Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ (1795-1940)

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Χάρη Στρατιδάκη

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ (1795-1940)

Στις παρουσιάσεις βιβλίων κατά κανόνα μιλάμε –και δικαίως– για το περιεχόμενο τους. Έτσι, πρέπει να ομολογήσω ότι αρχικά με ξένισε λίγο η πρόταση του Χάρη να πω δυο λόγια για την έκδοση,  αυτή καθ’ εαυτήν. Όμως όταν είδα το βιβλίο κάθε ενδοιασμός εξαφανίστηκε και ήμουν σίγουρος ότι άξιζε τον κόπο να ασχοληθεί κανείς μ’ αυτό.

Γενικά επικρατεί η εντύπωση, ακόμη και σ’ αυτούς που έχουν κάποια σχέση με το αντικείμενο, ότι η έκδοση ενός βιβλίου είναι μια σχετικά εύκολη υπόθεση. Αρκεί να υπάρχει το κείμενο, το συνοδευτικό υλικό και τα απαιτούμενα χρήματα ώστε να πραγματοποιηθεί μια έκδοση. Όμως ένα τέτοιο εγχείρημα, εκτός από γνώση, απαιτεί καλαισθησία και φαντασία, ώστε το αποτέλεσμα να είναι ελκυστικό προς τον αναγνώστη. Γιατί γνωρίζουμε όλοι ότι υπάρχουν πολλές εκδόσεις που αδικούν το περιεχόμενό τους και απωθούν τους αναγνώστες.

Ένας επίδοξος εκδότης  -εδώ στην επαρχία κατά κανόνα ο εκδότης ταυτίζεται με τον συγγραφέα-  πριν προχωρήσει στην εκτύπωση θα πρέπει να λάβει ορισμένες κρίσιμες αποφάσεις. Πρώτα -πρώτα θα πρέπει να αποφασίσει ποιο θα είναι το σχήμα του βιβλίου. Την απόφαση αυτή επηρεάζει καθοριστικά το περιεχόμενο. Γιατί άλλο σχήμα θα έχει ένα λογοτεχνικό βιβλίο, άλλο ένα παιδικό, άλλο μια έκδοση τέχνης και άλλο μια επιστημονική μελέτη.

Δεύτερη απόφαση που πρέπει να πάρει ο εκδότης – συγγραφέας είναι τι χαρτί θα χρησιμοποιήσει. Πόσων γραμμαρίων, γυαλιστερό ή ματ, σαμουά ή λευκό; Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά εξαρτώνται και πάλι από το είδος του βιβλίου. Άλλο χαρτί θα χρησιμοποιηθεί σε ένα μυθιστόρημα και άλλο σε μια έκδοση με εικόνες και μάλιστα έγχρωμες.

Τρίτη σημαντική απόφαση είναι ποια γραμματοσειρά θα χρησιμοποιηθεί. Και αυτή η απόφαση, όπως και οι προηγούμενες, εξαρτάται από τι είδος του βιβλίου. Παλαιότερα, την εποχή της στοιχειοθεσίας, τέτοια διλήμματα δεν υπήρχαν. Οι οικογένειες των γραμμάτων που διέθετε ένα τυπογραφείο ήταν πολύ περιορισμένες και ο εκδότης–συγγραφέας έπρεπε να διαλέξει ανάμεσα στις υπάρχουσες. Σήμερα, στην ψηφιοποιημένη εποχή μας οι επιλογές είναι πάρα πολλές και κατά συνέπεια η απόφαση δύσκολη.

Κατόπιν έρχονται οι επί μέρους, αλλά εξίσου σημαντικές αποφάσεις, που αφορούν το γενικότερο στήσιμο του βιβλίου. Δηλαδή ποιό μέγεθος γραμμάτων θα χρησιμοποιηθεί στο κυρίως κείμενο, ποιό στις επικεφαλίδες ποιό στις υποσημειώσεις, ποιό στις λεζάντες των φωτογραφιών κλπ.

Επίσης ποιό θα είναι το πλάτος των περιθωρίων, πού και πώς θα τοποθετηθούν οι φωτογραφίες και άλλα μικρά θέματα, που δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν αυτήν τη στιγμή.

Οι σωστές αποφάσεις πάνω στα παραπάνω θέματα είναι ίσως η σημαντικότερη επένδυση που μπορεί να κάνει ένας συγγραφέας προκειμένου το έργο του να αναδειχθεί.

Και ερχόμαστε στο βιβλίο που σήμερα μας απασχολεί. Το βιβλίο τυπὠθηκε στο Ρέθυμνο το 2017 από τη «Γραφοτεχνική Κρήτης». Την επιμέλεια της έκδοσης είχε ο ίδιος συγγραφέας, ενώ τον σχεδιασμό της έκδοσης είχε η Ελένη Αλεβυζάκη.

Πρόκειται για έναν ογκώδη τόμο 336 σελίδων. Το σχήμα του είναι 25Χ23 εκ., δηλαδή σχεδόν τετράγωνο. Το σχήμα αυτό, χωρίς να είναι σπάνιο, δεν είναι πολύ συχνό. Συνηθίζεται κυρίως στις εκδόσεις με πλούσιο εικονογραφικό υλικό και στις εκδόσεις για παιδιά. Οι έχοντες την εκδοτική φροντίδα του βιβλίου σίγουρα το επέλεξαν γιατί τους βοηθούσε στην καλύτερη διαχείριση των πολλών φωτογραφιών που εμπεριέχονται σ’ αυτό.

Το χαρτί που χρησιμοποιήθηκε για την έκδοση είναι Velvet 150 γραμμαρίων. To Velvet είναι ένα χαρτί πολυτελές με βελούδινη υφή, εξ ου και το όνομα. Είναι ματ, σε αντίθεση με το αδελφάκι του το illustration, που είναι γυαλιστερό και πιο σκληρό. Τα χαρτιά αυτά έχουν μια χημική επίστρωση, η οποία αυξάνει την αδιαφάνειά τους, διευκολύνει την πρόσφυση του μελανιού σ’ αυτά και κατά συνέπεια τα κάνει κατάλληλα για εκτύπωση φωτογραφιών. 

Τώρα όσον αφορά το βάρος, όταν μιλάμε για τυπογραφικό χαρτί, αναφερόμαστε στο βάρος που έχει ένα συγκεκριμένο χαρτί έκτασης ενός τετραγωνικού μέτρου. Συνήθως στις εκδόσεις χρησιμοποιείται χαρτί από 80 μέχρι 120 γραμμάρια. Οι επιμελητές όμως του βιβλίου που παρουσιάζουμε εδώ επέλεξαν χαρτί 150 γρ., που σημαίνει ότι το βιβλίο είναι αρκετά βαρύ.

Το εξώφυλλο είναι εντυπωσιακό. Το γεγονός ότι είναι σκληρό δίνει στο βιβλίο μια αίσθηση στιβαρότητας και πολυτέλειας. Όμως εκτός αυτού, εκ των πραγμάτων, αποδεικνύεται ότι είναι το μόνο εξώφυλλο που ταιριάζει σε μια τέτοια έκδοση.  Εκτός από τις πληροφορίες της έκδοσης, δηλ. συγγραφέα, τίτλο, υπότιτλο, τόπο και χρόνο έκδοσης, το εξώφυλλο φέρει μια ωραία φωτογραφία ενός σχολείου της Ρεθεμνιώτικης υπαίθρου των αρχών του περασμένου αιώνα. Η ένθεση της φωτογραφίας στο εξώφυλλο είναι τόσο επιτυχημένη, που νομίζει κανείς ότι πρόκειται για φωτογραφία κολλημένη σ’ αυτό. Στο οπισθόφυλλο υπάρχει μια κατατοπιστική σύνοψη του περιεχομένου του βιβλίου και 24 μικρές προσωπογραφίες προσωπικοτήτων της Ρεθεμνιώτικης εκπαίδευσης.

Άλλο βασικό στοιχείο στην αισθητική ενός βιβλίου είναι η γραμματοσειρά που χρησιμοποιείται σ’ αυτό. Είπαμε και στην αρχή ότι σήμερα η επιλογή γραμματοσειράς είναι αρκετά δύσκολη, λόγω της πληθώρας των επιλογών που έχει κανείς στη διάθεσή του. Θεωρώ επιτυχημένη την επιλογή της Garamont από πλευράς των επιμελητών. (Χρησιμοποιώ πληθυντικό γιατί γνωρίζω ότι αυτές οι αποφάσεις παίρνονται από κοινού και ύστερα από συζήτηση μεταξύ του συγγραφέα-εκδότη και του τυπογραφείου).

 Έλεγα, λοιπόν, ότι η επιλογή της γραμματοσειράς Garamont είναι επιτυχημένη γιατί είναι μια όμορφη γραμματοσειρά, δεν κουράζει τα μάτια και ταιριάζει απόλυτα στη συγκεκριμένη έκδοση. Δεν σας κρύβω ότι και μένα μου αρέσει πάρα πολύ και την χρησιμοποιώ πολύ συχνά. Το μέγεθος των στοιχείων στους τίτλους των κεφαλαίων και υποκεφαλαίων είναι 16 στιγμές, ενώ στο κυρίως κείμενο είναι 10 στιγμές. Οι λεζάντες των φωτογραφιών είναι 8 στιγμές, ενώ οι υποσημειώσεις είναι 6.

Ας δούμε τώρα τη διάταξη του περιεχομένου του βιβλίου. Είναι ένα βιβλίο, που πέρα από το κείμενο περιέχει και μέγα πλήθος φωτογραφιών. Παρά την προσπάθειά μου δεν κατάφερα να τις μετρήσω επακριβώς. Ο καθηγητής Απόστολος Παπαϊωάννου στο προοίμιο του βιβλίου τις ανεβάζει 555 συν 2 σχέδια και 23 χάρτες. Έναν τέτοιο όγκο εικονογραφικού υλικού είναι πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να τον εντάξεις σ’ ένα βιβλίο χωρίς να κινδυνεύσεις οι φωτογραφίες να καταπιούν το κείμενο. Και όμως στο παρόν βιβλίο έχει επιτευχθεί το ακατόρθωτο. Οι εικόνες συνυπάρχουν με το κείμενο, χωρίς το ένα να λειτουργεί εις βάρος του άλλου. Το μυστικό γι’ αυτήν την επιτυχία βρίσκεται στο σχήμα του βιβλίου, που επέτρεψε την τοποθέτηση των φωτογραφιών στα εσωτερικά περιθώρια, ενώ το κείμενο τοποθετήθηκε κανονικά αριστερά και δεξιά των εικόνων.

Είναι τεράστιος ο πλούτος των πληροφοριών και των φωτογραφικών τεκμηρίων, που έχει συγκεντρώσει ο Χάρης  στο βιβλίο  του, ώστε είναι σίγουρο ότι στο εξής το συγκεκριμένο βιβλίο θα αποτελεί βιβλίο αναφοράς για όσους θέλουν να ασχοληθούν με την εκπαίδευση στην Κρήτη και στο Ρέθυμνο ειδικότερα.

Πλησιάζοντας προς το τέλος αυτής της μικρής παρουσίασης της εκδοτικής ταυτότητας του βιβλίου του Χάρη Στρατιδάκη, το οποίο παρουσιάζουμε απόψε, φτάνουμε στον κολοφώνα του βιβλίου. Κολοφώνας είναι ένα μικρό κείμενο στο κέντρο της τελευταίας ή προτελευταίας σελίδας ενός βιβλίου, όπου αναφέρονται στοιχεία σχετικά με την έκδοσή του, όπως ο συγγραφέας, ο τίτλος, τα ονόματα του επιμελητή και του διορθωτή, πού και πότε τυπώθηκε, τα τυπογραφικά στοιχεία, η ποιότητα και το είδος του χαρτιού, ο αριθμός των αντιτύπων, το όνομα του βιβλιοδέτη, κ.λπ. Εκτός των άλλων από τον κολοφώνα του παρόντος βιβλίου μαθαίνουμε ότι αυτό τυπώθηκε σε 700 αντίτυπα. Ευχόμαστε στον συγγραφέα να εξαντληθούν όλα μέχρις ενός.

Τελειώνοντας θέλω να εκφράσω τον θαυμασμό μου για τον πλούτο του υλικού και για την άψογη οργάνωσή του σε έναν τόμο θαυμάσιο, τόσο από αισθητική άποψη όσο και από άποψη περιεχομένου.

Σας ευχαριστώ.

(Το παραπάνω κείμενο αναγνώστηκε στην παρουσίαση του βιβλίου που έγινε στο Σπίτι του Πολιτισμού στις 29/11/2017).