πολιορκίας τοῦ Ἀρκαδίου, δημοσίευσε η Αλήθεια και στο κανονικό της φύλλο της 26^ης Νοεμβρίου, καθώς επίσης και οι εφημερίδες Νέα Γενεά  και Αστήρ της Ανατολής των Αθηνών και  Νόμος της Σύρου.

Ενώ οι Αθηναϊκές εφημερίδες δημοσιεύουν το εν λόγω κείμενο ανυπόγραφο και χωρίς ημερομηνία και τόπο αποστολής, το κείμενο που δημοσιεύει ο Νόμος φέρει την ένδειξη Ἀνώγεια 12 Νοεμβρίου 1866 και υπογράφεται από τους Σταύρο Νιώτη και Γ.Α. Σκουλά. Για την ανατίναξη αναφέρει ότι: …ἀφοῦ δέ ἐγέμισεν ἡ αὐλή τοῦ Μοναστηρίου τούρκους, ἔδωκε πῦρ εἰς τόν ὑπόνομον ὁ Ἐμμ. Α. Σκουλᾶς, εἰκοσαετής, ἀνδρεῖος καί πεπαιδευμένος νέος, καθώς ὁμολογεῖ ὁ σωθείς παππᾶ Γεράσιμος ἐκ Χαλέπας.

Το κείμενο του Νόμου αναδημοσιεύουν και οι εφημερίδες Αιών της 28/11 και Ελπίς και Δικαιοσύνη  της 29/11.

Την ίδια μέρα, δηλαδή στις 26 Νοεμβρίου, η εφημερίδα Πατρίς[4]  της Σύρου δημοσιεύει επιστολή με υπογραφή «Ε» σταλμένη από τα Χανιά στις 21/11/1866. Η επιστολή αυτή, παρά τη συντομία της, θεωρώ ότι βρίσκεται πλησιέστερα προς τα πραγματικά γεγονότα. Παραθέτω ένα απόσπασμα, το οποίο επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό αυτό: …Τέλος, ἰδόντες οἱ Χριστιανοί ὅτι πᾶσα περαιτέρω ἀντίστασις ἀπέβαινεν ἀδύνατος, ἔβαλον πῦρ εἰς τήν πυριταποθήκην καί ἀνετεινάχθησαν ὅλοι σχεδόν πλήν ὀλίγων εἰς τόν ἀέρα συμπαρασύραντες και πολλούς τούρκους. Ἐκ τῶν 540 ἐσώθησαν 61 γυναῖκες καί παιδία καί 34 ἄνδρες. Ὁ Ἡγούμενος τῆς Μονῆς Γαβριήλ ἀφοῦ ἐπολέμησεν γενναίως ηὐτοχειριάσθη. Δύο χιλιάδες ἤ καί πλειότεροι Τοῦρκοι ἐφονεύθησαν. Μετά ταῦτα οἱ Τοῦρκοι, λεηλατήσαντες τήν ἐκκλησίαν τήν ἔκαυσαν, ὡς καί τά παρακείμενα χωρία καί μετέφερον τούς αἰχμαλώτους Χριστιανούς, οἰκτρούς ὄντας τούς πλείστους, εἰς τό Ρέθυμνον ἔνθα τούς μέν ἄνδρας ἔθεσαν εἰς τήν φυλακήν , τάς δέ γυναῖκας εἰς τήν Μητρόπολιν. Ἐπί δύο ἡμέρας καί μίαν νύκτα μετεκόμιζον εἰς Ρέθυμνον τούς πληγωμένους Τούρκους, ἐν οἷς εἶναι καί ὁ γυναικάδελφος τοῦ Μουσταφᾶ Παςᾶ. Τό Σχολεῖον καί πολλαί οἰκίαι μετεσχηματίσθησαν εἰς νοσοκομεῖα, ἐνταῦθα (Χανιά) δέ δι’ ἀτμοπλοίων ἔπεμψαν ὑπέρ τούς 400. Τό σπαραξικάρδιον τοῦτο ἐπεισόδιον μᾶς ἀναμιμνήσκει τό Μεσολόγγιον καί τά Ψαρρᾶ καί δεικνύει ὅτι οἱ Ἕλληνες Κρῆτες δέν εἶναι κατώτεροι κατά τόν ἡρωϊσμόν καί τήν αὐταπάρνησιν τῶν Ἑλλήνων τοῦ 1822 καί 1824. Εἶθε τό συμβάν τοῦτο νά κινήσῃ εἰς οἶκτον τάς μολυβδίνους καρδίας τῶν διπλωματῶν, οἵτινες φράττουσι τά ὧτα ἵνα μή ἀκούωσιν τάς οἰμωγάς τῶν Κρητῶν.

Στην Αθήνα είπαμε ότι εκείνη την ημέρα είχαμε μια ομοβροντία δημοσιευμάτων για το Αρκάδι. Η εφημερίδα Αιών δημοσιεύει δυο επιστολές από την περιοχή των Χανίων. Η πρώτη αποστέλλεται στις 19/11 από τη Δρακώνα Χανίων και υπογράφεται από κάποιον Χ.Ν. Σολιώτη, ο οποίος περιγράφει τα γεγονότα όπως τα άκουσε από άτομα που ήλθαν στα Χανιά από την περιοχή του Ρεθύμνου. Για την ανατίναξη αναφέρει ότι: …ὅτε ὁ ἀριθμός τῶν εἰσελθόντων ἐντός τοῦ περιβόλου Τούρκων ἐπλεόνασεν, ἔθεντο πῦρ εἰς τήν πυριταποθήκην καί ἐξετινάχθησαν εἰς τόν ἀέρα ἐπί φλογῶν πυρός.

Η δεύτερη επιστολή, που δημοσιεύει η εφημερίδα φέρει ημερομηνία 21/11, έχει προέλευση την περιοχή των Χανίων και υπογράφεται από κάποιον εθελοντή. Προφανώς είναι ο ίδιος που επιστολή του δημοσίευσε η εφημερίδα και στις 17/11 και την οποία είδαμε πιο πάνω. Η επιστολή είναι αρκετά εκτενής και συντάσσεται με βάση πληροφορίες αυτοπτών μαρτύρων. Αναφέρει ότι η Μονή Αρκαδίου είναι η ωραιοτέρα, πλουσιοτέρα και αρχαιοτέρα μονή της νήσου, μάλιστα παραθέτει σχετικό απόσπασμα από κείμενο του Γάλλου βοτανολόγου Πιτόν ντε Τουρνεφόρ, που επισκέφτηκε την Κρήτη το 1699. Αφού γίνεται αναφορά στα της εκστρατείας του Μουσταφά Πασά και στα της πολιορκίας του Μοναστηριού, για το θέμα της ανατίναξης αναφέρει: …Ἀλλ’ οἱ Χριστιανοί ἰδόντες ὅτι ἀδύνατος καθίσταται ἡ περαιτέρω ἀντίστασις καί ὅτι τρέχουν τόν κίνδυνον νά πέσωσιν αὐτοί καί τά τέκνα των εἰς τάς χεῖρας τῶν ἀπίστων, ἐπροτίμησαν τόν διά τῶν χειρῶν των θάνατον, καί ρίψαντες πυροβόλον εἰς τήν πυριταποθήκην, ἀνέτρεψαν τό μεγαλήτερον μέρος τῆς Μονὴς καί ἐφονεύθησαν ὑπό τά ἐρείπια οὗτοι μετά τῶν γυναικοπαίδων καί πάμπολλοι Ὀθωμανοί… Για τον Ηγούμενο Γαβριήλ αναφέρει: Ὁ ἀείμνηστος καθηγούμενος τῆς Μονῆς Γαβριήλ, ἀφοῦ καρτερικώτατα ἐπολέμησεν, ηὐτοχειριάσθη, προτιμήσας τόν θάνατον ἀντί τῆς ὑποταγής.

Η εφημερίδα Αυγή δημοσιεύει το Δελτίο της Κεντρικής υπέρ των Κρητών Επιτροπής, το οποίο γράφει ότι ἐπωλεῖτο εἰς τάς ὁδούς πρός δέκα λεπτά (προφανώς για ενίσχυση του Αγώνα των Κρητικών). Το Δελτίο, σε γενικές γραμμές, αναφέρει όσα προηγουμένως αναφέρθηκαν στην επιστολή του εθελοντή, με μικρές παραλλαγές στο κείμενο. Για την ανατίναξη γράφει: Ἐπειδή ὅμως οἱ Χριστιανοί ἐθεώρησαν τό ἀδύνατον τῆς ἐπί πλέον ἀντιστάσεως καί τόν κίνδυνον τοῦ νά περιέλθωσιν εἰς χεῖρας τῶν Ὀθωμανῶν, ἐπροτίμησαν τόν διά χειρός των θάνατον, ὅν ἀπεφάσισαν εἰς τήν αἴθουσαν τοῦ ἡγουμενικοῦ οἴκου, ὅπου συνήχθησαν μετά τοῦ πλείστου μέρους τῶν γυναικοπαίδων. Κάτωθεν τῆς αἰθούσης καί ἐντός δεξαμενῆς τινος ἦτο ἡ πυριταποθήκη, ἐπυροβόλησαν ἐπί τῆς πυρίτιδος καί ἀνετράπησαν ὅλοι…

Το ίδιο κείμενο δημοσιεύουν την ίδια μέρα και οι Αθηναϊκές εφημερίδες Πρωινός Κήρυξ και Παλιγγενεσία, και το Έθνος της Σύρου. Επίσης η Ερμούπολις της Σύρου στις 30/11 και ο Αστήρ της Ανατολής των Αθηνών στις 3/12.

Η εφημερίδα Εθνοφύλαξ προτάσσει το επίγραμμα: «Ἐνθάδε κεῖτ’ Ἀρκάδιον, ὅθι παῖδες Κρητῶνν φαεινάν κρηπῖδ’ ἐλευθερίας ἔθεντο». (Δηλαδή «Εδώ κείτεται το Αρκάδι, όπου τα παιδιά της Κρήτης έβαλαν θεμέλιο ελευθερίας»). Στη συνέχεια δημοσιεύει επιστολή της 17/11  από τη Δρακώνα και συγκεκριμένα από το στρατόπεδο του Ι.Ζ. (Ιωάννη Ζυμβρακάκη). Στην επιστολή, την οποία υπογράφει κάποιος με τα αρχικά Σ.Β., περιγράφεται το ιστορικό του Αρκαδικού δράματος, για το οποίο χρειάζονται οἱ ψαλμωδοί τοῦ Σαμουήλ καί τοῦ Μεσολογγίου, ἵνα ζωγραφίσωσι διά  χρωμάτων πρεπόντων τό περίπυστον ἀνδραγάθημα τῶν εἰς Κύριον ἀπελθόντων ἐπαναστατῶν… Για την ολοκαύτωση γράφει: …οἱ Τοῦρκοι ἐνόμιζον ὅτι ἦσαν κύριοι ὅλης τῆς μονῆς, ὅτε τό ἔδαφος ἐσείσθη καί κρατῆρες ἡφαιστείων ἐξερράγησαν· οἱ ἐπιζῶντες Κρῆτες καί ἐθελονταί, μή θέλοντες νά παραδοθῶσιν, ἔθεσαν πῦρ εἰς τεσσαράκοντα βαρέλια πυρίτιδος ἐν ὑπογείῳ καί ἐτινάχθησαν εἰς τόν ἀέρα μετ’ ἀπείρων Ὀθωμανῶν…

3 Δεκεμβρίου

Στις 3 Δεκεμβρίου η εφημερίδα Αυγή δημοσιεύει μακροσκελή επιστολή από τα Χανιά με ημερομηνία 24/11 και υπογραφή Α.Μ.Ν.Ω. Ο επιστολογράφος επανέρχεται στο Αρκαδικό δράμα και αναφέρει τα γεγονότα όπως αυτά τα έχει διασταυρώσει από διάφορες πηγές.  Ο τελικός αριθμός των πολιορκημένων ήταν τελικά υπερδιπλάσιος αυτού που αρχικά είχε αναφερθεί. Συγκεκριμένα ήταν συνολικά 966 από τους οποίους 250 ένοπλοι. Κατά τον επιστολογράφο πυρπολητής δεν ήταν ό καλόγηρος Μανασσής, όπως είχε αναφέρει σε προηγούμενη επιστολή του, …ἀλλ’ εἷς νεανίας Κρής, Σκουλᾶς ὀνομαζόμενος. …Πρίν ὁ γενναῖος οὗτος νεανίας ἐπιχειρήσει τήν ἐκτέλεσιν τῆς ἐν κοινῷ γενομένης ἀποφάσεως, ἠκούσθη ἐντός τοῦ δωματίου πυροβολισμός. Ὁ ἅγιος ἡγούμενος τῆς μονῆς εἶχεν αὐτοχειριασθή, μή θελήσας νά ἴδωσιν οἱ ὀφθαλμοί του τό τελευταῖον ἐκεῖνο φρικῶδες θέαμα τῆς ζωῆς του… Τότε ὁ μικρός Καψάλης ἐξετέλεσε τήν ἀποστολήν του, πυροβολήσας ἐντός βαρελίου πυρίτιδος, περί τό ὁποῖον ἦσαν σωρευμένα καί ἄλλα βαρέλια. Ὁ βρόντος ἦτο φρικώδης. Εἰς μεγάλην ἀπόστασιν τά πτώματα μετά τῆς στέγης ἐξετινάχθησαν κεκαυμένα… Στη συνέχεια ο επιστολογράφος περιγράφει την ηρωική αντίσταση 25 παλικαριών κλεισμένων στην Τράπεζα της Μονής, την παράδοσή τους μετά την υπόσχεση ότι θα τους σεβαστούν και τελικά την κατακρεούργησή τους από τους εξαγριωμένους Τούρκους. Ακόμη αναφέρει ότι οι διασωθέντες Χριστιανοί ήταν μόλις ενενήντα, ενώ οι νεκροί πάνω από 870. Για τους Τούρκους αναφέρει ότι με τους πιο μετριοπαθείς υπολογισμούς οι νεκροί έφτασαν τους 2000 και οι τραυματίες τους 1000.

Και οι εφημερίδες Έθνος και Νόμος της Σύρου της 3/12, με συντομότερα κείμενά τους αναθεωρούν προς τα πάνω τους αριθμούς των εγκλείστων, νεκρών και τραυματιών. Η πρώτη μάλιστα αναφέρει ότι οι νεκροί Χριστιανοί έμειναν άταφοι, οι δε Οθωμανοί τάφηκαν ομαδικά σε μεγάλους λάκκους και σκεπάστηκαν με εικόνες της Μονής.

5 Δεκεμβρίου

Και η εφημερίδα Αιών της 5/12 δημοσιεύει επιστολή από το Ρέθυμνο με ημερομηνία 26/11, την οποία υπογράφει εἷς Κρής. Και σ’ αυτήν αναθεωρούνται προς τα πάνω οι αριθμοί των εγκλείστων, των νεκρών και των τραυματιών, ενώ ο αριθμός όσων επέζησαν φτάνει μόλις τους 94. Για την τραγική κατάσταση αυτών των ανθρώπων και την απάνθρωπη συμπεριφορά των Τούρκων, γράφει ο επιστολογράφος: …Τά δυστυχῆ ταῦτα πλάσματα, ρακένδυτα καί ἄσιτα ἔφερον ἐνταῦθα πεζῆ· μή δυνάμενα δ’ ἕνεκα σωματικῆς ἀδυναμίας ἤ τραυμάτων νά βαδίσωσι, τά ἔδαιρον οἱ ἄσπλαχνοι ἐκεῖνοι νικηταί. Μάλιστα δ’ ἐσώθησαν καί ἄλλα ἄτομα, ἀλλά μή δυνάμενα νά βαδίσωσι τά ἔσφαξαν καθ’ ὁδόν ὡς ὄντα περιττά. Φρίττει τις ἀναλογιζόμενος τά δεινά, ὅσα οἱ μάρτυρες ἐκεῖνοι τῆς ἐλευθερίας ὑπέστησαν.

Στη συνέχεια αναφέρεται στους 28 ήρωες της  Τράπεζας της Μονής, οι οποίοι δόντες πίστιν εἰς ὅρκους τοιούτους παρεδόθησαν·  πλήν, ἀφοῦ τοῖς ἀφήρεσαν τά ὅπλα, ἔκοψαν τάς κεφαλάς ὅλων, τάς ὁποίας ἐκύλιον πρό τῶν ποδῶν τῶν γυναικῶν. Τό ἀποτρόπαιον τοῦτο συμβάν ἤκουσα παρά γυναικός αὐτόπτου, ἥτις μέ πύρινα δάκρυα μοί τό διηγεῖτο.

Τέλος ο Ρεθεμνιώτης επιστολογράφος, αναφέρει ότι τους νεκρούς Χριστιανούς άφησαν άταφους, τους δε Τούρκους έριξαν σε δεξαμενές και μεγάλους λάκκους και τους κάλυψαν με εικόνες αγίων. Η επιστολή κλείνει ως εξής: Παύω κ. Συντάκτα, διότι δέν δύναμαι νά κρατήσω τά δάκρυά μου.

Περίπου τα ίδια δημοσιεύουν συνοπτικά και οι εφημερίδες Ελπίς της 6^ης και η Εθνεγερσία της 7^ης Δεκεμβρίου.

1 Ιανουαρίου 1867

Με αρκετή καθυστέρηση την 1/1/1867 η εφημερίδα Πρωινός Κήρυξ δημοσιεύει μακροσκελές κείμενο με τίτλο «Ἀκριβής καί λεπτομερής ἔκθεσις τῶν συμβάντων ἐν τῇ μονῇ Ἀρκαδίου». Το δημοσίευμα δεν φέρει ημερομηνία ούτε υπογραφή, περιγράφει όμως λεπτομερώς τα της πολιορκίας, καθώς και τις φρικτές ωμότητες των Τούρκων. Για την ανατίναξη αναφέρει: …Οἱ πολιορκούμενοι, ἰδόντες τέλος τήν ἀπελπισίαν των, καί προτιμήσαντες τόν θάνατον παρά τήν παράδοσίν των εἰς τόν ἐχθρόν, συνεπεῖς εἰς τόν δοθέντα ὅρκον ἔθεσαν πῦρ εἰς μεγάλην τινά ὑπόνομον, ἥν εἶχον προετοιμάσει πρός τόν σκοπόν τοῦτον καί ἀνετινάχθησαν ἅπαντες εἰς τόν ἀέρα καί μετ΄ αὐτῶν πλέον τῶν χιλίων πεντακοσίων ὀθωμανῶν καί πεντακοσίων ἐξ αὐτῶν πληγωθέντων…

Άλλες Ελληνικές πόλεις

Δεν ήταν μόνο οι εφημερίδες της Αθήνας και της Σύρου που ασχολήθηκαν με το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, ήταν και πολλές επαρχιακές εφημερίδες της υπόλοιπης Ελλάδας. Τόσο οι εφημερίδες όσο και οι κατά τόπους κοινωνίες ενστερνίστηκαν τον αγώνα των Κρητικών και προσπάθησαν να βοηθήσουν με κάθε τρόπο. Είναι συγκινητική η κινητοποίηση του Ελληνικού λαού με εράνους, συλλογή τροφίμων και περίθαλψη προσφύγων.

Κεφαλονιά

Στα τρία μεγάλα νησιά των Επτανήσων, Κεφαλονιά, Κέρκυρα και Ζάκυνθο είναι έντονη η κινητοποίηση υπέρ των Κρητών. Στην Κεφαλονιά οι εφημερίδες Αναμόρφωσις και Μέλλον αναδημοσιεύουν  πληροφορίες για το Αρκάδι, η δεύτερη μάλιστα στις 2/12 αναδημοσιεύει από την Αθηναϊκή εφημερίδα Μέλλον τις σχετικές με το Αρκάδι πληροφορίες.

Κέρκυρα

Η Κερκυραϊκή εφημερίδα Φωνή των Χωρικών αναδημοσιεύει στις 25/11 και στις 3/12 πληροφορίες και επιστολές που έχουν δει το φως της δημοσιότητας μέχρι εκείνη την ημέρα.

Ζάκυνθος

Η εφημερίδα Ομόνοια της Ζακύνθου αναδημοσιεύει στα φύλλα της 19 και 26/11, καθώς και 3/12 πληροφορίες για το Αρκάδι από εφημερίδες των Αθηνών. Το ίδιο κάνει και η εφημερίδα Φωνή του Έλληνος, επίσης της Ζακύνθου.

Πελοπόννησος

Στο Ναύπλιο οι εφημερίδες Αργολίς και Ναυπλία,  στην Τρίπολη οι εφημερίδες Αρκαδία και Φωνή των Επαρχιών, στην Καλαμάτα  η εφημερίδα Πελοπόννησος και στην Πάτρα η εφημερίδαΦοίνιξ έχουν δημοσιεύματα για τον αγώνα της Κρήτης και ειδικότερα για το Αρκάδι.

Χαλκίδα

Στη Χαλκίδα η εφημερίδα Εύριπος αφιερώνει όλο της το φύλλο της 1/1/1967 στο μνημόσυνο των πεσόντων του Αρκαδίου, που έγινε στη Μητρόπολη της Χαλκίδας και δημοσιεύει μακροσκελή επιμνημόσυνο λόγο.

Ευρώπη

Τεργέστη

Το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στους Έλληνες της Ευρώπης, αλλά και αίσθηση στους λοιπούς Ευρωπαίους, γεγονός που αναζωπύρωσε τα φιλελληνικά τους αισθήματα.

Αναφέρθηκε και στην αρχή ότι οι δυο ελληνόφωνες εφημερίδες της Τεργέστης η Ημέρα και η Κλειώ τηρούσαν μια στάση ανάλογη με αυτήν των Ελληνικών εφημερίδων απέναντι στην Κρητική επανάσταση, δηλαδή στάση φιλική και υποστηρικτική. Έτσι σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα υπάρχουν συνεχή δημοσιεύματα για την επανάσταση στην Κρήτη και για το Ανατολικό Ζήτημα γενικότερα.

Η Κλειώ στο φύλλο της 2/14 Δεκεμβρίου[5] δημοσιεύει επιστολή σταλμένη από τη Σύρο, της οποίας ο αποστολέας υπογράφει με τα αρχικά Χ.Α. Η επιστολή φέρει ημερομηνία 21 Νοεμβρίου / 2 Δεκεμβρίου, είναι αρκετά μακροσκελής και περιγράφει το Αρκαδικό δράμα με τρόπο που –κατά τη γνώμη μου– είναι ο πλησιέστερος προς τα πραγματικά γεγονότα. Αρχίζει ως εξής: Ἀθυμία καταλαμβάνει με καί ὁ κάλαμος καταρρέει ἐκ τῶν χειρῶν μου, ἐπιχειροῦντος νά σᾶς δώσω μικράν νύξιν τῶν ἐσχάτως ἐν Κρήτῃ διαδραματισθέντων. Ἀλλά πῶς θά δυνηθῶ νά περιγράψω τήν ἡρωϊκήν πτῶσιν τοῦ ἱστορικοῦ ἀποβάντος Ἀρκαδίου καί τήν σπαραξικάρδιον γενναιότητα, τήν ἀνδρείαν καί τήν καρτερίαν ἀνδρῶν, νέων, γερόντων γυναικῶν καί παιδίων, προτιμησάντων θάνατον ἔνδοξον ἀντί δουλείας αἰσχρᾶς… Στη συνέχεια ο επιστολογράφος αναφέρεται επικριτικά στη στάση των Ευρωπαϊκών κυβερνήσεων απέναντι στην Κρητική επανάσταση και ακολούθως παραθέτει μια ιστορική παρουσίαση της μονής Αρκαδίου και της δράσης της στη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της. Συνεχίζει με την αναλυτική περιγραφή της πολιορκίας και της πτώσης του μοναστηριού, η οποία είναι διαφορετική από όσες έχουμε δει ως τώρα. Ιδού ένα μικρό απόσπασμα: …Καθ’ ἥν ὅμως στιγμήν πόδες ἀπίστων ἐμόλυναν τό ἱερόν τοῦ Θεοῦ τέμενος καί οἱ Χριστιανοί συνεκρούσθησαν μετά τῶν ἀγρίων Βανδάλων, φοβερά ἐκπυρσοκρότησις ἐκ τριῶν διαφόρων θέσεων καί φωναί ἀνάμικτοι «Ἅγιέ μου Κωνσταντῖνε» καί «Ἀλλάχ Ἀλλάχ» ἐπλήρωσαν τόν ἀέρα, νέφη καπνοῦ κατεσκότισαν τόν ἥλιον καί θρῆνος καί ὀδυρμός ἐπηκολούθησε πλεῖστος. Πάμπολλοι τῶν ἐν τῇ μονῇ ἐτάφησαν ὑπό τάς φλόγας συμπαρασύραντες καί τούς αἰτίους τῶν δεινῶν των Ὀθωμανούς, ἐνῶ ἀλλαχοῦ οἱ ἀτρόμητοι τοῦ Ἀρκαδίου πρόμαχοι ἠγωνίζοντο εἰσέτι ξιφήρεις… Η επιστολή, η οποία αν ο χώρος το επέτρεπε θεωρώ ότι θα έπρεπε να δημοσιευθεί αυτούσια, κλείνει με τις θηριωδίες που ακολούθησαν την πτώση του Μοναστηριού. Παραθέτω την τελευταία παράγραφο της επιστολής: …Τά καλά καί πολύτιμα τῆς φιλοπατρίας θύματα ἀσπαίρουσιν εἰσέτι^.  τό αἷμα αυτῶν βοᾷ εἰς τόν οὐρανόν^.  Πᾶσα καρδία φιλάνθρωπος και ἐλεήμων πενθεῖ και οἰκτίρει τούς ἀθώους, μόνη δέ ἡ δυτική διπλωματία κωφεύει πρός τά δάκρυα καί τάς οἰμωγάς τῶν καταδυναστευομένων. 

Η άλλη ελληνόφωνη εφημερίδα της Τεργέστης η Ημέρα κυκλοφορεί την επομένη, δηλαδή στις 3/15 Δεκεμβρίου 1866 και από το φύλλο αυτό αντιγράφουμε λίγα από τα πολλά που γράφει για το ηρωικό Αρκάδι[6]:

Ὁ πυρφόρος δαυλός τοῦ γεραροῦ Γαβριήλ Μάνεση ἐθαυματούργησεν, ὡς ἄλλοτε ὁ δαυλός τοῦ Κανάρη καί τοῦ Καψάλη. Τό Ἀρκάδιον ὑπῆρξεν ὁ μέγας βόθρος, ὅπου μετά χιλιάδων Τούρκων ἐτάφησαν  καί πᾶσαι αἱ ψευδολογίαι τῆς Πύλης καί τῶν ὀργάνων τῆς γαλλικῆς κυβερνήσεως[7]. Ἀπητεῖτο τό ἄπλετον ἐκεῖνο και αἱματῶδες φῶς, ὅπως ἴδωσιν εὐκρινῶς οἱ Εὐρωπαῖοι ὅτι ὁ ἐν Κρήτῃ ἀγών δέν ἐξήρτηται ἐκ τῆς ἐκβάσεως μιᾶς ἤ δύο μαχῶν, ἀλλ’ εἶναι ἀγών ἀπελπισίας καί ἐξοντώσεως… Ἀμφιβάλλομεν ἄν ἀπό τῆς ἡρωϊκῆς πτώσεως τοῦ Μεσολογγίου ἡ ἑλληνική ἱστορία ἀνέγραψεν ἕτερον ὁμοίως ἔνδοξον ἀνδραγάθημα. Ἡ καταστροφή τοῦ Ἀρκαδίου ὑπηρέτησε τόν κρητικόν ἀγῶνα ὅσον ἴσως οὐδ’ ἡ ἐνδοξοτέρα νίκη καί πεποίθαμεν ὅτι ἀπό τοῦ γεγονότος τούτου τό κρητικόν ζήτημα λαμβάνει νέαν φάσιν, φάσιν εὐρωπαϊκήν καί παγκόσμιον. Ὁ ἀγών τῆς Κρήτης κατέστη πλέον δημοτικός ἐν Εὐρώπῃ, διότι ἡ φωνή τῶν γυναικῶν καί τῶν πυρπολουμένων παιδίων εἶναι εὐγλωττοτέρα τῶν ἰσχυροτέρων πολιτικῶν καί φιλοσοφικῶν ἐπιχειρημάτων…

           

Τουρκία

Στην Τουρκία του 1866  κυκλοφορούν έξι ελληνόφωνες εφημερίδες στην Κωνσταντινούπολη και δύο στη Σμύρνη[8]. Αναφέρθηκε και στην αρχή ότι η θέση τους ήταν δύσκολη επειδή κυκλοφορούσαν σε τουρκικό έδαφος και δεν μπορούσαν να υποστηρίξουν φανερά την Κρητική επανάσταση. Έτσι ήταν υποχρεωμένες να τηρούν μια πολιτική ίσων αποστάσεων και να συνιστούν ειρήνευση και συνδιαλλαγή. Το πνεύμα αυτό αποδίδει πλήρως η παρακάτω παράγραφος, που διαβάζουμε στο φύλλο της 29-9-1866 της εφημερίδας Ανατολικός Αστήρ : …Τό καθ’ ἡμάς, δέν δυνάμεθα εἰμή μέ καθημαγμένην καρδίαν ὑπό τῆς λύπης διά τό ἑκατέρωθεν χυνόμενον αἷμα, νά καθικετεύσωμεν τόν Ὕψιστον ὅπως μᾶς ἀξιώσῃ νά ἴδωμεν τάχιστα τήν εὐνομίαν καί τήν εἰρήνην ἐπανακάμπτουσαν εἰς τήν μεγάλην καί περικαλλῆ νῆσον Κρήτη…

Για το γεγονός της ολοκαύτωσης του Αρκαδίου δημοσιεύουν την επίσημη έκθεση του Μουσταφά Πασά, σταλμένη από τα Χανιά στις 18/30 Νοεμβρίου. Η έκθεση εκφράζει την τουρκική άποψη για τα γεγονότα και νομίζω ότι δημοσιεύεται για πρώτη φορά. Όσον αφορά στην πολιορκία έχει πολλές ομοιότητες με τις εκθέσεις που δημοσιεύθηκαν στις ελληνικές εφημερίδες και τις οποίες είδαμε παραπάνω. Εκεί που βρίθει σκόπιμων ανακριβειών είναι στο θέμα των απωλειών και στο θέμα της συμπεριφοράς των πολιορκητών προς τους αιχμαλώτους. Συγκεκριμένα η έκθεση ανάμεσα σε άλλα αναφέρει: …Ἀφοῦ διά τηλεβόλων ἐσχημάτισαν κρήμνισμα οἱ στρατιῶται ἤρξαντο εἰσερχόμενοι εἰς τό μοναστήριον, ὅτε αἴφνης οἱ ἐπαναστᾶται ἔθεσαν πῦρ εἰς τρεῖς ὑπονόμους. Αἱ δύω πρῶται ἀνετινάχθησαν πλησίον τοῦ στρατοῦ και ἐφόνευσαν πολλούς στρατιώτας εὑρισκομένους τήν στιγμήν ἐκείνην εἰς τήν αὐλήν τοῦ μοναστηρίου. Ἡ τρίτη ὑπόνομος ἀνετινάχθη εἰς τό ἐσωτερικόν τοῦ Μοναστηρίου τοῦ ὁποίου μέρος κατεδάφισε καί ἱκανός ἀριθμός ἐπαναστατῶν ἐτάφησαν ὑπό τά ἐρείπια… Σε άλλο σημείο αναφέρει: …Περί τούς 80 ἐκ τῶν ἐπαναστατῶν περιεκυκλώθησαν ὑπό τῶν στρατευμάτων πλησίον τοῦ μοναστηρίου, οἵτινες ἀπεποιήθησαν νά παραδοθῶσι καί ἐφονεύθησαν οὕτως ἐν τῇ πάλῃ τῇ γενομένῃ μεταξύ αὐτῶν καί τοῦ στρατοῦ.

Για τους αιχμαλώτους γράφει ότι συνελήφθησαν 500 ή 600 επαναστάτες μαχόμενοι και 100 περίπου γυναικόπαιδα στα υπόγεια του Μοναστηριού, τα οποία… ἔλαβον ἐνδύματα, τροφάς καί ὅλας τάς περιθάλψεις ἅς ἀπήτει ἡ θέσις των καί ἀπεστάλησαν εἰς τά χωρία των παρά ταῖς ἰδίαις αὐτῶν οἰκογενείαις…

Για τις απώλειες των πολιορκητών (Τούρκων στρατιωτών, Αιγυπτίων, Αλβανών και «εντοπίων εθελοντών») η έκθεση αναφέρει ότι αυτές ήταν συνολικά 71 νεκροί και 164 τραυματίες!

Εδώ τελειώνει η παρουσίαση των ελληνόφωνων εφημερίδων του Νοέμβρη και του Δεκέμβρη του 1866 για το πώς είδε η κάθε μια από αυτές το Αρκαδικό δράμα. Θα μπορούσε η έρευνα να επεκταθεί και στις εφημερίδες της Ευρώπης και της Αμερικής, όμως το παρόν δημοσίευμα έχει ήδη υπερβεί σε έκταση τα όρια που τέθηκαν από την επιτροπή έκδοσης. Ευελπιστούμε ότι το συγκεκριμένο θέμα θα αποτελέσει αντικείμενο μιας άλλης μελλοντικής δημοσίευσης.

(Δημοσιεύθηκε στα πρακτικά της Ημερίδας: Μαρτυρίες για τη Μονή Αρκαδίου, ΙΛΜΡ, Ρέθυμνο 2017, σσ. 41-57)

---

[1] Παράλληλα με την Εν Αθήναις Κεντρική υπέρ των Κρητών  Επιτροπή λειτουργούσε και στην Ερμούπολη η Επιτροπή της Σύρου, η οποία λειτουργούσε ως παράρτημα της πρώτης και ήταν γνωστή με την ονομασία Ειδική επί των Αποστολών Επιτροπή, αφού είχε αναλάβει το τεράστιο έργο της αποστολής εφοδίων στην Κρήτη.

[2] Εδώ είναι φανερή η προσπάθεια της εφημερίδας να τονώσει το εθνικό φρόνημα των αναγνωστών.

[3] Ως διοικητήριο και χώρος προσωρινής φυλάκισης χρησιμοποιούταν ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου, γνωστός τότε ως Μαρἐτι (Ιμαρέτ).

[4] Είναι αξιοσημείωτο ότι η Πατρίς μόλις ένα μήνα μετά την ολοκαύτωση, δηλαδή στις 10 Δεκεμβρίου, αρχίζει να δημοσιεύει σε συνέχειες το θεατρικό έργο του Τιμολέοντος Αμπελά Οι Μάρτυρες του Αρκαδίου, έργο που η ίδια εφημερίδα θα εκδώσει και σε βιβλίο το 1867.

[5] Η Ημέρα και η Κλειώ επειδή εκδίδονται σε Ευρωπαϊκό έδαφος, εκτός από το Γρηγοριανό Ημερολόγιο, που ισχύει στην Ευρώπη, χρησιμοποιούν και το Ιουλιανό για τους Ορθόδοξους αναγνώστες τους.

[6] Την προηγούμενη μέρα η ίδια εφημερίδα κυκλοφόρησε έκτακτο παράρτημα με την έκθεση της 14/11, που δημοσίευσε η αθηναϊκή εφημερίδα Αιών στις 24 Νοεμβρίου για την οποία γίνεται λόγος πιο πάνω. 

[7] Αναφέρεται στις Γαλλικές εφημερίδες Μηνύτωρ και Πατρίς, που είχαν φιλοτουρκική στάση και υποστήριζαν ότι η επανάσταση είχε κατασταλεί.

[8] Στην Κωνσταντινούπολη κυκλοφορούσαν οι εφημερίδες Ανατολικός Αστήρ, Αρμονία, Βυζαντίς (η οποία αρχικά κυκλοφορούσε και με το όνομα Τηλέγραφος του Βοσπόρου), Μέλισσα, Νεολόγος και Ομόνοια. Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν η Αμάλθεια και η Ευσέβεια.