Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ "ΑΓΩΝ" ΤΟΥ ΡΕΟΥΜΝΟΥ (1916)

 

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

ΠΑΛΙΕΣ – ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

Η εφημερίδα «ΑΓΩΝ»

Έχουν περάσει πάνω από 140 χρόνια από την εμφάνιση της πρώτης Ρεθεμνιώτικης εφημερίδας, δηλαδή του «Νέου Ραδάμανθυ» του Στυλ. Καλαϊτζάκη το έτος 1881. Έκτοτε είδαν το φως πολλοί τίτλοι εφημερίδων στο Ρέθυμνο, που πλησιάζουν τους εκατό. Εκτός από τις εφημερίδες που κυκλοφορούν σήμερα («Κρητική Επιθεώρηση», «Ρεθεμνιώτικα Νέα» και «Ρέθεμνος»), ελάχιστοι γνωρίζουν κάποια ή κάποιες από τις εφημερίδες του παρελθόντος. Αυτή η σκέψη με ώθησε να αποφασίσω να γράψω σε μικρά αυτοτελή σημειώματα την ιστορία μερικών Ρεθεμνιώτικων εφημερίδων. Η σειρά δημοσίευσης είναι τυχαία και δεν έχει χρονολογικό ούτε αξιολογικό χαρακτήρα.

Αρχή κάνουμε με την εφημερίδα «ΑΓΩΝ» του Ευστράτιου Φωτάκη. Η εφημερίδα αυτή κυκλοφορούσε στο Ρέθυμνο την περίοδο του μεγάλου ελληνικού διχασμού, δηλαδή τα χρόνια 1916 μέχρι 1919. Επίσης κυκλοφόρησαν μερικά προεκλογικά φύλλα τις παραμονές των εκλογών του Νοεμβρίου του 1926. Φύλλα της εφημερίδας δεν έχουν εντοπιστεί πουθενά εκτός από 36 (λυτά φύλλα)  που σώζονται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, διάσπαρτα στα χρόνια από το 1916 μέχρι το 1926. Η εφημερίδα εκτείνεται χρονικά σε τέσσερις περιόδους:

Πρώτη περίοδος

Φύλλο της 1ης περιόδου

Η πρώτη περίοδος καλύπτει το έτος 1916 και ίσως μέρος του 1917. Από την περίοδο αυτή σώζονται δεκαπέντε φύλλα, όλα του 1916, με ιδρυτή,
εκδότη και διευθυντή τον δικηγόρο Ευστράτιο Φωτάκη. 
Συγκεκριμένα σώζονται τα φύλλα Νο 7, 10, 11, 13, 15, 16, 18, 21, 25, 26, 28, 29, 30, 32 και 33. Κατά την περίοδο αυτή ήταν εβδομαδιαία, τετράστηλη και τετρασέλιδη.
Τυπωνόταν στο τυπογραφείο του Ιωάννη Σ. Γιαννάκουδάκη και τα γραφεία της ήταν «παρά τη προκυμαίαν», όπου στεγαζόταν και το δικηγορικό γραφείο του εκδότη της Ευστράτιου Φωτάκη. Το παλαιότερο φύλλο που έχει διασωθεί είναι το Νο 7 της 29 Μαΐου 1916. Με δεδομένο ότι η εφημερίδα ήταν αρχικά εβδομαδιαία (όπως άλλωστε σχεδόν όλες οι επαρχιακές εφημερίδες της εποχής) μπορούμε να προσδιορίσουμε με σχετική ακρίβεια ότι το πρώτο φύλλο πρέπει να εκδόθηκε περί τα τέλη Μαρτίου του 1916. 

Ποίημα του ποιητή του Ρεθέμνους
Γιώργη Καλομενόπουλου

Παρά το γεγονός ότι εκδιδόταν σε μια περίοδο μεγάλων και οξύτατων πολιτικών παθών, εντούτοις υπήρξε ένα αξιοπρεπές φύλλο χωρίς κραυγές και ακρότητες. Αντανακλούσε τον χαρακτήρα του εκδότη της, που ήταν ένας άνθρωπος ευγενής, πράος και μετριοπαθής. Από την αρχή στάθηκε στο πλευρό του Βενιζέλου και αργότερα το κατέστησε ακόμη πιο σαφές με τον υπότιτλο «Βενιζελική Καθημερινή Εφημερίς». Στενός συνεργάτης του Φωτάκη στην εφημερίδα ήταν ο βάρδος του Ρεθύμνου Γιώργης Καλομενόπουλος, στον οποίο απευθύνονταν επιστολές και κείμενα που στέλνονταν προς δημοσίευση. Μάλιστα στο φύλλο 18 της 14 Αυγούστου 1916 δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα ποίημά του με τίτλο «Ελλάδα», το οποίο δεν έχει συμπεριληφθεί στον τόμο με τα άπαντά του και δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά 106 χρόνια μετά την πρώτη του δημοσίευση.

Δεύτερη περίοδος

Λογότυπος της εφημερίδας κατά την περίοδο Ανδρουλιδάκη

Το τελευταίο φύλλο που σώζεται από την πρώτη περίοδο είναι το Νο 33 της 27 Νοεμβρίου 1916. Δεν γνωρίζουμε αν και για πόσο ακόμη συνεχίστηκε η εβδομαδιαία έκδοση υπό την διεύθυνση του Ευστράτιου Φωτάκη. Πάντως το 1917 τον βρίσκουμε στη Λαμία οπότε το πιο πιθανό είναι ότι παρέδωσε τη διεύθυνση της εφημερίδας στον Νἰκο Ανδρουλιδάκη, όπως φαίνεται από ένα και μοναδικό φύλλο που σώζεται με διευθυντή τον Ανδρουλιδάκη. Πρόκειται για το πασχαλιάτικο φύλλο με αριθ. 130 της 21^ης  Απριλίου 1918. Το γεγονός  ότι έχουν προηγηθεί 130 φύλλα σημαίνει ότι η εφημερίδα κυκλοφορούσε και το 1917. Το ενδιαφέρον και αξιοσημείωτο αυτού του μοναδικού φύλλου είναι ότι, εκτός των άλλων, φιλοξενεί επιστολή και ποίημα του μεγάλου Ρεθεμνιώτη λαογράφου Παύλου Βλάστού.

Παρατηρούμε τις παρακάτω θεμελιώδεις αλλαγές σε σχέση με την εφημερίδα της πρώτης περιόδου:

α) Τώρα στη θέση του Ευστράτιου Φωτάκη, ως Ιδιοκτήτης-διευθυντής, εμφανίζεται ο Νίκος Κ. Ανδρουλιδάκης. Μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτήν την αλλαγή. Το πιο πιθανό είναι ο Φωτάκης να αναχώρησε για κάποιον λόγο από το Ρέθυμνο και να ανέθεσε τη διεύθυνση τη εφημερίδας στον Ανδρουλιδάκη. Το όνομα του Φωτάκη παραμένει στην προμετωπίδα της εφημερίδας ως Ιδρυτής.

β) Η εφημερίδα γίνεται από εβδομαδιαία καθημερινή, κάτι που δηλώνεται και στον υπότιτλο: Βενιζελική Καθημερινή Εφημερίς. Πρέπει να είναι η πρώτη ή τουλάχιστον μια από τις πρώτες Ρεθεμνιώτικες εφημερίδες που κυκλοφόρησαν σε καθημερινή βάση. Ταυτόχρονα γίνεται από τετρασέλιδη δισέλιδη.

γ) Τα γραφεία της εφημερίδας μεταφέρονται από την προκυμαία στην οδό Παναγιώτη Δαγκλή, την οποία παρά την προσπάθειά μου, δεν μπόρεσα να εντοπίσω πού βρισκόταν.

Τρίτη περίοδος                                                                                                               

Διαφήμιση του τυπογραφείου
που τυπωνόταν η εφημερίδα
κατά την τρίτη περίοδο.

Ο λογότυπος της εφημερίδας την περίοδο Σπανδάγου

Από τα χρόνια 1918 και 1919 σώζεται άλλη μια ομάδα 20 φύλλων με πρώτο το Νο 152(1-9-1918) και τελευταίο το 195(23-11-1919). Σε αυτά τα 20 φύλλα βλέπουμε στη θέση του ιδιοκτήτη-διευθυντή τον Ευάγγελο Κ. Σπανδάγο. Η διαδοχή φαίνεται πως δεν έγινε με φιλικό και συναινετικό τρόπο, αν  κρίνουμε από το κάθε  άλλο παρά φιλικό κείμενο που δημοσιεύει ο Σπανδάγος κατά του Ανδρουλιδάκη στο φύλλο της 30^ης Σεπτεμβρίου 1919. Κατά τα λοιπά δεν υπάρχουν σημαντικές αλλαγές όσον αφορά την εμφάνιση της εφημερίδας. Έχει αλλάξει το τυπογραφείο που τυπωνόταν η εφημερίδα, και πλέον τυπώνεται στο τυπογραφείο του Σπύρου Α.  Μαραγκουδάκη, που βρισκόταν έναντι του Επισκοπείου δίπλα στον ναό του Αγίου Αντωνίου. Όσον αφορά την πολιτική της στάση η εφημερίδα, υπό τη διεύθυνση του Ευάγγελου Κ. Σπανδάγου, γίνεται πιο μαχητική υπέρ της βενιζελικής παράταξης. Πιστεύω πως κατά την δεύτερη και τρίτη περίοδο, που η διεύθυνση της εφημερίδας είχε περάσει στα χέρια των Ν. Ανδρουλιδάκη και Ε. Σπανδάγου, ο Φωτάκης εξακολουθούσε να έχει αποφασιστικό λόγο στην εφημερίδα.

Τέταρτη περίοδος

Διαφήμιση του
καταστήματος Σπανδάγου

Τις παραμονές των εκλογών της 7^ης Νοεμβρίου 1926 ο Ευστράτιος Φωτάκης, για τις ανάγκες του προεκλογικού αγώνα, εξέδωσε και πάλι την εφημερίδα. Ήταν υποψήφιος βουλευτής Ρεθύμνης με το κόμμα των Φιλελευθέρων. Συνυποψήφιοί στο ίδιο κόμμα ήταν ο Βασίλης Σκουλάς και ο Νικόλαος Ασκούτσης. 

Προεκλογικό φύλλο του 1926

Στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης σώζεται ένα φύλλο αυτής της τρίτης περιόδου της εφημερίδας με αριθμό 5 και ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1926. Δεν γνωρίζουμε πόσα φύλλα εκδόθηκαν συνολικά κατά την περίοδο αυτή. Το πιο πιθανό είναι μετά τις εκλογές της 7^ης Νοεμβρίου η έκδοση να σταμάτησε, αφού ο Φωτάκης εκλέχτηκε και αναχώρησε για την Αθήνα.

Δεν υπάρχουν αλλαγές όσον αφορά στην εξωτερική εμφάνιση της εφημερίδας. Οι διαστάσεις του φύλλου παραμένουν οι ίδιες, δισέλιδη και τετράστηλη. Ο τίτλος αποκτά άρθρο και γίνεται «Ο Αγών», ενώ ο υπότιτλος «Όργανον της Ενώσεως Φιλελεθέρων», μαρτυρά με ειλικρίνεια την κομματική του τοποθέτηση. Τα φύλλα αυτής της περιόδου τυπώνονται στο τυπογραφείο των Αδελφών Στυλ. Καλαϊτζάκη.Τέλος, κάτι που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι στην προμετωπίδα αυτού του τελευταίου γνωστού φύλλου της 3^ης Νοεμβρίου 1926, αναφέρεται ως έτος ίδρυσης το 1912 με ιδρυτή τον Ευστράτιο Φωτάκη, όμως δεν έχει εντοπιστεί κάποιο φύλλο εκείνης της περιόδου.

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ

Τίτλος: Αγών. Υπότιτλος: Εβδομαδιαία Πολιτικοφιλολογική Εφημερίς, αργότερα Καθημερινή Βενιζελική Εφημερίς. Εκδότης-Διευθυντής: Ευστράτιος Φωτάκης, αργότερα Νίκος Ανδρουλιδάκης και Ευάγγελος Σπανδάγος. Διάρκεια έκδοσης: 1916-1919 και 1926. Αριθμός φύλλων: Περίπου 200. Περιοδικότητα: Αρχικά εβδομαδιαία και αργότερα καθημερινή. Σχήμα: 44Χ30 εκ., τετράστηλη, τετρασέλιδη και αργότερα δισέλιδη. Τυπογραφεία: Ι.Σ. Γιαννακουδάκη, Σπ. Μαραγκουδάκη, Αδελφών Στ. Καλαϊτζάκη. Συνδρομές: Α΄ περιόδου, ετήσια 6 δρχ., εξαμηνιαία 3 δρχ., διμηνιαία 1 δραχμή. Β΄ περιόδου, ετήσια 15 δρχ., εξαμηνιαία 8 δρχ., τριμηνιαία 5.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ 

Ευστράτιος Φωτάκης του Εμμανουήλ 

Γεννήθηκε στις Μέλαμπες το στις 4 Ιανουαρίου 1882 και πέθανε στην Αθήνα στις 6 Σεπτεμβρίου 1952. Φοίτησε στο δημοτικό σχολείο Μελάμπων και Βάτου Αγίου Βασιλείου, και αργότερα στη Σχολή του Αγίου Πνεύματος, στο Ημιγυμνάσιο του Ρεθύμνου και το Παγκρήτιο Γυμνάσιο του Ηρακλείου. Το 1898 – σε ηλικία μόλις 16 ετών - τον βρίσκομε δάσκαλο στο χωριό του και στη Σχολή του Αγίου Πνεύματος. Ξεκίνησε τις νομικές σπουδές του στην Αθήνα το 1902, τις οποίες διέκοψε με τη συμμετοχή του στην επανάσταση του Θερίσου. Πήρε πτυχίο το 1908 και εκλέχτηκε βουλευτής της Κρητικής Βουλής το 1910, εξέδωσε την εφημερίδα «Αγών» στο Ρέθυμνο το 1916. Το 1917 ήταν δικαστικός σύμβουλος του Στρατοδικείου Λαμίας και το 1918 εισαγγελέας πρωτοδικών Αθηνών. Παραιτήθηκε το 1920 και έκτοτε ασκούσε το δικηγορικό επάγγελμα μέχρι το θάνατό του. Εκλέχτηκε βουλευτής Ρεθύμνου το 1926 και γερουσιαστής το 1929. Ήταν φανατικός οπαδός του Ελευθερίου Βενιζέλου. Το 1932 εξέδωσε το βιβλίο του Η εγκληματούσα γυνή, ενώ πολλές ήταν και οι μεταφράσεις του. Στο Ρέθυμνο υπάρχει δρόμος αφιερωμένος στη μνήμη του. (Από την ανέκδοτη εργασία του Γ.Π.Εκκεκάκη, «Ρεθεμνιώτες που πέρασαν αφήνοντας ίχνη…».

 Ανδρουλιδάκης Νικόλαος Κ. (Ρέθυμνο 1896 – 10 Ιανουαρίου 1973)

Δικηγόρος, δημοσιογράφος και εκδότης τοπικών εφημερίδων. Ήταν γιος του συμβολαιογράφου Κωνσταντίνου Σπ. Ανδρουλιδάκη. Σημαντική προσωπικότητα του Ρεθύμνου με έντονο το αποτύπωμά του στο Ρέθυμνο του 20^ου αιώνα. Ως δικηγόρος με ρητορική δεινότητα, διέπρεψε από το 1920 μέχρι το 1967. Επίσης διέπρεψε στον δημοσιογραφικό και εκδοτικό χώρο με κείμενα μαχητικά και ασυμβίβαστα. Εξέδωσε εφημερίδες που αποτελούν υποδείγματα για τον επαρχιακό Τύπο, όπως τη «Δημοκρατία» (1922-1933) και την «Πολιτεία» (1949-1950). Επίσης εξέδωσε την εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος» το 1920, από την οποία δυστυχώς δεν σώθηκε κάποιο φύλλο. Νεότατος διετέλεσε και διευθυντής για ένα διάστημα (1917-1918) της εφημερίδας του Ευστρ. Φωτάκη «Αγὠν». Υπήρξε αρθρογράφος των εφημερίδων του Ρεθύμνου «Βήμα» και «Κρητική Επιθεώρησις». Δημοσίευσε διάφορα άρθρα σχετικά με την τοπική ιστορία χρησιμοποιώντας σε μερικές περιπτώσεις το ψευδώνυμο Ν. Μιράντας. Σε όλη του τη ζωή υπήρξε αγωνιστής της ελευθερίας και τη δημοκρατίας, γεγονός για το οποίο διώχτηκε επανειλημμένα με αποκορύφωμα τον εγκλεισμό του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία κατά την Γερμανοκατοχή.

Σπανδάγος Ευάγγελος του Κωνσταντίνου (Ρέθυμνο 1878 – 1941) 

Καταστηματάρχης στο Ρέθυμνο, στην οδό Αρκαδίου 124. Τελείωσε το Γυμνάσιο στη Σύρο. Το 1898, πριν συμπληρώσει τα 20, διαμόρφωσε σε βιβλιοχαρτοπολείο μια παλιά πατρική αποθήκη λαδιού. Ήταν ακριβώς η εποχή που η παρουσία του ρωσικού στρατού στο Ρέθυμνο βρισκόταν στο ζενίθ. Διείδε το συλλεκτικό ενδιαφέρον που είχαν τα γραμματόσημα και τα ταχυδρομικά δελτάρια (καρτ-ποστάλ) και έγινε ο πρώτος ειδικός έμπορος του είδους. Σήμερα είναι γνωστός στους απανταχού συλλέκτες ως εκδότης καρτών Κρήτης. Αργότερα το ειδικευμένο στα συλλεκτικά είδη κατάστημά του έγινε κατάστημα νεωτερισμών και συνέχισε να λειτουργεί μέχρι και την Κατοχή (1941). Είχε παντρευτεί την Περσεφόνη, το γένος Φραγκίσκου Τσαγκαράκη (γεννημένη στην Πόλη με καταγωγή από τις Λαμπιώτες). Απόκτησε δυο γιους: τον Κωνσταντίνο (ραδιοτεχνίτη) και το Δημήτριο. (Από την ανέκδοτη εργασία του Γ.Π.Εκκεκάκη, «Ρεθεμνιώτες που πέρασαν αφήνοντας ίχνη…».

(Δημοσιεύθηκε στην εφ. Ρεθεμνιώτικα Νέα φ. 7-7-2022 σελ. 7).