ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΗΣ - ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΝΕΡΑΛΙΣ

ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ

ΤΟΥ ΣΤ. ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΜΜ. ΓΕΝΕΡΑΛΙ

ΚΑΙ ΕΝΑ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΙΚΩΝ ΤΟΥΣ ΧΡΟΝΩΝ

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Το έτος 1882 γίνεται στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών διαγωνισμός για την υποτροφία του κληροδοτήματος Αντωνίου Παπαδάκη[1].  Στον διαγωνισμό, μεταξύ άλλων, μετέχουν ο δευτεροετής Εμμανουήλ Γενεράλις και ο πρωτοετής Στέφανος Ξανθου­δίδης. Αυτό το άγνωστο περιστατικό παρουσιάζεται εδώ, όπως μας το δίνει με τη γλαφυρή του πένα ο Εμμ. Γενεράλις. Είναι ένα μικρό απόσπασμα από την εκτενή ανέκδοτη αυτοβιο­γραφία[2] του, που ευγενικά έθεσε στη διάθεσή μου ο φίλος Σπύρος Μαρνιέρος, ακούραστος ερευνητής της ιστορίας του Γερακαρίου, αλλά και της ευρύτερης περιοχής του Αμαρίου. Ακόμη παρουσιάζεται, για πρώτη φορά εδώ, επιστολή του Στεφ. Ξανθουδίδη προς τον Εμμ. Γενεράλι, αναφορικά με την προέλευση της ονομασίας της μονής Γουβερνέτου, που επίσης μου παραχώρησε ο κ. Σπ. Μαρνιέρος.

Εμμ. Γενεράλις

Η προσπάθεια παρουσίασης των παραπάνω ντοκουμέντων με υποχρέωσε να ανατρέξω στη ζωή και το έργο των δύο αυτών επιφανών Κρητολόγων, όπου με έκπληξη διαπίστωσα ότι η ομοιότητα της πορείας τους ήταν τόσο μεγάλη, ώστε με δυσκολία απέφυγα τον πειρα­σμό να τιτλοφορήσω το παρόν άρθρο: «Γενεράλις-Ξανθουδίδης: Βίοι παράλληλοι». Σχεδόν σύγχρονοι Γενεράλις και Ξανθουδίδης γεννήθηκαν στην Κρήτη[3] από πατέρες αγωνιστές των Κρητικών επαναστάσεων[4]. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθαν στα χωριά τους[5] και στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα όπου έκαναν τις γυμνασιακές τους σπουδές. Με διαφορά ενός χρόνου εγγράφονται στο φιλολογικό τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετά το πέρας των σπουδών τους επιστρέφουν στην Κρήτη, όπου διδάσκουν ως καθηγητές φιλόλογοι[6]. Κατά την περίοδο αυτή εκλέγονται και οι δύο Γενικοί Γραμματείς των Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων, ο μεν Γενεράλις του Ρεθύμνου ο δε Ξανθουδίδης του Ηρακλείου. Στην περίοδο της Κρητικής Πολιτείας καταλαμβάνουν υψη­λές κρατικές θέσεις. 

Στεφ. Ξανθουδίδης

Ο Γενεράλις Γενικός Επιθεωρητής της Παιδείας (1910-1911) και ο Ξανθουδίδης Έφορος Αρχαιοτήτων Χανίων (1899-1915), με έδρα το Ηράκλειο. Πολυγραφότατοι και οι δύο έχουν στο ενεργητικό τους αυτοτελή βιβλία αλλά κυρίως εκατοντάδες δημοσιευμάτων σε εφημερίδες και περιοδικά[7]. Διατέλεσαν συντάκτες των δύο σπουδαιότε­ρων Ελληνικών εγκυκλοπαιδειών της εποχής, όπου διαπραγματεύτηκαν αμιγώς κρητικά θέματα. Ο Γενεράλις συνέγραψε περί τα 1000 λήμματα στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαί­δεια, ο δε Ξανθουδίδης μέχρι το θάνατό του (19-9-1928) είχε προλάβει να συγγράψει 106 λήμματα στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη.

Ενώ αυτοί ήταν, σε συντομία, οι παράλληλοι βίοι των δύο σοφών ανδρών, η μετά θάνα­τον αναγνώριση δεν ήταν καθόλου όμοια. Ο Ξανθουδίδης έτυχε της αναγνώρισης που άξιζε τόσο από τη γενέτειρά του, όσο και από τον επιστημονικό κόσμο, ενώ με τον Γενεράλι ουδείς ασχολήθηκε από του θανάτου του (1943) μέχρι σήμερα[8].

Θεωρώ ότι είναι πλέον καιρός να βγει ο Γενεράλις από τη λήθη και να καταλάβει τη θέση που του αξίζει στο Κρητικόν Πάνθεον.

ΤΟ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟ ΤΗΣ ΥΠΟΤΡΟΦΙΑΣ

Ἐπρόκειτο τό ἔτος ἐκεῖνο νά δοθῇ ἡ ὑποτροφία τοῦ κληροδοτήματος τοῦ Ἀ. ΙΊαπαδάκι εἰς τό φιλολογικόν τμῆμα τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς. Ὑπέβαλον καί ἐγώ αἴτησιν νά μετάσχω τοῦ διαγωνισμοῦ. Οἱ ὑποψήφιοι ὅμως ἦσαν πολλοί καί ἐφοβούμην τά μέσα. Μολονότι ὅμως ἦσαν πολλοί δύο κυρίως, ἦσαν περί τῶν ὁποίων ὑπῆρχεν ἡ γνώμη ὅτι ὑπερεῖχον: ἐγώ καί ὁ μακαρίτης Νικ. Γραμματικάκης, ἐκ Φουρνῆς Μεραμβέλλου ἀποθανών Γυμνασιάρχης ἐν Νεαπόλει Λασιθίου, ἀμφότεροι δευτεροετεῖς. Τρίτος ὑποψήφιος παρέχων πολλάς, ἐλπί­δας ἐπιτυχίας ἦτο ὁ πρωτοετής Στέφανος Ξανθουδίδης, ὁ ἐπιφανής γενόμενος ὡς ἀρχαιο­λόγος καί μεσαιωνοδίφης, ἐξ Ἀβδοῦ τῆς Πεδιάδος, υἱός τοῦ Καπετάν Ἀντώνη τοῦ Ζωγρά­φου. Τότε ἐπενέβη ὁ Ἀντωνιάδης[9] μεταξύ ἐμοῦ καί τοῦ Γραμματικάκη. Ἐνομιζόμεθα ἀμφότεροι ἱκανῶς προπαρασκευασμένοι, διά νά διεκδικήσωμεν τό γέρας τοῦ κλητοδοτήματος, ἀλλ’ ἑκάτερος ἐφοβεῖτο τόν ἕτερον. Διά τῆς ἐπεμβάσεως λοιπόν τοῦ Ἀντωνιάδου συνεφωνήσαμεν εἰς δύο ἴσα τάς ἐνενήκοντα δραχμάς τοῦ κληροδοτήματος ἀνεξαρτήτως τῆς ἐπιτυ­χίας. Ἰσχυρίζετο δέ ὁ Ἀντωνιάδης ὅτι εἴχομεν καί παρά τῶν γονέων κάτι τι, ὁ Γραμματικά­κης μάλιστα καί ἄνευ τοῦ κληροδοτήματος ἠδύνατο καλῶς νά συντηρῆται, ἅτε εὐπορωτέρου, ἤ ἐγώ πατρός υἱός, ἐγώ δέ εἶχον συνηθίσει καί εἰς τά ξένα μαθήματα ὡς προγυμναστής. Ἡ συμφωνία μας ἐτηρήθη ἐντιμότατα. Μόνον κατά τόν χρόνον τῆς παρασκευῆς διά τάς διδα­κτορικάς ἐξετάσεις, ἐπειδή ἐγώ ἤμην διωρισμένος καθηγητής ἐν Ρεθύμνῃ δέν ἐτηρήθη ἡ συμφωνία.

Ἐγένετο ὁ διαγωνισμός, οὗ μετέσχε μόνον ὁ Ξανθουδίδης, ἀποσυρθέντων τῶν ἄλλων, ἐπέτυχε δέ ὁ Γραμματικάκης. Συνέβη δέ καί κάτι τι παράξενον, ὅπερ ἔμεινε δι’ ἐμέ ἀνεξήγητον αἴνιγμα μέχρι σήμερον. Τήν ἐπιοῦσαν δηλαδή την μεθεπομένην τοῦ διαγωνισμοῦ ἐδημοσιεύθη εἰς τήν "Παλιγγενεσίαν", ἐφημερίδα ἀξιολογωτάτην τῶν χρόνων ἐκείνων, ὅτι κατά τόν γενόμενον διαγωνισμόν διά τό κληροδότημα τοῦ Παπαδάκι  ἐπέτυχον εγώ. Ὡς ἦτο φυ­σικόν ἐχάρην καί ἐκέρασα καί πολλούς Κρῆτας φίλους, οἱ ὁποῖοι συνεκεντρούμεθα εἰς τό καφενεῖον Ἐμμανουήλ Βλαστοῦ (ἤ Νεωνάκι) ἐκ Σμηλέ Ἀμαρίου παρά τήν σχολήν Καραμάνου, ὅπου ἦσαν καί τά γραφεῖα τῆς "Παλιγγενεσίας". Ἐπικράθη δέ ὁ μακαρίτης Γραμματικάκης καί συγχαίρων μοι τυπικώς, ἐδήλου ὅτι δέν ἔχει ἀξιώσεις νά τηρηθῇ ἡ γενομένη συμ­φωνία. Τήν ἑπομένην ὅμως ἐδημοσιεύθη εἰς τό πινάκιον τοῦ Πανεπιστημίου τό ἀποτέλε­σμα τοῦ διαγωνισμοῦ καθ’ ὅ ἐφέρετο ἐπιτυχών ὁ Γραμματικάκις. Ἐζεματίσθην ἐγώ τότε ἰδίως διά τό δημοσίευμα τῆς "Παλιγγενεσίας", ἀλλά δέν ἔκαμα τήν δήλωσιν, ἥν πρότερον ὁ Γραμματικάκις, ὅστις γενναιοφρόνως ὡς νικητής δέν ἠθέτησεν τήν συμφωνίαν. Ἐγώ ὑπό βαθείας λύπης συνεχόμενος μετέβην εἰς τήν Πρυτανείαν καί ἐζήτησα ἐξηγή­σεις, κρίνων ὅτι ἡ ἐφημερίς, ἥτις ἐδημοσίευσεν ὅτι ἐγώ ἐπέτυχον θά ἔλαβε τάς πληροφορίας ὑπό τοῦ Πανεπιστημίου. Ἠρνήθη ὅμως τοῦτο, ὅτι ἔδωκε τοιαύτας καί δή οὐχί ἀληθεῖς. Ἐκάλεσεν ὅμως ἡ Κοσμητεία καί τούς τρεῖς διαγωνισθέντας καί ἐπισήμως διά τοῦ Κόντου[10] ἐδήλωσεν εἰς ἡμᾶς ὅτι ἡ Φιλοσοφική Σχολή λυπεῖται, διότι δέν ἔχει τρεῖς ὑποτροφίας, διά νά βράβευσῃ καί τούς τρεῖς. Ἡ ἐπιτυχία ἦτο τοιαύτη ὥστε δυσχερῶς ἐκρίνετο ἡ διαφορά ἐπί τῶν γραπτῶν, εἰς τά ὁποῖα κατά τάς διατάξεις τοῦ διαγωνισμοῦ περιωρίζετο ἡ ἐξέτασις. Ἡ βαθμολογία ὡρίζετο 100/100 ὁ Γραμματικάκις, 99/100 ὁ Γενεράλις καί 97/100 ὁ Ξανθουδί­δης. Ὥστε ἀκριβῶς καί δικαιότερον ἴσως ἔπρεπε νά δοθῇ τό γέρας εἰς τόν Ξανθουδίδην, ὄντα πρωτοετῆ καί μόλις ἐγγραφέντα. Διετελέσαμεν δέ οἱ τρεῖς φίλοι καί κατά τόν χρόνον τῶν πανεπιστημιακῶν σπουδῶν καί ὕστερον ἐν τῇ ἀσκήσει τοῦ διδακτικοῦ μας ἔργου, γε­νομένῃ ἐν Κρήτῃ.

Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ [11]

Ἡράκλειον 15 Σεπτεμβρίου 1925

Ἀγαπητέ φίλε κ. Γενεράλι,

Τελείως βέβαιον εἶναι ὅτι Γδερνέτο ἤ Γδερνέτω εἶναι ἡ ἀληθής ἐπίκλησις τῆς Μονῆς τῆς Κυρίας τῶν Ἀγγέλων ἐν Ἀκρωτηρίῳ, ἥτις σήμερον καί παλαιότερον ἀκούεται Γουβερνέτο, διότι δῆθεν οὖσα ἡ παλαιοτέρα ἐκυβέρνα τάς ἄλλας μονάς τῆς νήσου.

Εἶναι περίπου 30 χρόνια ποῦ πρώτην φοράν εἰς ἔγγραφα τῆς Ἁγίας Τριάδος τῶν Τζαγκαρόλων ἀνέγνωσα κατ’ ἐπανάληψιν εἰς τόν κώδικα ἤ ἔγγραφα τῆς μονῆς τήν ἐπωνυμίαν Γδερνέτου καί ὑπέθεσα τότε ὅτι ἐξ ἀντιζηλίας καί σαρκάζοντες οἱ καλόγηροι τῆς Ἁγ. Τριά­δος παρέφθειρον τό Γουβερνέτου εἰς Γδερνέτου. Ἀλλά εἰς τάς κατόπιν μελέτας καί ἔρευνας μου εὕρηκα τήν ἐπίκλησιν Γδερνέτου πολλαχοῦ. Ἐνθυμοῦμαι ὅτι καί εἰς τά ἔγγραφα τῆς Γωνιᾶς τό εἶδα πρό ἐτῶν, ὡς βεβαιοῖ τώρα καί ὁ φίλος σας Ἡγούμενος, καί προχείρως σᾶς παραπέμπω εἰς τήν διαθήκην τοῦ ποτέ Μητροπολίτου Κρήτης Νικηφόρου Σκωτάκι (κατά τό 1684) ὅπου τετράκις ἀναφέρεται:

"τό Γδερνέτο" (Χριστ: Κρήτη Α' σελ. 512).

"εἰς τόο Γδερνέτο" σελ. 514.

"στήν Κυρία τοῦ Γδερνέτου στό τερριτόριο τῶν Χανιῶνε" σελ. 516.

"στό ἄνωθεν Μοναστήρι στήν Κυρία τοῦ Γδερνέρτου" σελ. 516, ἰδ. σημ. ι, σελ.521.

Εἰς τήν Creta Sacra 1225 ἀναγράφεται "Monasterium Sancti Iohannis Eremitae de goemeto".Ἴσως εἶναι ἐσφαλμένη ἡ γραφή ἀντί gdemeto, διότι ἄν ἦτο govemeto δέν θά ἐφθείρετο ἀφοῦ θά ἦτο φραγκική λέξις τό govemeto.

Εἰς παλαιότερα ἔγγραφα δηλ. ἐπί τῆς Ἑνετοκρατίας δέν εὕρηκα, ἤ δέν ἐνθυμοῦμαι τήν ἐπίκλησιν τῆς μονῆς.

Πῶς ὅμως τό Γδερνέτο ἤ Γδερνέτω (ὄνομα πάντως οἰκογενειακόν ὁ Γδερνέτος, ἤ τοπωνυμικόν στό Γδερνέτο) νά γίνῃ Γουβερνέτο;

Πρῶτος λόγος πιστεύω εἶναι διά νά ἀποφύγωσι τό κακέμφατον τῆς λέξεως, ἔπειτα ἤθελον διά τῆς μεταβολῆς νά ὑπονοήσωσιν ἰδιότητα τῆς Παναγίας ὅτι κυβερνᾶ τούς πιστούς καί βοηθεῖ. Διά τοῦτο ἔχομεν καί Παναγίαν Γουβερνιώτισσαν εἰς παρά τό χωρίον Ποτα­μιές τῆς ἐπαρχίας Πεδιάδος μετόχιον τοῦ Παναγίου Τάφου.

Αὐτά, φίλε μου, εἶχα νά σᾶς εἴπω.

Μέ πολλήν ἀγάπην

Στέφ. Ξανθουδίδης

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Κρητολογικά Γράμματα, τχ. 5/6 (1992)

---

[1] Κρητικός πατριώτης με μεγάλη περιουσία, την οποία όταν πέθανε (1878) άφησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

[2] Μια πρώτη παρουσίασή της έκανε ο Σπ. Μαρνιέρος στην εφημερίδα Κρητική Επιθεώρηση του Ρέθυμνου φ. 13551/3-6-92, όπου σημειώνει ότι έχει έκταση 878 χειρόγραφων σελίδων.

[3] Ο Γενεράλις γεννήθηκε το 1860 στο Γερακάρι Αμαρίου και ο Ξανθουδίδης το 1864 στο Αβδού Πεδιάδος.

[4] Πατέρας του Γενεράλι ήταν ο παπα-Γιώργης Γενεράλις, αρχηγός του δυτικού Αμαρίου την περίοδο 1841- 1858. Πατέρας του Ξανθουδίδη ήταν ο Αντώνιος Ζωγράφος, αρχηγός της επαρχίας Πεδιάδος κατά την επανάστα­ση του 1866.

[5] Ο καθηγητής κ. Θεοχ. Δετοράκης υποστηρίζει ότι ο Ξανθουδίδης πραγματοποίησε το σύνολο των εγκυκλίων σπουδών του στην Αθήνα. Βλ. Θεοχ. Δετοράκη, Στέφανος Ξανθουδίδης: Βιογραφικά-Βιβλιογραφικά, Κρητολογία, τ. VI, σ. 109.

[6]  Ο Γενεράλις στο Ρέθυμνο και ο Ξανθουδίδης στη Νεάπολη Λασιθίου και αργότερα στο Ηράκλειο.

[7]  Πλήρη κατάλογο των δημοσιευμάτων του Ξανθουδίδη έχει δημοσιεύσει ο Θεοχ. Δετοράκης, ό.π., σ. 166-178. Κατάλογος των δημοσιευμάτων του Γενεράλι συντάσσεται τώρα από τον Σπ. Μαρνιέρο και τον υπογράφόντα το παρόν άρθρο..

[8] Φωτεινή εξαίρεση ο συμπατριώτης του Σπ. Μαρνιέρος που κυριολεκτικά πασχίζει να τον αποκαταστήσει. Πρόσφατα πληροφορήθηκα ότι ο Δήμος Ρεθύμνης αποφάσισε να δώσει τ' όνομά του σε δρόμο της πόλης.

[9]  Πρόκειται για τον ποιητή Αντώνιο Ι. Αντωνιάδη.

[10] Πρόκειται για τον Κων/νο Κόντο, διαπρεπή ελληνιστή και καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

[11] Η επιστολή προκλήθηκε από τον Γενεράλι, που προκειμένου να συγγράψει το λήμμα "Μονή Γουβερνέτου" στη Μ.Ε.Ε. ζήτησε την άποψη του Ξανθουδίδη