ΜΙΑ ΑΓΝΩΣΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ

Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

ΜΙΑ ΑΓΝΩΣΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ

Υπάρχει μια φωτογραφία στις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη, η οποία έχει περιληφθεί στο λεύκωμα «Κρήτη/Crete», που έχει εκδώσει το ίδιο Μουσείο το 2001ⁱ. Η φωτογραφία είναι του Γαλλο-ελβετού φωτογράφου Frédéric Boissonnas (Μπουασονά) και έχει τραβηχτεί το 1920.

Ο αείμνηστος συμπολίτης Γιάννης Σπανδάγος ήξερε τη φωτογραφία πριν την έκδοση του παραπάνω λευκώματος και την περιέλαβε στο βιβλίο του «Ρέθυμνο: Λιμάνι και προκυμαία»ⁱⁱ. Στο ίδιο βιβλίο ο Σπανδάγος δημοσιεύει τοιχογραφία του Ρεθεμνιώτη ζωγράφου Γ. Γαληνού από το σπίτι του Αλή Βαφή Σελιανάκη στην οδό Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, την οποία χρονολογεί στο 1905.

 Το λευκό δίπατο κτίριο που εικονίζεται στην εικαστική απεικόνιση του Γαληνού (Εικ. 1) και στην φωτογραφική του Boissonnas (Εικ. 2 & 2A) θα μας απασχολήσει στο παρόν δημοσίευμα.

Το κτίριο αυτό, που σήμερα δεν υπάρχει, δεν είναι ευρύτερα γνωστό, γιατί είχε διάρκεια ζωής μόλις τριάντα χρόνων και υπάρχει σε ελάχιστες απεικονίσεις. Η χρήση του παραμένει ένα άλυτο πρόβλημα, παρά το γεγονός ότι ο Γιάννης Σπανδάγος μας δίνει κάποιες πληροφορίες. Συγκεκριμένα αναφέρει στη λεζάντα της φωτογραφίας του Boissonnas: …Στο κέντρο το λευκό κτίριο είναι το Γραφείο Υγιεινής, όπου αργότερα στεγάστηκε το Λιμενικό Ταμείο μέχρι που κατεδαφίστηκε περί το 1935…».

Το σίγουρο είναι ότι στέγασε κάποιες κρατικές λειτουργίες του λιμανιού, μπορεί και όλες, αφού δεν υπήρχε κάποιος άλλος χώρος για να στεγαστούν.

Υγειονομείο;

Οι πληροφορίες που μας δίνει ο Γιάννης Σπανδάγος είναι πολύτιμες, αλλά δεν αναφέρει από πού τις αντλεί, έτσι δεν μπορεί να ληφθούν υπόψη ως δεδομένες. Όντως στα μεγάλα λιμάνια υπήρχε, από την εποχή της ύστερης Τουρκοκρατίας, υγειονομική υπηρεσία για την αντιμετώπιση περιστατικών με λοιμώδεις νόσους που πιθανόν να έρχονταν με τα πλοία. Το 1887 αναφέρονται 8 υγειονόμοι στην Κρήτη, που κατανέμονταν ως εξής: Στα Χανιά, στη Σούδα, στο Ηράκλειο, στο Ρέθυμνο, στα Σφακιά, στην Ιεράπετρα, στη Σητεία και στη Σπιναλόγκαⁱⁱⁱ. Η τακτική της απομόνωσης ήταν ανέκαθεν το πιο αποτελεσματικό μέτρο για την αντιμετώπιση επιδημιών που μάστιζαν και μαστίζουν την ανθρωπότητα. Βλέπουμε ήδη από το 1881 σε διάταγμα του Γεν. Διοικητή Κρήτης Φωτιάδη πασά ότι στην παράγραφο 3 αναφέρεται: Ὄταν πλοῖόν τι ἤ ἀτμόπλοιον καταπλεῦσαν εἴς τινα λιμένα τῆς νήσου ἤθελε τινά μεταξύ τῶν ἐπιβατῶν ἤ τῶν ναυτῶν τοῦ πληρώματός του νοσοῦντα ἀπό εὐλογίαν ἤ τῦφον ἤ μέ συμπτώματα έμφαίνοντα ὑπόνοιαν τῶν νοσημάτων τούτων, ὁ ἐνεργῶν τήν ἐπιθεώρησιν ἁρμόδιος δημοτικός ἰατρός διατάττει τήν άποβίβασιν τοῦ νοσοῦντος ἐκ τοῦ πλοίου καί τόν ἀποχωρισμόν αὐτοῦ εἰς οἴκημά τι μεμονωμένον και ὅσον οἷόν τε ἀπόκεντρον πρός νοσήλευσιν καί θεραπείαν^iv.

Επομένως στο εν λόγω οίκημα πιθανόν να στεγαζόταν η υγειονομική υπηρεσία, όμως αυτό δεν μαρτυρείται από άλλη πηγή.

Τελωνείο;

Τον Νοέμβρη του 1900 στην ΕΕΚΠ^v δημοσιεύεται διακήρυξη για την κατασκευή κτιρίου στο λιμάνι του Ρεθύμνου, στην οποία αναφέρεται επί λέξει η χρήση για την οποία προορίζεται να χρησιμοποιηθεί. Συγκεκριμένα ο τίτλος της διακήρυξης είναι: Διακήρυξις δημοπρασίας διά τήν κατασκευήν Τελωνειακῶν καταστημάτων, Γενικῶν ἀποθηκών καί Λιμεναρχείου ἐν Ρεθύμνῃ. Είναι πιθανό να πρόκειται για το κτίριο που μας απασχολεί, αφού: α) Δημοπρατείται το 1900 και το 1905 υπάρχει ήδη, σύμφωνα με την τοιχογραφία του Γαληνού, που προαναφέρθηκε και β) Το σημερινό Τελωνείο χτίστηκε το 1931, άρα μέχρι τότε η υπηρεσία του Τελωνείου πρέπει να στεγαζόταν στο κτίριο αυτό. Το μόνο πρόβλημα είναι ότι η παραπάνω διακήρυξη περιλαμβάνει και την κατασκευή Γενικών Αποθηκών, που όμως είναι αδύνατον να στεγαστούν στο μικρό κτίριο που μας απασχολεί.

Λιμεναρχείο;

Είναι γνωστό στους Ρεθεμνιώτες ότι το Λιμεναρχείο Ρεθύμνης για πάρα πολλά χρόνια, ακόμη και μέχρι τις μέρες μας, δεν έχει ιδιόκτητη στέγη και στεγάζεται σε διάφορους χώρους, είτε μισθωμένους είτε παραχωρημένους από το κράτος. Άρα είναι φυσικό και λογικό να στεγάστηκε εκεί για όσο διάστημα το κτίσμα ήταν σε καλή κατάσταση, αφού, όπως είδαμε πιο πάνω, η διακήρυξη που προαναφέρθηκε αναφέρει ρητά τη λέξη Λιμεναρχείο. Επομένως είναι σίγουρο πως το Λιμεναρχείο Ρεθύμνης στεγάστηκε αρχικά στο κτίριο που εξετάζουμε μέχρι που κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Πρώτος Λιμενάρχης του Ρεθύμνου ήταν ο πλοίαρχος Νικόλαος Ε. Μαλανδράκης ή Τζουριός (1862-1931) με καταγωγή από τη Χώρα Σφακίων, που εικονίζεται σε καρτ ποστάλ των αρχών του 20^ου αιώνα με τη υπηρεσιακή στολή όταν υπηρετούσε ως Λιμενάρχης Ρεθύμνης (Εικ. 3).

Λιμενικό Ταμείο;

Είναι πολύ πιθανό –άλλωστε το αναφέρει και ο Γιάννης Σπανδάγος– το Λιμενικό Ταμείο Ρεθύμνης να στεγάστηκε αρχικά στο κτίριο που μας απασχολεί μέχρι περίπου το 1930. Μετά την ερείπωση του κτιρίου εγκαταστάθηκε σε διάφορους μισθωμένους χώρους μέχρι το 1945, οπότε στεγάστηκε στο μικρό δίχωρο κτίριο της αποβάθρας, το οποίο χτίστηκε το 1929 και στο οποίο παρέμεινε η υπηρεσία του Λιμενικού Ταμείου μέχρι πρόσφατα πριν στεγαστεί στο Δελφίνι.

Μια άγνωστη φωτογραφία

Η ενασχόλησή μου με το κτίριο που μας απασχολεί και η αναζήτηση στοιχείων γι’ αυτό μου θύμισε μια φωτογραφία που είχα δει παλιότερα όταν εργαζόμουν στη Δημόσια Βιβλιοθήκη. Η φωτογραφία παρουσίαζε ένα ερειπωμένο κτίριο, το οποίο απ’ ότι θυμόμουν βρισκόταν στην ίδια θέση που βρίσκεται το λευκό δίπατο κτίριο της εικ. 2. Αναζήτησα τη φωτογραφία και τη βρήκα στη Βιβλιοθήκη και είναι η εικόνα με τον αριθμό 4. Η φωτογραφία αυτή είναι από το αρχείο του αείμνηστου γιατρού Νίκου Κοκονά^vi και φέρει στην πίσω όψη τη σφραγίδα του γιατρού και την ένδειξη: Ρέθυμνον 8 Νοεμβρίου 1935. Η πληροφορία, ότι το κτίριο

κατεδαφίστηκε το 1935, ταυτίζεται με την χρονολογία που φέρει η φωτογραφία, επομένως θα ήταν μια ιδανική περίπτωση επιβεβαίωσης ή όχι της πληροφορίας που μας δίνει ο Γιάννης Σπανδάγος, αν ο άγνωστος φωτογράφος είχε εστιάσει λίγο αριστερότερα και είχε περιλάβει και το σημείο που βρισκόταν το κτίριο. Δυστυχώς αυτό δεν συνέβη, έχουμε όμως την εικόνα της περιοχής το 1935 και ένα ερειπωμένο κτίσμα, στη θέση του οποίου χτίστηκε αργότερα η κλινική Κοκονά.

Πέντε χρόνια αργότερα, δηλαδή το 1940, σε αεροφωτογραφία (Εικ. 5) της περιοχής βλέπουμε ότι δεν υπάρχει ούτε ίχνος του κτιρίου, η θέση του οποίου σημειώνεται με ένα «Χ», ενώ η θέση του ερειπωμένου κτίσματος σημειώνεται με ένα «Α».

Πολύ αργότερα σε φωτογραφία του Σπ. Μελετζή του έτους 1955 (Εικ. 6) βλέπουμε ότι στο σημείο που βρισκόταν το εν λόγω κτίριο υπάρχει ένα περίπτερο, ενώ στο σημείο του ερειπωμένου κτίσματος της εικόνας 4 υπάρχει η κλινική Κοκονά με έναν όροφο.

Άλλη μια φωτογραφία

Υπάρχει άλλη μια φωτογραφία (Εικ. 7) για την οποία έχει γίνει πολύς λόγος, όσον αφορά για το αν είναι Ρέθυμνο ή όχι. Η επικρατούσα άποψη, με την οποία συμφωνώ, είναι ότι στη φωτογραφία εικονίζεται η είσοδος του Τουρκικού προμαχώνα του λιμανιού, η οποία βρισκόταν πίσω από το λευκό δίπατο κτίριο της εικόνας αριθ. 2. Η φωτογραφία είναι επίσης του Fr. Boissonnas και φέρεται να είναι του 1911, όμως πιστεύω ότι μπορεί να τραβήχτηκε το 1920, ίσως και την ίδια μέρα με την εικόνα αριθ. 2.

Μπορεί να μην καταλήξαμε σε στέρεα συμπεράσματα όσον αφορά στη χρήση, στο έτος κατασκευής και στο έτος κατεδάφισης του συγκεκριμένου κτιρίου, όμως θεωρούμε ότι το κάναμε ευρύτερα γνωστό και ίσως παρακινηθούν και άλλοι να ασχοληθούν με το θέμα.

i Κρήτη/Crete, Μουσείο Μπένάκη, Αθήνα 2001, σελ. 116,117.

ii Σπανδάγος Γιάννης, Ρέθυμνο: Λιμάνι και προκυμαία, Μίτος, 1999, σελ. 27.

iii Εφημερίδα Κρήτη, φ. 911/22-12-1887.

iv Εφημερίδα Κρήτη, φ. 588/17-2-1881.

v Επίσημος Εφημερίς Κρητικής Πολιτείας, τχ. Γ, φ. 73/4-11-1900.

vi Ο γιατρός Νίκος Αλ. Κοκονάς (1924-2007) δώρησε στη Δημόσια Βιβλιοθήκη του Ρεθύμνου σημαντικές φωτογραφίες, κυρίως από την περίοδο της Γερμανοκατοχής.

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. "Ρέθεμνος" φ, 27/6/2020)

ΤΙΤΟΣ ΠΕΤΥΧΑΚΗΣ: H περίοδος 1941−1951

Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Τίτος Πετυχάκης: H περίοδος 1941−1951

(Μέρος 3^ο και τελευταίο)

Σε δυο προηγούμενα δημοσιεύματα (Εφημ. Ρέθεμνος 19/10/2919 & 21/3/2020 και στο https://rethymniates.blogspot.com/2019/12/1.html &

https://rethymniates.blogspot.com/2020/)

είχαμε αναφερθεί στη δημαρχιακή παρουσία του Τίτου Πετυχάκη στο Ρέθυμνο από το 1925 μέχρι τον Ιούνιο του 1941. Στο παρόν δημοσίευμα θα αναφερθούμε στην τελευταία δημαρχιακή του περίοδο, δηλαδή από την 29^η Νοεμβρίου 1944 μέχρι την 11^η Αυγούστου 1950.

Μια πράξη δολιοφθοράς και ο Τ. Πετυχάκης

Πριν προχωρήσουμε στην περίοδο 1944−1950 νομίζω ότι θα πρέπει να γίνει αναφορά σε ένα άγνωστο περιστατικό, που αποτελεί την πρώτη πράξη δολιοφθοράς κατά τη Γερμανοκατοχή στο Ρέθυμνο, και ίσως και την πρώτη σε όλη την Κρήτη. Σ’ αυτό το περιστατικό ο Πετυχάκης είχε σημαντική συμβολή στην προσπάθεια αποτροπής των συνεπειών για τον Ρεθεμνιώτικο πληθυσμό.

Ο κινηματογράφος "Έσπερος" που
αναφέρεται στο κείμενο.

Η ιστορία έχει ως εξής: Οι Γερμανοί από τις πρώτες μέρες της Κατοχής είχαν επιτάξει τον θερινό κινηματογράφο «Έσπέρος», όπου ψυχαγωγούνταν οι Γερμανοί στρατιώτες με γερμανικές ταινίες προπαγάνδας. Τον «Έσπέρο» λειτουργούσε ο Ρεθεμνιώτης κινηματογραφικός επιχειρηματίας Παντελής Καπετανάκης.   Τη νύχτα της 23 προς 24 Ιουλίου 1941 άγνωστος αφαίρεσε τον φακό από τη μηχανή προβολής του κινηματογράφου. Οι Γερμανοί έθεσαν προθεσμία  μέχρι τις 29 Ιουλίου να βρεθεί ο δράστης και ο φακός. Όταν πέρασε άπρακτη η προθεσμία η Γερμανική Διοίκηση επέβαλε στους Ρεθεμνιώτες πρόστιμο 600.000 δραχμών (ποσό πολύ μεγάλο, αφού δεν είχε αρχίσει ακόμη ο πληθωρισμός) και ανέθεσε στον Δήμο να το κατανείμει στους δημότες και να το εισπράξει μέχρι τις 10 Αυγούστου. Στις 5 Αυγούστου συνήλθε η Διοικούσα Επιτροπή του Δήμου, που λειτουργούσε αντί Δημοτικού Συμβουλίου, με δήμαρχο τον Στυλιανό Μαρκιανό και κατάρτισε κατάλογο 533 Ρεθεμνιωτών που κατά τεκμήριο είχαν τη δυνατότητα να πληρώσουν το πρόστιμο και με ποσά που κυμαίνονταν από 300 μέχρι 4000 δραχμές, ανάλογα με τις οικονομικές  δυνατότητες του καθενός.  

Το έγγραφο απόλυσης του Τ.Π. που
φέρει ημερομηνία 9/6/1941

Το έγγραφο αποκατάστασης του
Τ.Π. με ημερομηνία 29/11/1944

Ο Τίτος Πετυχάκης παρά το γεγονός ότι από τις 11 Ιουνίου 1941 δεν ήταν πια δήμαρχος, αφού είχε απολυθεί από τους Γερμανούς, ένιωσε την ηθική υποχρέωση και την ευθύνη του ηγέτη να υπερασπιστεί και να βοηθήσει τους συνδημότες του. Έτσι στις 8 Αυγούστου απέστειλε προς τη Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση Ρεθύμνης μια μακροσκελή επιστολή πέντε σελίδων, όπου με διάφορα επιχειρήματα προσπαθούσε να απαλλάξει τους Ρεθεμνιώτες από την εφαρμογή της επαπειλούμενης ποινής. Η επιστολή δεν φαίνεται να είχε κάποιο αποτέλεσμα αφού η ποινή εκτελέστηκε μέχρι κεραίας. Μάλιστα μέχρι τις 16 Αυγούστου από το συνολικό πρόστιμο των 600.000 δρχ. δεν είχαν εισπραχθεί 46.250 είτε λόγω απουσίας, είτε λόγω οικονομικής αδυναμίας των υπόχρεων. Έτσι η Διοικούσα Επιτροπή του Δήμου αποφάσισε να καταβάλει το ελλείπον ποσό από τον δημοτικό προϋπολογισμό.

Η περίοδος 1944–1950

Αμέσως μετά την αποχώρηση των Γερμανών από το Ρέθυμνο, ο Τ. Πετυχάκης επανήλθε στη θέση του Δημάρχου στις 29 Νοεμβρίου 1944. Επίσης επανήλθε το Δημοτικό Συμβούλιο με πρόεδρο τον Ευάγγελο Δρανδάκη (από τον Φλεβάρη του 1947 τον διαδέχτηκε ο γιατρός Γρηγ. Δάνδολος) και μέλη τους Ιωάννη Αθανασιάδη, Γεώργιο Αναστασάκη, Ιωάννη Βαλασσαρίδη, Φ. Γρηγοριάδη, Γρηγ. Δάνδολο, Μιχ. Ευκλείδη, Αντ. Καλαϊτζάκη, Α. Κορωνάκη, Νικ. Λυράκη, Γ. Μαμαλάκη, Πέτρο Μανουσάκη, Παντ. Μυλωνάκη, Αντ. Παληκαράκη, Μ. Παντζάρη, Νικ. Σφηνιά και Οδ. Φραγκελάκη.

Ενόψει των «Δεκεμβριανών» που διαδραματίζονταν στην Αθήνα και για να αποφευχθούν παρόμοια φαινόμενα στο Ρέθυμνο, μια από τις πρώτες ενέργειες του Δημάρχου και του Δημοτικού Συμβουλίου ήταν να εκδώσουν ψήφισμα με το οποίο καλούσαν τις πολιτικές παρατάξεις και τις ανταρτικές οργανώσεις να …παύσουν τάς ἀντεγκλήσεις, νά συνεχίσουν τήν συμφιλιωτικήν συνεργασίαν καί νά μή μιμηθοῦν τούς ἐν τῇ παλαιᾷ  Ἑλλάδι καί χυθῇ καί εἰς τήν Κρήτην ἀδελφικόν αἷμα… Επίσης μια από τις πρώτες ενέργειες του Τίτου Πετυχάκη, αφού ανέλαβε καθήκοντα δημάρχου, ήταν να τιμήσει με αρχιερατικό μνημόσυνο τη μνήμη όσων Ρεθεμνιωτών έπεσαν είτε στον πόλεμο είτε στην κατοχή.

Η περιοχή της Μεγάλης Πόρτας
βομβαρδισμένη.

Αυτή η δημαρχιακή περίοδος του Τίτου Πετυχάκη ήταν η δυσκολότερη επειδή το Ρέθυμνο, όπως άλλωστε και όλη η Ελλάδα, είχε να επουλώσει πληγές που συσσωρεύτηκαν στην διάρκεια του πολέμου και της απάνθρωπης Γερμανικής κατοχής. Οι δρόμοι με κατεστραμμένο οδόστρωμα και γεμάτοι πέτρες και χώματα από τους βομβαρδισμούς, οι υπόνομοι κατεστραμμένοι και ακαθάριστοι, τα κτίρια και οι υποδομές του δήμου εγκαταλελειμμένες και σε αθλία κατάσταση, όπως ο δημοτικός κήπος, τα σφαγεία, η δημοτική αγορά, ο κλίβανος, η αποθήκη καυσίμων, το δημαρχείο κλπ. Σχεδόν τα πάντα είχαν καταστραφεί, οι ανάγκες ήταν μεγάλες σε όλα τα επίπεδα και η βοήθεια από το κεντρικό κράτος σχεδόν ανύπαρκτη, αφού και αυτό ήταν καθημαγμένο από τον πόλεμο και την κατοχή και με ένα αδελφοκτόνο εμφύλιο πόλεμο σε εξέλιξη. Άρα το μεγαλύτερο βάρος για την ανασυγκρότηση του τόπου έπεφτε στις πλάτες του Δήμου. Έργο πολύ δύσκολο, μετά μάλιστα από την κατάργηση το 1948 των διαπύλιων τελών[1] που αποτελούσαν σημαντικό έσοδο των δήμων.

Το έργο της περιόδου 1945–1950

Παρόλα αυτά υπήρξε μια συνεχής, επίμονη και μακροχρόνια προσπάθεια για να αντιμετωπιστούν τόσο τα μικρά και καθημερινά, όσο και τα μεγάλα προβλήματα του τόπου.

·   Επισκευάστηκε και ανακαινίστηκε το δημοτικό νοσοκομείο (Τσάρειο), το οποίο είχε υποστεί πολλές καταστροφές κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής.

·  Τον Ιούλιο του 1946 το δημοτικό συμβούλιο ψηφίζει και ζητά από την κυβέρνηση την ανακατασκευή των «Ρωσικών» Στρατώνων, που είχαν καταστραφεί από τους βομβαρδισμούς, όμως χωρίς θετική ανταπόκριση.

·       Επισκευάστηκε η προκυμαία  (κρηπίδωμα, πλακόστρωτο, υπόνομοι, ηλεκτροφωτισμός).

·   Στις αρχές του 1947 με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου ιδρύθηκε δημοτικό γηροκομείο, απόφαση που εγκρίθηκε με βασιλικό διάταγμα. Το γηροκομείο στεγάστηκε στην κλινική Μαρούλη, ο οποίος κληροδότησε το οίκημα στον Δήμο για να γίνει γηροκομείο.

·  Διανοίχτηκαν, διαπλατύνθηκαν, ασφαλτοστρώθηκαν, σκυροστρώθηκαν πλήθος δρόμων της πόλεως και των περιχώρων.

Η περιοχή της Σοχώρας μετά την
Κατοχή. Πάνω με το βέλος οι δεξαμενές
καυσίμων του Δήμου.

·      Καθαρίστηκαν όλοι οι υπόνομοι και κατασκευάστηκαν εκ νέου όσοι είχαν καταστραφεί από τους βομβαρδισμούς.

·   Ανακατασκευάστηκαν εκ βάθρων οι αποθήκες εύφλεκτων υλών του Δήμου, που είχαν κατα-στραφεί από τους βομβαρδισμούς.

·   Το 1945 μέρος του απολυμαντικού κλιβάνου μετατράπηκε σε δημόσια λουτρά και το 1947 ο υπόλοιπος χώρος δόθηκε στη Φιλαρμονική Ρεθύμνης.

·  Αποκαταστάθηκαν και ανακαινίστηκαν όλα τα δημοτικά κτίρια που είχαν υποστεί ζημιές κατά τη διάρκεια της κατοχής.

·  Δενδροφυτεύτηκε ο λόφος ανατολικά του Προφήτη Ηλία (Τοπαλτί), η θέση Παπά Πόρος και συμπληρώθηκε η δενδροφύτευση των υπόλοιπων λόφων με περίπου 20.000 πεύκα, κυπαρίσσια, χαρουπιές κ.ά.

·   Ανακαινίστηκαν και εκσυγχρονίστηκαν τα δημοτικά σφαγεία (Βρίσκονταν στη θέση του σημε-ρινού κολυμβητηρίου).

·    Παραχωρήθηκαν οικόπεδα ανατολικά της Σχολής Αστυνομίας για την ανέγερση κατοικιών προς στέγαση των βομβοπλήκτων.

·  Τον Μάιο του 1950 αγοράστηκε νέος αυτοκίνητος καταβρεκτήρας, αφού ο παλαιός είχε καταστραφεί κατά την κατοχή. Για τους νεότερους που δεν γνωρίζουν να αναφέρω ότι εκείνη την εποχή οι περισσότεροι δρόμοι ήταν χωματόδρομοι και το καλοκαίρι σηκώνονταν σύννεφα σκόνης από τον άνεμο και τα αυτοκίνητα, συνεπώς ο καταβρεκτήρας ήταν απαραίτητος για τον Δήμο.

·   Έγινε αγορά φορτηγού αυτοκινήτου με ανοιχτή καρότσα για την αποκομιδή των σκουπιδιών. Μέχρι τότε η αποκομιδή γινόταν με δυο κάρα (σούστες), που τα έσερναν μουλάρια και η απόθεση γινόταν κάτω από τον Άγιο Σπυρίδωνα μετά τη Χοχλάδα. Αργότερα μεταφέρθηκε και ο χώρος εναπόθεσης των απορριμμάτων πίσω από το σημερινό στρατόπεδο στον Κουμπέ, προς το ρέμα του Αγίου Αντωνίου.

Τα μεγάλα προβλήματα της πόλης

Τίτλοι δημοσιευμάτων του 
τοπικού Τύπου.

Τα μεγάλα προβλήματα, που από την πρώτη στιγμή μετά την απελευθέρωση, κρίθηκε ότι θα έπρεπε να λυθούν ήταν:  Η ύδρευση, το λιμάνι, το αεροδρόμιο, ο ηλεκτροφωτισμός και το σχέδιο πόλεως. Αξίζει εκ προοιμίου να λεχθεί κανένα από τα πιο πάνω προβλήματα δεν επιλύθηκε κατά την πενταετία 1945-1950, παρά τις συνεχείς και άοκνες προσπάθειες του δημάρχου και του δημοτικού συμβουλίου. Ο Δήμος ήταν πάμφτωχος και το κεντρικό κράτος ιεραρχούσε τις πολλές ανάγκες του και φαίνεται ότι τα προβλήματα του Ρεθύμνου δεν ήταν μέσα στις άμεσες προτεραιότητές του.

Η ύδρευση

Το Ρέθυμνο είχε ανέκαθεν πρόβλημα νερού και πάντα αναζητούσε λύση στο θέμα αυτό. Κατά την εποχή που αναφερόμαστε δεν υδρευόταν κάθε σπίτι χωριστά, αλλά κάθε γειτονιά είχε μια βρύση στον δρόμο από την οποία έπαιρναν νερό οι περίοικοι.

Δυο ήταν τα προβλήματα σχετικά με την ύδρευση, που έπρεπε να αντιμετωπίσει ο Δήμος αμέσως μετά την απελευθέρωση: α) η ανεπάρκεια του νερού και β) το κατεστραμμένο και πεπαλαιωμένο δίκτυο. Για το πρώτο έγινε αναζήτηση νέων πηγών, χωρίς αποτέλεσμα. Τελικά αποφασίστηκε να ενταχθεί στο δίκτυο το νερό της γνωστής πηγής του Κουμπέ δυναμικότητας 12 λίτρων ανά δευτερόλεπτο.  Όμως παρά τις συνεχείς προσπάθειες και τις εκκλήσεις του δημάρχου προς την κυβέρνηση δεν κατέστη δυνατόν να εξασφαλιστούν τα υλικά και τα οικονομικά μέσα για τη μεταφορά του νερού στην πόλη και για την αντικατάσταση του πεπαλαιωμένου και σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένου δικτύου. Έτσι μέχρι τον Αύγουστο του 1950, που ο Τ. Πετυχάκης αποχώρησε από τη θέση του δημάρχου, δεν είχε βρεθεί λύση στο πρόβλημα της ύδρευσης της πόλης του Ρεθύμνου.

Το λιμάνι

Μεταφορά των επιβατών στο πλοίο,
που έχει αράξει αρόδο.

Το  πρόβλημα της απομόνωσης του Ρεθύμνου, που τόσο μας ταλαιπωρεί μέχρι σήμερα, ήταν από τα πρώτα θέματα που έπρεπε να αντιμετωπίσει ο δήμαρχος με το δημοτικό συμβούλιο σχεδόν αμέσως μετά την απελευθέρωση. Έτσι  το δημοτικό συμβούλιο Ρεθύμνης με ψήφισμα της 1^ης Ιουνίου 1946 διεκήρυξε «το επάναγκες της ταχυτέρας κατασκευής λιμένος». Μέχρι το 1940 το θέμα δεν είχε προχωρήσει πέρα από κάποιες προτάσεις, που όμως είχαν μείνει σε επίπεδο μελετών. Αλλά και μετά την κατοχή φαίνεται ότι δεν ήταν εύκολο να προχωρήσει το θέμα λόγω του μεγάλου κόστους που δεν ήταν εύκολο να αντιμετωπιστεί μέσα στις δύσκολες μεταπολεμικές συνθήκες. Πάντως τον Δεκέμβριο του 1947 ο υπουργός Δημοσίων Έργων Σταύρος Νικολαΐδης εγκρίνει την κατασκευή λιμανιού στον δυτικό όρμο της πόλης με βάση υπάρχουσα προμελέτη. Έκτοτε δεν υπήρξε κάποια εξέλιξη μέχρι την έναρξη της κατασκευής του σημερινού λιμανιού, δέκα χρόνια μετά.

Το αεροδρόμιο

Αντίθετα με το λιμάνι, η κατασκευή αεροδρομίου στο Ρέθυμνο φαίνεται πως απασχόλησε περισσότερο τη δημοτική αρχή, αλλά και τον τόπο γενικότερα, κατά την περίοδο που εξετάζουμε, ίσως επειδή η υλοποίησή του ήταν κατασκευαστικά ευκολότερη και λιγότερο δαπανηρή.

Στην περιοχή της Πηγής τις παραμονές της Μάχης της Κρήτης οι Άγγλοι είχαν κατασκευάσει ένα μικρό αεροδρόμιο για τις ανάγκες της άμυνας της περιοχής, ενόψει της επερχόμενης Γερμανικής εισβολής. Το δημοτικό συμβούλιο Ρεθύμνης στις 7 Οκτωβρίου 1946 αποφάσισε να διαδηλώσει την επιθυμία του Ρεθεμνιώτικου λαού όπως το υπάρχον αεροδρόμιο διατηρηθεί, επεκταθεί και βελτιωθεί, ώστε να καταστεί ικανό να δέχεται κάθε είδους αεροπλάνα. Μάλιστα ενέκρινε ποσό 50.000.000 δραχμών από τον προϋπολογισμό του 1946 και το 1/15 του προϋπολογισμού των επόμενων δέκα ετών, υπό την προϋπόθεση ότι η Κυβέρνηση θα αποφασίσει την κατασκευή του εν λόγω αεροδρομίου.

Δημοσίευμα της εποχής.

Αυτή η προσπάθεια να πεισθεί η κυβέρνηση να εγκρίνει την κατασκευή αεροδρομίου στο Ρέθυμνο, ήταν συνεχής και επίμονη καθ’ όλο το χρονικό διάστημα 1947−1950. Ο Δήμος συνέστησε νομικό πρόσωπο με την επωνυμία «Δημοτικόν Αεροδρόμιον Ρεθύμνης» και οι πιέσεις προς την κυβέρνηση και τις επιμέρους υπηρεσίες ήταν συνεχείς. Εντωμεταξύ, μετά την αντίδραση των κατοίκων της Πηγής, επιλέχθηκε ως καταλληλότερος χώρος για την κατασκευή του αεροδρομίου η περιοχή του Λατζιμά. Οι προσπάθειες συνεχίστηκαν αμείωτες , ήλθαν εκπρόσωποι της Πολιτικής Αεροπορίας, οι οποίοι μετά από επισταμένη μελέτη κατέληξαν ότι είναι κατάλληλη η προτεινόμενη θέση στου Λατζιμά. Ο Δήμος ζήτησε δάνειο 1,5 δισεκατομμυρίου δραχμών, όμως αυτό δεν εγκρίθηκε. Έτσι το θέμα, το οποίο  έφτασε πολύ κοντά στην υλοποίηση, απορρίφθηκε μετά πολλών επαίνων. Αν η υπόθεση του αεροδρομίου είχε αίσια κατάληξη, το Ρέθυμνο θα ήταν διαφορετικό σήμερα.

Ο Ηλεκτροφωτισμός

Ηλεκτρικό ρεύμα απέκτησε το Ρέθυμνο το 1924 από την Ηλεκτρική Εταιρείας Ρεθύμνης επί δημαρχίας Μενέλαου Παπαδάκη. Το 1945, που ανέλαβε και πάλι δήμαρχος ο Τ. Πετυχάκης, οι μηχανές παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος της Ηλεκτρικής Εταιρείας, έχοντας συμπληρώσει 25 χρόνια συνεχούς λειτουργίας, είχαν πλέον παλιώσει και δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες της πόλης, η οποία είχε αρχίσει να επεκτείνεται. Πέραν αυτού, η Ηλεκτρική Εταιρεία Ρεθύμνης δεν ήταν διατεθειμένη να συνεχίσει να ηλεκτροδοτεί την πόλη, αφού θα έπρεπε με μεγάλο κόστος, να ανανεώσει τον μηχανολογικό της εξοπλισμό.  Επομένως η ευθύνη του ηλεκτροφωτισμού της πόλης εκ των πραγμάτων έπεφτε στις πλάτες του Δήμου. Έπειτα από μακρόχρονες διαπραγματεύσεις ο Δήμος εξαγόρασε τις εγκαταστάσεις και τα μηχανήματα της Ηλεκτρικής Εταιρείας και πήρε 15ετή άδεια από το Υπουργείο Μεταφορών, για παροχή ηλεκτρικού ρεύματος στην πόλη του Ρεθύμνου και στα προάστια, ανατολικά μέχρι τον Πλατανιά και δυτικά μέχρι τον Κουμπέ. Όμως η έλλειψη χρημάτων υπήρξε καθοριστική για την πορεία του θέματος, τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 1950, που είναι η περίοδος που εξετάζεται. Η αδυναμία αγοράς καινούργιων μηχανημάτων οδήγησε στην αναζήτηση φτηνών λύσεων με μεταχειρισμένα μηχανήματα, που μέχρι την αποχώρηση του Τ. Πετυχάκη τον Αύγουστο του 1950 δεν είχαν καταστεί λειτουργικά.

Το Σχέδιο Πόλεως

Το 1930, δηλαδή κατά τη διάρκεια της δεύτερης δημαρχιακής περιόδου του Τ. Πετυχάκη, το Ρέθυμνο απόκτησε για πρώτη φορά σχέδιο πόλεως, το οποίο εφαρμόστηκε μέχρι την κατοχή.  Μετά την κατοχή το Υπουργείο Ανοικοδομήσεως προχώρησε στην ανασύνταξη των σχεδίων των πόλεων που είχαν χαρακτηριστεί βομβόπληκτες, όπως το Ρέθυμνο. Το καλοκαίρι του 1947 το υπουργείο απέστειλε στον Δήμο το αναθεωρηθέν σχέδιο, προκειμένου να λάβουν γνώση οι δημότες και να υποβάλουν τυχόν ενστάσεις. Το σχέδιο δεν άρεσε καθόλου στους Ρεθεμνιώτες και προκάλεσε πολλές αντιδράσεις, επειδή προέβλεπε κατεδαφίσεις κτιρίων για διάνοιξη δρόμων και πλατειών. Οι αντιδράσεις ήταν τόσο μεγάλες που ο Πετυχάκης τηλεγράφησε στο υπουργείο να μην επιμείνει στην εφαρμογή του σχεδίου διότι υπάρχει κίνδυνος διασάλευσης της τάξης. Όμως το υπουργείο επέμεινε στην εφαρμογή του αναθεωρηθέντος σχεδίου, παρά την απόφαση του δημοτικού συμβουλίου με την οποία ζητούσε να γίνουν όσο το δυνατόν λιγότερες αλλαγές στο παλαιό σχέδιο.

Το 1950 ο Τ. Πετυχάκης ήταν ήδη 76 ετών και ήταν φυσικό οι σωματικές του δυνάμεις να έχουν μειωθεί. Άλλωστε σε δημοσίευμα του Ιουνίου 1949 τοπικής εφημερίδας, φέρεται να ασθενεί βαρέως. Έτσι ήταν αναμενόμενη η οικειοθελής αποχώρηση από τα δημαρχιακά του καθήκοντα στις αρχές Αυγούστου του 1950. Στη θέση του διορίστηκε δήμαρχος ο Πρωτοδίκης Κωνσταντίνος Βαρδάκης, ο οποίος έμεινε στο αξίωμα μέχρι τις δημοτικές εκλογές της 15^ης Απριλίου 1951, οπότε εξελέγη δήμαρχος ο Στυλιανός Ψυχουντάκης.

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρέθεμνος φ. 30/9/2020)

---

[1] Τα διαπύλια τέλη ήταν δημοτικός φόρος επί των εισαγομένων στην πόλη αγροτικών προϊόντων, και εισπράττονταν στις εισόδους της πόλης, γι’ αυτό τα σημεία είσπραξης ονομάστηκαν από λαό φόρος. Ακόμη επιβιώνει στο Ρέθυμνο το τοπωνύμιο φόρος στη νότια είσοδο της πόλης.