ΤΡΕΙΣ ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ (1941)

Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

 

ΤΡΕΙΣ ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ

ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ (1941)

    Όταν το 2020 έκανα έρευνα για τους δημάρχους του Ρεθύμνου και ειδικά για τον Τίτο Πετυχάκη, εντόπισα στο αρχείο του Δήμου Ρεθύμνης τρία περιστατικά αντίστασης και δολιοφθοράς κατά των Γερμανών κατακτητών, κατά τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, τα οποία είναι εντελώς άγνωστα και δεν αναφέρονται στην τοπική βιβλιογραφία της Αντίστασης και της Κατοχής. Αποφάσισα λοιπόν να γράψω γι’ αυτά για να γίνουν γνωστά, αλλά και για να τιμηθεί η μνήμη των άγνωστων πρωταγωνιστών.

Λίγα ιστορικά

Η Μάχη της Κρήτης στο Ρέθυμνο διαρκεί από 20 μέχρι 29 Μαΐου 1941. Οι Γερμανοί, μετά από πρωτόγνωρη και μη αναμενόμενη αντίσταση του ντόπιου πληθυσμού καταλαμβάνουν την πόλη. Στη θέση του Δημάρχου Ρεθύμνης βρίσκεται ο Τίτος Πετυχάκης, ο οποίος είχε εκλεγεί δήμαρχος στις δημοτικές εκλογές του 1934. Μετά από λίγες ημέρες, συγκεκριμένα στις 12 Ιουνίου, απολύθηκε από τη θέση του δημάρχου, επειδή κρίθηκε μη συνεργάσιμος από τις Γερμανικές Αρχές Κατοχής. Μαζί του απομακρύνθηκε και όλο το εκλεγμένο Δημοτικό Συμβούλιο. Στη θέση του δημάρχου τοποθετήθηκε ο δικηγόρος Στυλιανός Μαρκιανός, ο οποίος πλαισιωνόταν από μια διορισμένη εξαμελή επιτροπή, που ονομαζόταν Διοικούσα Επιτροπή Δήμου Ρεθύμνης και λειτουργούσε σαν Δημοτικό Συμβούλιο.

Η κλοπή του φακού

Τότε λειτουργούσε στο Ρέθυμνο, από τον κινηματογραφικό επιχειρηματία Παντελή Καπετανάκη, ο

Η είσοδος του κινηματογράφου "Εσπερος".
Βρισκόταν επί της λεωφόρου Κουντουριώτη
ανατολικά του 2ου Δημ. Σχολείου (Καμαράκι).

θερινός κινηματογράφος «Έσπερος», ο οποίος είχε ξεκινήσει τη λειτουργία του το καλοκαίρι του 1936 και θεωρούνταν από τους καλύτερους της εποχής του. Οι Γερμανοί κατακτητές προχώρησαν αμέσως σε επίταξή του, προκειμένου να ψυχαγωγείται εκεί ο στρατός κατοχής με προπαγανδιστικές ταινίες.

Στο χρονικό διάστημα από τη νύχτα της 20^ης μέχρι την εσπέρα της 24^ης Ιουλίου 1941, οπότε έπρεπε να λειτουργήσει ο κινηματογράφος, κάποιος αφαίρεσε τον φακό από τη μηχανή προβολής. Ήταν μια από τις πρώτες, αν όχι η πρώτη, πράξη αντίστασης και δολιοφθοράς στην Κρήτη, την οποία οι Γερμανικές Αρχές χαρακτήρισαν ως «σαμποτάζ το οποίο διέπραξαν αναρχικοί άνθρωποι». Ο πρωταγωνιστής αυτής της παράτολμης πράξης παραμένει μέχρι σήμερα άγνωστος, αφού ούτε ο ίδιος μετά την απελευθέρωση αποκάλυψε ποτέ ότι αυτός ήταν πίσω από αυτήν τη παράτολμη ενέργεια και έτσι δεν κατέστη δυνατόν να τιμηθεί για την ηρωική πράξη του.

Αναλογιζόμενοι τα σκληρά αντίποινα των Γερμανών που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της Κατοχής με εκτελέσεις, βασανισμούς και εγκλεισμούς σε φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης, η αντίδραση της Γερμανικής Στρατιωτικής Διοίκησης του Ρεθύμνου στη συγκεκριμένη περίπτωση, ήταν σχετικά ήπια:

·   Επιβολή προστίμου 600.000 δραχμών «εις άπαντας τους κατοίκους του Δήμου» με προθεσμία πληρωμής μέχρι 10 Αυγούστου 1941. Ο Δήμος Ρεθύμνης καθίσταται υπεύθυνος τόσο για τη σύνταξη του σχετικού καταλόγου των υπόχρεων όσο και για την είσπραξη του αναλογούντος στον καθένα ποσού.

·       Απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τις 6 το απόγευμα.

·       Άρση των μέτρων εφόσον συλληφθεί ο δράστης και παραδοθεί ο φακός.

Ο Τίτος Πετυχάκης παρά το γεγονός ότι από τις 11 Ιουνίου 1941 δεν ήταν πια δήμαρχος, αφού είχε απολυθεί από τους Γερμανούς, ένιωσε την ηθική υποχρέωση και την ευθύνη του ηγέτη να υπερασπιστεί και να βοηθήσει τους συνδημότες του. Έτσι στις 8 Αυγούστου απέστειλε προς τη Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση Ρεθύμνης μια μακροσκελή επιστολή πέντε σελίδων, όπου με διάφορα επιχειρήματα προσπαθούσε να απαλλάξει τους Ρεθεμνιώτες από την εφαρμογή της επαπειλούμενης ποινής. Η επιστολή δεν φαίνεται να είχε κάποιο αποτέλεσμα αφού η ποινή εκτελέστηκε μέχρι κεραίας.

Ο διορισμένος Δήμαρχος με τη διορισμένη Διοικούσα Επιτροπή έσπευσαν να καταρτίσουν τον

Ένα τμήμα του καταλόγου των
δημοτών με το ποσό που ο
καθέναςόφειλε να καταβἀλει

κατάλογο με τα ονόματα των δημοτών με το ποσό που ο καθένας όφειλε να καταβάλει. Όμως ο κατάλογος, που υποβλήθηκε στη Νομαρχία για έγκριση, επιστράφηκε στον Δήμο επειδή υπήρξαν πολλές διαμαρτυρίες για αδικίες και ζητήθηκε η σύνταξη νέου καταλόγου. Τελικά καταρτίστηκε νέος κατάλογος με 533 άτομα, τα οποία είχαν, κατά τεκμήριο, τη δυνατότητα να πληρώσουν κάποια χρήματα, ανάλογα με τις οικονομικές τους δυνατότητες. Από τον κατάλογο εξαιρέθηκαν όσοι αποδεδειγμένα είχαν αδυναμία καταβολής οποιουδήποτε ποσού και οι υπόλοιποι χωρίστηκαν σε τέσσερις κατηγορίες, ανάλογα με τις οικονομικές τους δυνατότητες. Έτσι η ομάδα των δημοτών που σύμφωνα με τα τοπικά κριτήρια θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν πλούσιοι, ορίστηκε να καταβάλουν ποσό 8000 δραχμών. Οι επόμενες τρεις κατηγορίες  ήταν των 4000, των 1250 και τέλος των 300 δραχμών. Στην πρώτη κατηγορία μπήκαν 16 άτομα, στη δεύτερη 46, στη Τρίτη 153 και στην τέταρτη οι υπόλοιποι. Δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί η βαρύτητα του προστίμου, δεδομένου ότι δεν γνωρίζουμε την αγοραστική αξία της δραχμής τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, δεδομένης της συνεχούς αύξησης του πληθωρισμού. Πάντως το πρόστιμο θα πρέπει να ήταν αρκετά μεγάλο και δυσβάστακτο, αν λάβουμε υπόψη μας ότι βρισκόμαστε στην αρχή της Κατοχής και ο πληθωρισμός δεν είχε πάρει ακόμη μεγάλες διαστάσεις και η οικονομική κατάσταση του πληθυσμού δεν ήταν καλή.

Μέσα στην προθεσμία που είχαν θέσει οι Γερμανικές Αρχές συγκεντρώθηκε ποσό που υπολειπόταν κατά 46.250 δρχ. από το συνολικό πρόστιμο των 600.000. Το ελλείπον ποσό καλύφθηκε από το αποθεματικό του προϋπολογισμού του Δήμου. Έτσι το πρόστιμο καταβλήθηκε στο ακέραιο, αφού ούτε ο δράστης συνελήφθη ούτε ο φακός παραδόθηκε, χωρίς άλλες συνέπειες για τους Ρεθεμνιώτες.

Η κλοπή τηλεφώνου

Από τα τέλη Αυγούστου του 1941 ο Στυλιανός Μαρκιανός διορίζεται Νομάρχης Ρεθύμνης και στη θέση του Δημάρχου Ρεθύμνης διορίζεται ο Εμμανουήλ Γοβατζιδάκης.

Γνωστοποίησις των Γερμανικών Αρχών

Ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη το θέμα της κλοπής του φακού προέκυψε ένα άλλο παρεμφερές θέμα, το οποίο δυστυχώς είχε τραγική κατάληξη. Οι πληροφορίες για το συγκεκριμένο περιστατικό, που θα αναφερθεί στη συνέχεια, είναι λίγες και προέρχονται από ένα έγγραφο με ημερομηνία 4 Σεπτεμβρίου 1941, του διορισμένου Δημάρχου Ρεθύμνης Εμμανουήλ Γοβατζιδάκη.

Συγκεκριμένα κατά το πρώτο 20ήμερο του Αυγούστου του 1941 κλάπηκε από ένα Γερμανικό στρατόπεδο (δεν αναφέρεται ποιο) μια συσκευή τηλεφώνου. Οι Γερμανοί θεώρησαν ως δράστη τον Γεώργιο Παντελάκη από το χωριό Ρουμελή Μυλοποτάμου. Με συνοπτικές διαδικασίες πέρασε από Γερμανικό στρατοδικείο και καταδικάστηκε σε θάνατο. Η ποινή εκτελέστηκε άμεσα και ο ατυχής Παντελάκης έπεσε νεκρός από τα πυρά του Γερμανικού εκτελεστικού αποσπάσματος στην 21^η Αυγούστου 1941. Μετά την εκτέλεση του Γεώργιου Παντελάκη, οι Γερμανοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν ήταν αυτός ο δράστης της κλοπής, αλλά ο αδελφός του, του οποίου συνέλαβαν τη σύζυγο και τη μητέρα, προκειμένου αυτός να παραδοθεί. Η πράξη χαρακτηρίζεται ως σαμποτάζ και επισημαίνεται ότι κινδυνεύουν όχι μόνο οι δράστες, αλλά και όλοι οι κάτοικοι της Κοινότητας Ρουμελή. Περισσότερες πληροφορίες για το περιστατικό δεν έχουμε. Επίσης δεν γνωρίζουμε την τύχη του φερόμενου ως δράστη, καθώς και της συζύγου και της μητέρας του. Πάντως η πράξη είχε καθαρά αντιστασιακό και συμβολικό χαρακτήρα, αφού μια τηλεφωνική συσκευή -και μάλιστα εκείνη την εποχή- δεν είχε καμιά απολύτως χρησιμότητα για τον δράστη, ενώ αντιθέτως τον εξέθετε σε θανάσιμο κίνδυνο.

Δεν γνωρίζω αν το περιστατικό είναι γνωστό στους κατοίκους  του Ρουμελή.

Τραυματισμός Γερμανού στρατιώτη

Την νύχτα της 18^ης προς 19^η Δεκεμβρίου 1941, άγνωστος τραυμάτισε με μαχαίρι στον λαιμό Γερμανό στρατιώτη που φρουρούσε το Γερμανικό Νοσοκομείο Ρεθύμνης. Το Γερμανικό Νοσοκομείο στεγαζόταν στο κτίριο του Ορφανοτροφείου, που είχε επιταχθεί από τους Γερμανούς. Μάλιστα το κτίριο του Ορφανοτροφείου συνέχισε να λειτουργεί ως νοσοκομείο για μερικά χρόνια μετά την Κατοχή, μέχρι την ίδρυση του σημερινού νοσοκομείου το 1954.

Το Ορφανοτροφείο επί Κατοχής.

Το περιστατικό ήταν πολύ σοβαρό και ανάλογη ήταν η αντίδραση των Γερμανικών Αρχών Κατοχής:

·       «Συνελήφθησαν μέγας αριθμός ομήρων εκ του πληθυσμού, οίτινες θα παραμείνουσι μέχρι συλλήψεως του ή των δραστών».

·       Απαγορεύθηκε η κυκλοφορία των πολιτών μετά τις 5.30΄ το απόγευμα μέχρι να συλληφθεί ο δράστης. Μάλιστα επισημαίνεται ότι « Πας όστις ήθελε συλληφθή μετά την ανωτέρω ώραν κυκλοφορών ανά την πόλιν, άνευ ισχυούσης αδείας, θα υπολογίζει εις επιβολήν αυστηράς τιμωρίας.

·       «Ο πληθυσμός εντέλλεται, προς ίδιον αυτού συμφέρον, να συμβάλη εις την σύλληψιν του ή των δραστών».

Την επομένη 20-12-1941 ο διορισμένος από τους Γερμανούς Δήμαρχος Εμμανουήλ Γοβατζιδάκης μαζί με τη διορισμένη Διοικούσα Επιτροπή του Δήμου, η οποία αντικατέστησε το εκλεγμένο Δημοτικό Συμβούλιο, αποφάσισαν να προκηρύξουν αμοιβή 100.000 δραχμών σε όποιον συλλάβει ή υποδείξει τον δράστη ή τους δράστες του τραυματισμού του Γερμανού στρατιώτη.

Αναφορικά με τους συλληφθέντες ομήρους να διευκρινιστεί ότι δεν αναφέρεται ο αριθμός τους. Πάντως το σχετικό έγγραφο αναφέρει ότι ήταν «μέγας αριθμός» και είναι σίγουρο ότι τους έκλεισαν «στα σύρματα», δηλαδή σε περιφραγμένο με συρματόπλεγμα χώρο στο γήπεδο της Σοχώρας.

Λίγες μέρες αργότερα, στις 26 Δεκεμβρίου, «…αριθμός αιχμαλώτων απέδρασεν εκ του Στρατοπέδου αιχμαλώτων, ων την απόδρασιν επεβοήθησεν το κοινόν» και προειδοποιούνται οι Ρεθεμνιώτες να καταγγείλουν ή να συλλάβουν όποιον δραπέτη πέσει στην αντίληψή τους. Επίσης απειλούνται οι πολίτες του Ρεθύμνου ότι τους περιμένει αυστηρή τιμωρία αν αποκρύψουν κάποιον δραπέτη ή βοηθήσουν και άλλους να δραπετεύσουν. Παράλληλα γίνονται έρευνες για να βρεθεί ο δράστης του τραυματισμού του Γερμανού στρατιώτη με ανακρίσεις των εργαζόμενων στο νοσοκομείο, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Δεν έχουμε πλήρη εικόνα των γεγονότων, αλλά από τις αποσπασματικές πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας, φαίνεται ότι ο δράστης δεν ανευρέθηκε. Επίσης δεν γνωρίζουμε ποια ήταν η τύχη των συλληφθέντων ομήρων, ούτε όσων απέδρασαν.

Για το δίμηνο Γενάρη – Φλεβάρη 1942 μέχρι τις 12 Μαρτίου δεν έχουμε κάποια πληροφορία για το θέμα. Ίσως υπάρχουν πληροφορίες στο αρχείο του Δήμου, αλλά δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστούν. Από πρακτικό της Διοικούσας Επιτροπής του Δήμου πληροφορούμαστε ότι επιβλήθηκε και πάλι, σε όλους συλλήβδην στους πολίτες του Ρεθύμνου, πρόστιμο 600.000 δραχμών για τον τραυματισμό του Γερμανού στρατιώτη, όπως είχε συμβεί και στην περίπτωση της κλοπής του φακού. Όμως αυτή τη φορά το πρόστιμο δεν κατανεμήθηκε στους πολίτες βάσει καταλόγου και με βάση τις οικονομικές τους δυνατότητες, αλλά επιλέχθηκε ο ακόλουθος τρόπος κατανομής του. Επειδή επρόκειτο προσεχώς να διανεμηθεί στους κατοίκους ζάχαρη από τη Νομαρχία Ρεθύμνης, αποφασίστηκε να παρακρατηθεί από κάθε δημότη ζάχαρη αξίας πέντε δραχμών με βάση το βιβλιάριο τροφίμων κάθε οικογένειας. Έτσι εξασφαλιζόταν η είσπραξη του προστίμου, όμως αυτό βάρυνε εξίσου πλούσιους και φτωχούς.

Μέχρι εδώ φτάνουν οι πληροφορίες μας για το θέμα. Ίσως υπάρχουν περισσότερες στο κατάστιχο με τα πρακτικά της Διοικούσας Επιτροπής του Δήμου 1941-1942, το οποίο είδα το 2020, αλλά σήμερα, παρότι αναζητήθηκε, δεν ανευρίσκεται[1].

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρεθ. Νέα την 13-3-2025)

---

[1] Θέλω να επιστήσω την προσοχή του Δημάρχου στη φροντίδα και φύλαξη του παλαιού αρχείου του Δήμου, το οποίο έχει λίγα, αλλά πολύτιμα τεκμήρια για την πόλη. Νομίζω ότι η καταλληλότερη λύση θα ήταν η ψηφιοποίησή τους, γεγονός που θα τα διαφυλάξει, από κακοπροαίρετους και θα τα κάνει προσβάσιμα στην ιστορική έρευνα.

ΛΥΚΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

Ομιλία του Γιάννη Παπιομύτογλου στην παρουσίαση του βιβλίο της Μαριέττας Ασημομύτη-Εκκεκάκη για το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης (Στις 26/1/2025, στην αίθουσα του Λυκείου)

Το γυναικείο κίνημα, που ξεκίνησε στον δυτικό κόσμο από τις αρχές του 19^ου αιώνα, έφτασε στην Ελλάδα στα τέλη του ίδιου αιώνα. Κύριος εκπρόσωπος του φεμινιστικού κινήματος στη χώρα μας ήταν η συμπατριώτισσά μας Καλλιρρόη Παρρέν-Σιγανού, που το 1887 έβγαλε το πρώτο φεμινιστικό έντυπο στην Ελλάδα με τον τίτλο «Εφημερίς των Κυριών», που κυκλοφόρησε για τριάντα ολόκληρα χρόνια και έκλεισε το 1917.

Μη φανταστείτε ότι ο φεμινισμός στην Ελλάδα εκείνης της εποχής έχει καμιά σχέση με τον φεμινισμό του σήμερα ή με το τότε γυναικείο κίνημα στην Αγγλία και την Αμερική με τις σουφραζέτες και τις δυναμικές τους κινητοποιήσεις. Τα ήθη της συντηρητικής Ελληνικής κοινωνίας δεν επέτρεπαν κάτι τέτοιο. Ο φεμινισμός που εξέφραζε η Καλλιρρόη Παρρέν είχε να κάνει κυρίως με την προβολή του δικαιώματος των γυναικών στη γνώση και το δικαίωμά τους να ασκούν κάποιο επάγγελμα για βιοπορισμό. Γι’ αυτό, μέσω του περιοδικού της, έδινε στις αναγνώστριές της μαθήματα οικιακής οικονομίας, καλής συμπεριφοράς και εθιμοτυπίας. Παρ’ όλα αυτά οι ιδέες της θεωρήθηκαν ριζοσπαστικές και είχε σφοδρές αντιδράσεις από μερίδα του Τύπου της εποχής.

Έγινε αυτή η εισαγωγή με ειδική αναφορά στην Καλλιρρόη Παρρέν, επειδή η Παρρέν, ως ιδρύτρια και πρόεδρος του  κεντρικού Λυκείου των Ελληνίδων στην Αθήνα, αλλά και ως Ρεθεμνιώτισσα, πρέπει να είχε ενεργό συμμετοχή και στην ίδρυση, το 1917, του παραρτήματος του Λυκείου των Ελληνίδων στο Ρέθυμνο.

Αν μου ζητούσε κάποιος να αξιολογήσω ποιό είναι, διαχρονικά, το σημαντικότερο Ρεθεμνιώτικο σωματείο, ανεπιφύλαχτα θα του έλεγα ότι είναι το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης. Το μόνο σωματείο το οποίο θα μπορούσα, ίσως, να συγκρίνω με το Λύκειο, είναι ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνης, που ιδρύθηκε το 1887. Σωματείο με μακρόχρονη σπουδαία εθνική και πολιτιστική δράση. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το γεγονός ότι το 1917, όταν σβήνει ο ΦΣΡ γεννιέται το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθυμνης. Ούτε είναι τυχαίο ότι η Ιουλία Πετυχάκη (που ο παρακείμενος δρόμος έχει πάρει το όνομά της) πρώτη πρόεδρος του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύμνης, ήταν σύζυγος του Κωνσταντίνου Πετυχάκη, προέδρου του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνης.

Είναι εντυπωσιακό ότι τότε το μικρό Ρέθυμνο διέθετε δυο σημαντικά γυναικεία σωματεία, τον Σύλλογο των Κυριών και το Λύκειο των Ελληνίδων, τα οποία λειτουργούσαν παράλληλα και ανταγωνιστικά, αλλά με έναν υγιή ανταγωνισμό, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως άμιλλα. Τα δυο σωματεία είχαν διαφορά τριών χρόνων, όσον αφορά στο έτος ίδρυσής τους. Ο Σύλλογος των Κυριών ιδρύθηκε το 1914, ενώ το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης το 1917. Όμως δεν είχαν την ίδια πορεία ούτε την ίδια διάρκεια. Ο Σύλλογος των Κυριών έπαψε να λειτουργεί πριν τον πόλεμο, ενώ το Λύκειο των Ελληνίδων Ρεθύμνης συνεχίζει δυναμικά μέχρι σήμερα τη δράση του.

Αλήθεια μας έχει απασχολήσει ποτέ το ερώτημα «γιατί το ΛΕΡ αποδείχτηκε τόσο ανθεκτικό στον χρόνο»; Πολλά σωματεία και πολλοί σύλλογοι είδαν το φως στο Ρέθυμνο τα τελευταία εκατό χρόνια, αλλά κανένα από αυτά δεν είχε τη διάρκεια και την αντοχή του Λυκείου.  Η απάντηση, λοιπόν, στο πιο πάνω ερώτημα είναι ότι εκτός από το γεγονός ότι το Λύκειο είχε την τύχη να διοικηθεί από εμπνευσμένες γυναίκες, είχε επίσης την τύχη να διαθέτει μια σπουδαία ιδιόκτητη στέγη.

Αξίζει να πούμε δυο λόγια για τη στέγαση του Λυκείου.

Η Ιουλία Πετυχάκη, αντιλαμβανόμενη ότι για να έχει ένα σωματείο διάρκεια και επιτυχία, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να διαθέτει μόνιμη στέγη. Γι’ αυτό έθεσε το θέμα αυτό σε άμεση προτεραιότητα. Ήδη από τον πρώτο χρόνο της προεδρίας της, το 1917, αγοράζει το 1/8 του κινηματοθεάτρου «Ιδαίον Άντρον», που είχε χτίσει στις αρχές του 20^ου αιώνα ο Ρεθεμνιώτης Χαράλαμπος Σπανδάγος απέναντι από την καθολική εκκλησία. Αργότερα, το 1920, το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης αγοράζει το οικόπεδο του κτιρίου που μας στεγάζει αυτήν τη στιγμή και αρχίζουν οι προσπάθειες εξεύρεσης πόρων για την ανέγερση  του κτιρίου.

Ο καθένας μπορεί να φαντασθεί  τους αγώνες και τις προσπάθειες εκείνων των γυναικών, για να γίνει πραγματικότητα το όνειρό τους για απόκτηση ιδιόκτητης στέγης. Το 1928 το Λύκειο πουλάει το μερίδιό που είχε στο «Ιδαίον Άντρον» προκειμένου τα χρήματα από την πώληση να χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια για την ανέγερση του κτιρίου.

Τελικά το όνειρο ευοδώνεται και τα εγκαίνια του παρόντος κτιρίου πραγματοποιούνται στις 12 Μαΐου 1935 επί προεδρίας της Ιουλίας Πετυχἀκη και αντιπροεδρίας της Φερενίκης Βαλαρή και της Λάουρας Σωτήρχου.

Τώρα μπορείτε να αναρωτηθείτε και να αναλογισθείτε, αγαπητοί φίλοι του Λυκείου, αν σήμερα θα υπήρχε Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης, στην περίπτωση που αυτές οι γυναίκες δεν είχαν καταβάλει τόσες προσπάθειες και δεν είχαν επιτύχει αυτόν τον άθλο, να χτίσουν, δηλαδή,  αυτό το εντυπωσιακό για την εποχή του κτίριο, που αποτελεί κόσμημα όχι μόνο για το Λύκειο, αλλά και για όλη την πόλη του Ρεθύμνου, και με τα χρόνια εξελίχθηκε στο γνωστότερο τοπόσημο της προκυμαίας μας.

Το κτίριο επί κατοχής επιτάχθηκε από τους Γερμανούς και υπέστη μεγάλες καταστροφές εσωτερικά, τόσο στην αίθουσα όσο και στο αρχείο και στις συλλογές του Λυκείου. Τα μεταπολεμικά χρόνια, κατά τη δεκαετία του 1950, επειδή η Κατοχή και ο πόλεμος είχαν φέρει το Λύκειο σε δεινή οικονομική κατάσταση, οι διοικούσες το σωματείο αναγκάστηκαν να εκμισθώσουν την αίθουσα, η οποία λειτούγησε ως κινηματογράφος για αρκετά χρόνια (από το 1946 ως το 1960), μέχρι δηλαδή το Λύκειο να ορθοποδήσει οικονομικά και να μπορέσει να την ανακτήσει. (Εδώ είδα το 1955 μικρό παιδί με τους γονείς μου την πρώτη μου ταινία, που ήταν το Quo vadis).

Μετά την πρώτη δωδεκαετία του Λυκείου (1917-1929) υπό την τυπική και ουσιαστική προεδρία της Ιουλίας Πετυχάκη, αρχίζει η μακρά περίοδος όπου κυριαρχεί η προσωπικότητα της Φερενίκης Βαλαρή. Από το 1929 μέχρι το 1940 τυπικά εμφανίζεται ως αντιπρόεδρος ουσιαστικά όμως ασκεί χρέη προέδρου, αφού η Ιουλία Πετυχάκη έχει αποσυρθεί. Μετά τον πόλεμο, το 1945, εκλέγεται πρόεδρος και παραμένει στο τιμόνι του Λυκείου μέχρι τον θάνατό της το 1955.

Κατά την περίοδο 1955 μέχρι 1963, την προεδρία ασκεί η Ιωάννα Τσουδερού (σύζυγος του γιατρού Γεωργίου Τσουδερου), επί  των ημερών της οποίας, μετά από μακροχρόνιο δικαστικό αγώνα, έγινε κατορθωτή, το 1960, η επάνοδος της αίθουσας στη χρήση και την κυριότητα του Λυκείου, μετά από δεκαπέντε χρόνια λειτουργίας της ως αίθουσα κινηματογράφου.

Τον Μάρτιο του 1963 την προεδρία αναλαμβάνει μια άλλη διακεκριμένη Ρεθεμνιώτισσα, η αγαπητή σε όλους μας και αείμνηστη πλέον Μαρία Τσιριμονάκη. Με την ενεργητικότητα που τη διακρίνει δίνει νέα ώθηση  στο Λύκειο και το στρέφει σε νέες κατευθύνσεις, όπως στη συλλογή λαογραφικού υλικού και στη διεκδίκηση ίδρυσης Πανεπιστημίου στο Ρέθυμνο.

Τον Οκτώβρη του 1965 η Μαρία Τσιριμονάκη παραιτείται για προσωπικούς λόγους από τη προεδρία του Λυκείου και τη θέση της παίρνει η αντιπρόεδρος Ιωάννα Βαλαρή, η οποία έμελλε να διευθύνει με επιτυχία το σωματείο για πολλά χρόνια μέχρι το 2011.

Την Ιωάννα Βαλαρή διαδέχεται μετά από εκλογές  η κόρη της Φερενίκη η οποία παραμένει μέχρι σήμερα πρόεδρος και διευθύνει το Λύκειο με απόλυτη επιτυχία.

Βέβαια θα ήταν παράλειψη μα μη γίνει αναφορά και σε όλες τις κυρίες που κατά καιρούς  διετέλεσαν μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, είτε κατέχοντας κάποιο οφφίκιο είτε μετέχοντας ως απλά μέλη, γιατί χωρίς τη συμβολή τους το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης δεν θα ήταν αυτό που υπήρξε διαχρονικά και αυτό που είναι σήμερα.

Στα 108 χρόνια λειτουργίας του το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης πραγματοποίησε εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες δράσεις, που φυσικά δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν εδώ, έστω και επιγραμματικά. Απλώς τις ομαδοποιούμε και κάνουμε μια απλή νύξη:

Φιλανθρωπικές δράσεις ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του με συσσίτια και περίθαλψη προσφύγων και απόρων οικογενειών. Σχολή κοπτικής, ραπτικής και υφαντικής για τις άπορες νεαρές Ρεθεμνιώτισσες.

Αμέτρητες ομιλίες και διαλέξεις, καθώς και θεατρικές παραστάσεις και συναυλίες. Οι περίφημοι πρωτοχρονιάτικοι και αποκριάτικοι χοροί του Λυκείου, που έδιναν την ευκαιρία στους Ρεθεμνιώτες να ξεδώσουν, καθώς δεν είχαν πολλές ευκαιρίες γι’ αυτό. Εκδηλώσεις λαογραφικού χαρακτήρα σχετικές με την κρητική ενδυμασία, την κρητική μουσική και τους κρητικούς χορούς. Θα πρέπει να γίνει χωριστή αναφορά στην αναβίωση του εθίμου του Κλήδονα, το οποίο συνεχίζεται μέχρι τώρα.

Σήμερα είναι μια σημαντική μέρα για το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης γιατί μετά από 108 χρόνια παρουσιάζεται ο πρώτος τόμος με την ιστορία των πρώτων πενήντα χρόνων λειτουργίας του. Η έκδοση είναι αντάξια της ιστορίας και του μεγέθους του σωματείου. Η κυρία  Φέφη Βαλαρή και οι λοιπές κυρίες του Διοικητικού Συμβουλίου έχουν την τιμή να είναι αυτές που φρόντισαν να υλοποιήσουν την απόφαση του προηγούμενου ΔΣ να απαθανατιστεί, δηλαδή, σε ένα βιβλίο η ιστορία του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύμνης. Το βιβλίο αυτό θα αποτελεί στο εξής την πολύτιμη κιβωτό αυτού του σπουδαίου σωματείου, μέσα στην οποία είναι φυλαγμένη όλη η ιστορία του, τα πρόσωπα και οι πράξεις τους, που το έφεραν μέχρι σήμερα μετά από υπεραιωνόβια  πορεία και σημάδεψαν ανεξίτηλα, όχι μόνο την ιστορία του Λυκείου, αλλά και αυτήν του Ρεθύμνου.

Το δύσκολο έργο της συγγραφής ανατέθηκε στο επί σειρά ετών μέλος του ΔΣ κ. Μαριέττα Ασημομύτη-Εκκεκάκη, η οποία μετά από ενδελεχή και μακρόχρονη έρευνα στο αρχείο του Λυκείου και στις τοπικές εφημερίδες, έφερε εις πέρας έναν άθλο και κατάφερε να μας δώσει το ανά χείρας βιβλίο. Την θυμάμαι επί εβδομάδες, αν όχι μήνες, να ξεφυλλίζει τις τοπικές εφημερίδες στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης και να αλιεύει κάθε πληροφορία που αφορούσε το Λύκειο, όσο μικρή και ασήμαντη φαινόταν ότι ήταν. Το αποτέλεσμα αυτής της μακράς και επίπονης προσπάθειας το έχουμε μπροστά μας και διαπιστώνουμε ότι αποτελεί εξαίρετο δείγμα τέτοιου είδους εκδόσεων και δείχνει ότι η επιλογή της Μαριέττας για το συγκεκριμένο έργο ήταν απολύτως εύστοχη και επιτυχής.  Της εύχομαι να έχει υγεία να δει τυπωμένο και τον δεύτερο τόμο του βιβλίου ο οποίος είναι υπό έκδοση.

Θα πρέπει να είναι ικανοποιημένη που έφερε σε πέρας ένα τέτοιο έργο και τα παιδιά και τα εγγόνια της πρέπει να είναι υπερήφανα για εκείνη, όπως υπερήφανος θα είναι και ο αξέχαστος και αγαπητός σε όλους μας σύζυγός της Γιώργος Εκκεκάκης, αν από κάπου μας παρακολουθεί.

Κλείνοντας θα πρέπει να συγχαρώ θερμά την πρόεδρο και όλο το Διοικητικό Συμβούλιο του Λυκείου γι’ αυτήν την πολύ σημαντική έκδοση. Επίσης δεν μπορώ παρά να επαινέσω τις κυρίες Αθηνά Δρανδάκη και Αριστέα Καναβάκη για την επιμέλεια των κειμένων και των εικόνων, την κυρία Αγγελική Βλαχοπούλου για την υποδειγματική εκδοτική επιμέλεια και τη Γραφοτεχνική Κρήτης για τη συνολική έκδοση.

 

ΕΝΟΡΙΑ ΑΔΕΛΕ (ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ)

 

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Παναγιώτη Παρασκευά

Η Ενορία Άδελε

(Μέσα από ένα κατάστιχο Εσόδων και Εξόδων)

 

Τα αρχεία, δυστυχώς, δεν έτυχαν ποτέ στην Ελλάδα της προστασίας και του ενδιαφέροντος του κράτους και των πολιτών. Και αν για τους πολίτες υπάρχει η δικαιολογία της άγνοιας, για το κράτος δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία. Χώρες που θεωρούμε λιγότερο ανεπτυγμένες από τη δική μας διαθέτουν από πολλά χρόνια οργανωμένες αρχειακές υπηρεσίες και πολίτες που έχουν κατανοήσει και εμπεδώσει τη σημασία των αρχείων. Στην Ελλάδα μόλις τη δεκαετία του 1980 ιδρύθηκαν Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) στις έδρες των νομών της Χώρας.

Παρεμφερής είναι η κατάσταση και στον νομό Ρεθύμνης, ο οποίος δεν ευτύχησε να διασωθεί (πλην μεμονωμένων περιπτώσεων) προπολεμικό αρχειακό υλικό ούτε στις κρατικές υπηρεσίες, ούτε στις αυτοδιοικητικές, ούτε στις εκκλησιαστικές, γεγονός που στερεί από τους ερευνητές πολύτιμες πληροφορίες από το ιστορικό παρελθόν του τόπου.

Ευτυχώς κάποιες φορές αρχειακό υλικό, που πιθανόν θα κατέληγε στα σκουπίδια, έχει την τύχει να φτάσει στα χέρια του κατάλληλου ανθρώπου και να αξιοποιηθεί δεόντως. Μια τέτοια περίπτωση είναι αυτή που παρουσιάζουμε εδώ.

Ο Παναγιώτης Μιχ. Παρασκευάς είναι διδάκτορας της αρχαίας ιστορίας και σήμερα συνταξιούχος εκπαιδευτικός. Κατοικεί μόνιμα στο  χωριό Άδελε και έχει εκδώσει (μέχρι τώρα) τέσσερα βιβλία με βάση αρχειακό υλικό που βρέθηκε στο Άδελε.

Το παλαιότερο από τα τέσσερα είναι «Οι πρόσφυγες του Ανατολικού Ρεθύμνου. Προσφυγική Ομάς Μαρουλά», που εκδόθηκε το 2008 και αποτελεί δημοσίευση ενός καταστίχου, όπου καταχωρίζονται οι Μικρασιάτες πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στα χωριά που βρίσκονται ανατολικά του Ρεθύμνου.

Το επόμενο εκδόθηκε το 1920 και έχει τίτλο «Σημειώσεις περί του μερτικού των μαστόρων». Πρόκειται για δημοσίευση του καταστίχου με την οικονομική διαχείριση της Ενορίας Άδελε, αρχικά με τις πληρωμές όσων εργάσθηκαν για την ανέγερση του ναού του Αγ. Παντελεήμονα τα έτη 1864-1865 και αργότερα 1871 έως 1883 με τα δούναι και λαβείν της Ενορίας.

Το τρίτο, που εκδόθηκε το 2023, είναι συνέχεια του προηγούμενου και έχει τίτλο «Ἡ Ενορία Άδελε την περίοδο 1883-1909» και υπότιτλο «Μέσα από το βιβλίο Εσόδων-Εξόδων του Ιερού Ναού Αγίου Παντελεήμονα Άδελε». Ο συγγραφέας στο πρώτο μέρος του βιβλίου κάνει μια αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο του καταστίχου που παρουσιάζεται με επίκεντρο το χωριό Άδελε και την Εκκλησία  του Αγίου Παντελεήμονα. Στη συνέχεια παρουσιάζει αναλυτικά το κατάστιχο, που στο πρώτο του μέρος περιέχει το κτηματολόγιο της Ενορίας και ακολούθως την οικονομική της διαχείριση, δηλαδή έσοδα και έξοδα.

Το τελευταίο εκδόθηκε το 2024 και αποτελεί συνέχεια των δύο προηγουμένων. Έχει τίτλο «Ἡ Ενορία Άδελε την περίοδο 1909-1932» και υπότιτλο «Μέσα από το βιβλίο Εσόδων-Εξόδων του Ιερού Ναού Αγίου Παντελεήμονα Άδελε».

Με αφορμή την παρουσίαση ενός καταστίχου με οικονομικά κυρίως στοιχεία ο Παναγιώτης Παρασκευάς βρίσκει την ευκαιρία να παρουσιάσει το γενικό ιστορικό πλαίσιο της περιόδου 1909-1932 πάντα σε σχέση με το Άδελε, διασώζοντας πολλές πληροφορίες για τον τόπο και τους ανθρώπους του.

Τα τρία τελευταία θα μπορούσε κανείς να τα χαρακτηρίσει ως μια τριλογία για το Άδελε και τον ναό του Αγ. Παντελεήμονα, μια πολύτιμη κιβωτό για το Άδελε, που ευτύχησε το σπουδαίο αυτό αρχειακό υλικό να πέσει στα χέρια του κατεξοχήν ειδικού, να αναδειχθεί και να διασωθεί.

Γιάννης Ζ.Παπιομύτογλου

 (Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρέθεμνος της 14-9-2024).

---

 [Ioannis P1]

Παντάνασσα Αμαρίου

 

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Μιχάλη Ε. Δεληγιαννάκη

Αντάνασος (Παντάνασσα)

Από την Αρχή ως την αρχή του τέλους

Τομ. Α΄ Το Τοπωνυμικό

 Την Κυριακή 11 Αυγούστου 2024 έγινε στην Παντάνασσα Αμαρίου μια όμορφη  εκδήλωση, τελείως διαφορετική από αυτές που είναι γεμάτος ο Αύγουστος, ο μήνας των πανηγυριών. Παρουσιάστηκε το φρεσκοτυπωμένο βιβλίο του τέκνου της παντάνασσας Μιχάλη Ε. Δεληγιαννάκη, αρχιτέκτονα και αρχαιολόγου. Πρόκειται για το βιβλίο με τίτλο «Αντάνασος, Από την Αρχή ως την αρχή του τέλους». Είναι ο πρώτος τόμος μιας τριλογίας με  θέμα το χωριό Παντάνασσα και αναφέρεται στο τοπωνυμικό του χωριού. Κύριος ομιλητής ήταν ο δάσκαλος Νίκος Δερεδάκης, που έκανε μια θαυμάσια παρουσίαση του βιβλίου. Επίσης μίλησε ο Μανώλης Σκαρσουλής, του οποίου είναι γνωστή η γνώση, η αγάπη και το ενδιαφέρον για τα τοπωνύμια. Μίλησαν ακόμη ο ιερέας του χωριού π. Γεώργιος Καναβάς και η επιμελήτρια του τόμου φιλόλογος Μαρία Καναβά. Η Μαρία Καναβά εκτός από την επιμέλεια του τόμου είχε και τη φροντίδα της τοσο επιτυχημένης εκδήλωσης, ως πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Παντάνασσας, ο οποίος είναι και ο εκδότης του βιβλίου. 

Έχω γράψει και παλαιότερα ότι όταν κυκλοφορεί ένα βιβλίο για κάποιο χωριό του Ρεθύμνου είναι σαν να προστίθεται μια ψηφίδα στο μεγάλο ψηφιδωτό που αποτελεί ο χάρτης με τα χωριά του νομού. Ευτυχώς όλο και περισσότερα χωριά βρίσκουν τον άνθρωπο που θα τα απαθανατίσει.

Στην περίπτωση της Παντάνασσας ο άνθρωπος αυτός είναι ο Μιχάλης Δεληγιαννάκης. Κατά την περίοδο της πανδημίας, επειδή δεν άντεχε την απραξία, συνέλαβε και υλοποίησε την ιδέα να γράψει για το χωριό του. Οι καρποί αυτής της περιόδου ήταν πλούσιοι και απαρτίζουν συνολικά το υλικό τριών τόμων. Ο πρώτος περιέχει το τοπωνυμικό του χωριού και είναι αυτός για τον οποίο γράφονται αυτές οι γραμμές.

Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου αναφέρεται στο τοπωνυμικό ως κοινοτικό γεωγραφικό σύστημα.

Το δεύτερο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στο τοπωνύμιο του χωριού. Ο συγγραφέας υποστηρίζει παραθέτοντας πολλές βιβλιογραφικές αναφορές ότι το όνομα του χωριού είναι Αντάνασος, το οποίο φαίνεται να είναι προελληνικό. Το όνομα Παντάνασσα, με το οποίο είναι γνωστό το χωριό σήμερα, καθιερώθηκε το 1925 με Διάταγμα. Οι κάτοικοι αποκαλούν το χωριό τους (Α)ντάνασο και αυτοαποκαλούνται (Α)ντανασιώτες. Παρατήρησα το ανεξήγητο για μένα γλωσσολογικό φαινόμενο, οι ντόπιοι στη γενική πτώση αποκαλούν το χωριό τους της Αντάνασο αντί της Αντάνασου.

Η προσέγγιση του συγγραφέα στο θέμα των τοπωνυμίων είναι υποδειγματική. Δεν περιορίζεται σε απλή παράθεση του καταλόγου των τοπωνυμίων, αλλά κάνει και ετυμολογική προσέγγιση της προέλευσής τους. Πέραν αυτού παραθέτει χωριστά διάφορα μικροτοπωνύμια που τα ονομάζει τοπόσημα. Έτσι κάτω από την κατηγορία τοπόσημα παρατίθενται: σπίτια του χωριού από τη δεκαετία του 1950 και πριν, καφενεία-παντοπωλεία, φάμπρικες, εκκλησίες, αλώνια, μιτάτα κλπ. Ένα άλλο ενδιαφέρον και χρήσιμο στοιχείο του βιβλίου είναι η παράθεση των τοπωνυμίων που είναι κοινά με τα όμορα χωριά, δεδομένου ότι είναι γνωστή η αντιπαράθεση μεταξύ χωριών που ερίζουν για την… κυριότητα κάποιου τοπωνυμίου. 

Στο βιβλίο περιλαμβάνονται πλήθος φωτογραφιών και 13 δισέλιδοι υπομνηματισμένοι χάρτες, με σημειωμένα τα τοπωνύμια, οι οποίοι βοηθούν πολύ τον αναγνώστη στον εντοπισμό των τοπωνυμίων στο χώρο. Είναι εντυπωσιακό ότι υπάρχει χάρτης όπου σημειώνονται τα τοπωνύμια της περιοχής που έχει κατακλυστεί από το Φράγμα των Ποταμών!

Το βιβλίο έχει σχήμα 21Χ28, 168 σελίδες και εκδόθηκε από την Εκτυπωτική Ρεθύμνου.

Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρεθεμνιώτικα Νέα της 13-8-2024)

Η ΦΙΛΟΠΤΩΧΟΣ ΕΤΑΙΡΙΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ (1888)

  Η ΦΙΛΟΠΤΩΧΟΣ ΕΤΑΙΡΙΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ (1888)

 Η δεκαετία του 1880 υπήρξε για την Κρήτη μια περίοδος κατά την οποία ο Κρητικός λαός, μετά από καταπίεση αιώνων, μπόρεσε να εκδηλώσει με σχετική ελευθερία όσα επί πολλά χρόνια είχε στερηθεί. Κάτω από το σχεδόν ημιαυτόνομο καθεστώς της Σύμβασης της Χαλέπας (1878) επιδόθηκε σε πρωτόγνωρες γι’ αυτόν δραστηριότητες στους τομείς της πολιτικής και πολιτιστικής ζωής.  Σ’ αυτόν τον τελευταίο τομέα για πρώτη φορά στην Κρήτη εκδόθηκαν εφημερίδες και δημιουργήθηκαν διάφοροι σύλλογοι, κυρίως φιλεκπαιδευτικοί, που απέβλεπαν στην ανύψωση του μορφωτικού και πολιτιστικού επιπέδου του λαού. Στο Ρέθυμνο κατά τη δεκαετία αυτήν, εκτός από τον «Θεατρικό Σύλλογο "Αι Μούσαι"» (1884) και τον «Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνης» (1887), ιδρύθηκε το 1888 και το πρώτο φιλανθρωπικό σωματείο στην την Κρήτη, η Φιλόπτωχος Εταιρία Ρεθύμνης.

Η ίδρυση

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, εκτός των άλλων κακών, η φτώχεια, η ανέχεια και σε πολλές περιπτώσεις η εξαθλίωση, έπλητταν μεγάλο τμήμα του χριστιανικού πληθυσμού της Κρήτης. Επομένως ήταν αναμενόμενο, όταν το επέτρεψαν οι συνθήκες, να δημιουργηθεί μια κίνηση που θα είχε σκοπό την ανακούφιση του αναξιοπαθούντος πληθυσμού.

Η πρώτη πρόσκληση για
προπαρασκευαστική συνέλευση.

Δεν γνωρίζουμε ποιος είχε την ιδέα και την πρωτοβουλία. Το σίγουρο είναι ότι ήταν μια πρωτότυπη Ρεθεμνιώτικη ιδέα, αφού μέχρι τότε δεν υπήρχε προηγούμενο στην Κρήτη και άρα δεν υπήρχε θέμα μίμησης και αντιγραφής. Στα Χανιά και στο Ηράκλειο ιδρύθηκαν φιλανθρωπικά σωματεία, αλλά δώδεκα χρόνια αργότερα υπό το καθεστώς της Κρητικής Πολιτείας[1].

Η συζήτηση για την ίδρυση ενός φιλανθρωπικού σωματείου στο Ρέθυμνο άρχισε ήδη από την άνοιξη του 1888. Στον τύπο της εποχής[2] βρίσκουμε τέσσερις προσκλήσεις για ισάριθμες συναντήσεις που οι συντάκτες τους τις αποκαλούν προπαρασκευαστικές.  Οι συναντήσεις αυτές γίνονταν στην αίθουσα του Παρθεναγωγείου Ρεθύμνης, που τότε βρισκόταν βόρεια του Μητροπολιτικού Ναού των Εισοδίων[3].

Φαίνεται πως η προσπάθεια δεν ήταν ομόθυμη, αν κρίνουμε από την επιστολή παραίτησης μέλους, η οποία δημοσιεύθηκε στον τύπο[4]. Συγκεκριμένα το μέλος του συλλόγου Στυλ. Μ. Τσουδερός[5] και μέλος της τετραμελούς επιτροπής για τη σύνταξη του κανονισμού παραιτείται καταγγέλλοντας ότι μερικά μέλη προτίθενται να εξυπηρετήσουν αρχές και σκοπούς ξένους προς ιερό σκοπό του συλλόγου.

Στο σημείο αυτό θεωρώ αναγκαίο να κάνουμε μια παρένθεση και να δούμε το πολιτικό κλίμα της εποχής. Υπό το καθεστώς της Σύμβασης της Χαλέπας οι κρητικοί, για πρώτη φορά στην ιστορία τους, είχαν την ευκαιρία και τη δυνατότητα να ασκήσουν πολιτική δραστηριότητα, αλλά το έκαναν με την ορμή, το πάθος και την υπερβολή του νεοφώτιστου. Περί το τέλος της δεκαετίας το μικρόβιο της πολιτικής διχόνοιας είχε παρεισφρήσει για τα καλά στη κρητική κοινωνία. Η πολιτική αντιπαράθεση μεταξύ συντηρητικών (καραβανάδων) και προοδευτικών (ξυπόλυτων), όπως αυτή εκφραζόταν μέσα από τις εφημερίδες των δύο αντίπαλων παρατάξεων, είχε φτάσει σε ακρότατα σημεία. Στο Ρέθυμνο αυτή η πολιτική αντιπαράθεση εκφραζόταν μέσα από τις εφημερίδες του Ρεθύμνου, που κυκλοφορούσαν εκείνη την περίοδο, δηλαδή το «Αρκάδιον» και την «Παρρησία» που ήταν προσκείμενες στους Καραβανάδες και την «Ίδη»  που ήταν με τους Ξυπόλυτους. 

Η παραίτηση του Στυλ. Τσουδερού, που είδαμε προηγουμένως, δείχνει πως η πολιτική διαμάχη έφτασε και στους κόλπους του υπό σύσταση φιλανθρωπικού σωματείου, δηλαδή της Φιλοπτώχου Εταιρίας.  Η εφημερίδα «Ίδη» στηρίζει και προωθεί την προσπάθεια ίδρυσης φιλανθρωπικού σωματείου, ενώ το «Αρκάδιον» και η «Παρρησία», κρατούν κάποιες αποστάσεις χωρίς όμως να πολεμούν την προσπάθεια.

Το καταστατικό

Η πρώτη ενέργεια των ιδρυτικών μελών ήταν να συντάξουν Κανονισμό, δηλαδή καταστατικό. Το έργο ανέθεσαν σε τετραμελή  επιτροπή, η οποία μέχρι το καλοκαίρι του 1888 είχε ολοκληρώσει το έργο της. Το σχέδιο Κανονισμού αφού εγκρίθηκε από τα μέλη του σωματείου υποβλήθηκε τον Αύγουστο του 1888 στη Γενική Διοίκηση Κρήτη ς για έγκριση.

Η πρώτη σελίδα
του Κανονισμού της Εταιρίας.

Το υπέγραψαν τα ιδρυτικά μέλη, που ήταν οι: Γρηγόριος Μ. Αγγελιδάκης, Μιχαήλ Αετός (έμπορος), Κωνσταντίνος Γ. Καλοκαιρινός, Ευάγγελος Καφφάτος, Νικόλαος Αρ. Κορωνάκης (δικηγόρος), Βασίλειος Μανουσάκης (έμπορος), Εμμανουήλ Γ. Μανουσάκης (έμπορος), Ζαχαρίας Δ. Μαρούλης, Μιχαήλ Παπαδάκης, Θεμιστοκλής Ε. Σαουνάτσος (φαρμακοποιός) και Γρηγόριος Ι. Σιγανός (έμπορος).

Ο Κανονισμός εγκρίθηκε με διάταγμα της 8^ης Σεπτεμβρίου 1888 του Γενικού Διοικητή Κρήτης Ν. Σαρτίνσκη, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ίδη»[6] και εκδόθηκε αυτοτελώς σε μικρό φυλλάδιο οκτώ σελίδων.

Ο Κανονισμός δημοσιεύεται στο τέλος του παρόντος σε παράρτημα, όμως αξίζει να δούμε εδώ κάποια από τα πιο σημαντικά άρθρα του:

Στο άρθρο 1 ορίζεται ότι η ονομασία του σωματείου είναι «Φιλόπτωχος Εταιρία Ρεθύμνης».

Στο άρθρο 2 αναφέρονται οι σκοποί της Εταιρίας που είναι:  Η περίθαλψη και ανακούφιση των φτωχών του νομού Ρεθύμνης με χρηματικά βοηθήματα, ενδύματα, ιατρική περίθαλψη, φάρμακα κλπ.

Στο άρθρο 25, το οποίο αναφέρεται στους πόρους της Εταιρίας, ανάμεσα στα άλλα προβλέπεται η παρουσίαση θεατρικών παραστάσεων και η «εκκύβευση» λαχείων.

Μετά την έγκριση του καταστατικού, πιθανόν κατά τη γενική υνέλευση της 3^ης Οκτωβρίου 1888, έγιναν αρχαιρεσίες και εξελέγη Πρόεδρος της Εταιρίας ο Κωνσταντίνος Γ. Καλοκαιρινός[7] και Γενικός Γραμματέας ο δικηγόρος Νικόλαος Αρ. Κορωνάκης.

Το φιλανθρωπικό έργο της Εταιρίας

Για το φιλανθρωπικό έργο της Εταιρίας δυστυχώς δεν έχουμε πολλές πληροφορίες και αυτό είναι απολύτως φυσικό, δεδομένου ότι ο φιλάνθρωπος ποτέ δεν διαφημίζει τις φιλανθρωπίες του. Πάντως θα πρέπει να ήταν σημαντικό, αν το υπολογίσουμε με βάση τα έσοδα της Εταιρίας από δωρεές και διάφορες δράσεις της Εταιρίας, όπως θεατρικές παραστάσεις και κλήρωση λαχείων.

Ευτυχώς κάποιοι από τους ευεργετηθέντες δημοσίευσαν τις ευχαριστίες τους και έτσι έχουμε τις σχετικές πληροφορίες. Εντοπίσαμε τρία ευχαριστήρια στον τύπο της εποχής, από τα οποία προκύπτει σαφώς η φιλανθρωπική δράση της Εταιρίας:

[1]

ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡΙΟΝ

Εὐχαριστῶ ἀπό μέσα ἀπό τήν καρδιά μου τήν Ἐταιρία τοῦ Ρεθύμνου ἀποῦ ‘ναι για τσί φτωχούς γιατί καί γιατρικά και γρόσια μοῦ δώκανε ὀπροχθές ἀποῦ ἤμουνε σε κακή κατάστασι, φτωχός καί ἄρρωστος. Ὁ Θεός νά τούς πολυχρονᾶ ποῦ κάμανε τήν Ἐταιρία καί νά τούς ἔχει πάντα γερούς γιά νά ἔχουνε καί μᾶς τῶν φτωχῶν τήν ἔγνοια.

Χωριό Ἄδελε 10 τοῦ Δεκέμβρη 1888

Γιώργης Μουλαζίμης

[2]

Δύο ευχαριστήρια την εφημερίδα «΄Ιδη».

ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡΙΟΝ

Εὐχαριστῶ πολύ ὁ ὑποφαινόμενος τήν Φιλόπτωχον Ἐταιρία Ρεθύμνης διότι ἤμουν ναυαγός καί δέν εἶχα τό ναῦλος μου νά ὑπάγω εἰς τήν πατρίδα μου καί ἡ Ἐταιρία μοῦ τόν ἐπλήρωσε.

Ἐν Ρεθύμνῃ 9 Δεκεμβρίου 1888

Ἀνδρέας Τεληθανάσης ἀπό Σπέτσες

  [3]

 Κύριε Συντάκτα τῆς «Ἴδης»[8]

Σᾶς παρακαλῶ πολύ νά εὐχαριστήσητε ἐκ μέρους μου ἀφ’ ἑνός την Φιλόπτωχον Έταιρίαν, ἡ ὁποία προθυμότατα μοί παρεχώρησε δωμάτιον εἰς τό κατάστημά της[9], τροφήν καί φάρμακα μέχρις ἐντελοῦς ἀναρρώσεώς μου καί ἀφ’ ἑτέρου τόν ἰατρόν κ. Σάββαν Σαββάκην, ὅστις πολύ εὐγενῶς καί ἄνευ οὐδεμιᾶς ὑποχρεώσεως ἤ άμοιβῆς, ἀνέλαβε τήν θεραπείαν μου.

Μετά τῆς προσηκούσης ὑπολήψεως

Μιχαήλ Ι. Ρυσσάκης

Ἐκ τοῦ χωρίου Κεραμέ        

 

Θεατρικές παραστάσεις

Είδαμε ότι, για την εξασφάλιση εσόδων, προβλεπόταν από το καταστατικό (άρθρο 25) το ανέβασμα θεατρικών παραστάσεων. Είχε προηγηθεί κατά ένα έτος ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνης και φαίνεται πως μεταξύ των θιάσων του ΦΣΡ και της Φιλοπτώχου Εταιρίας αναπτύχθηκε μια ευγενής άμιλλα και συνεργασία και κατά πάσα πιθανότητα η στελέχωση και των δύο θιάσων θα ήταν κατά βάση η ίδια. Κατά τους πρώτους τρεις μήνες της λειτουργίας της Φιλοπτώχου Εταιρίας υπήρξε μια ομοβροντία θεατρικών παραστάσεων, η οποία πέρα από την ψυχαγωγία των Ρεθυμνίων, είχε ως στόχο τη συγκέντρωση χρημάτων για την υλοποίηση του κυρίαρχου σκοπού της, ο οποίος ήταν η βοήθεια των φτωχών του νομού Ρεθύμνης.

Πρόσκληση σε θεατρική παράσταση.
Ο Μανούσος Μαυρατζάκης ήταν
 Υυποπρόξενος της Ρωσίας στο
 Ρέθυμνο και τον διαδέχθηκε ο
 γαμβρός του Γεώργιος Χατζηγρηγόρης.

Συγκεκριμένα την Κυριακή 13 Νοεμβρίου 1888 δόθηκε η παράσταση «Ο σύζυγος της θυγατρός του» άγνωστου συγγραφέα. Δυστυχώς πέρα από αυτήν την πληροφορία, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Παρρησία[10],  δεν έχουμε άλλα στοιχεία για την παράσταση.

Σε λιγότερο από ένα μήνα, δηλαδή την Κυριακή 4 Δεκεμβρίου ο θίασος της Εταιρίας έδωσε νέα παράσταση με το δράμα «Λουκρητία Βοργία» του Βίκτωρος Ουγκώ και την κωμωδία «Η κόρη του παντοπώλου» του Άγγελου Βλάχου, με πρωταγωνιστή το μέλος της Εταιρίας Ευάγγελο Καφφάτο. Η παράσταση δόθηκε αίθουσα των Τριών Ιεραρχών και είχε μεγάλη επιτυχία τόσο όσον αφορά στο πλήθος των θεατών που την παρακολούθησαν, όσο και στον ενθουσιασμό που προκάλεσε σ’ αυτούς. Και οι δυο τοπικές εφημερίδες[11] αναφέρονται στην παράσταση με επαινετικά σχόλια, χωρίς συγκεκριμένες πληροφορίες.

Στο ίδιο δημοσίευμα η εφημερίδα Ίδη αναφέρει ότι αμέσως μετά την παράσταση  οι ηθοποιοί άρχισαν αμέσως πρόβες για να παρουσιάσουν κατά τη διάρκεια των εορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς  το δράμα «Άγγελος Τύραννος του Παταβίου» επίσης του Βίκτωρος Ουγκώ, με σκοπό τα έσοδα να διατεθούν υπέρ των φτωχών και των φυλακισμένων. Η παράσταση δόθηκε στις 8 Ιανουαρίου 1889, όπως προκύπτει από χειρόγραφη πρόσκληση που υπογράφουν ο πρόεδρος της Εταιρίας Κων. Καλοκαιρινός και ο Γραμματέας Νικόλαος Α. Κορωνάκης.

Σύμφωνα με πληροφορία του Ιωάννη Δετοράκη[12] στην παράσταση έλαβε μέρος ο Νικόλαος Σαουνάτσος. Επίσης ο Ι. Δετοράκης αναφέρει ότι η Φιλόπτωχος Εταιρία ανέβασε και τα έργα: «Ερνάνης» και «Μαρία Τυδορίς» του Βίκτωρος Ουγκώ, και «Οι δύο Φόσκαροι» του λόρδου Βύρωνα. Ως βασικούς ερμηνευτές του θιάσου της Εταιρίας αναφέρει τον αδελφό του Νικόλαο Δετοράκη, τον καθηγητή μαθηματικών Νικόλαο Κ. Σωτήρχο, τον Μιχαήλ Αετό, τον Ιωάννη Παπαδάκη, τον Κωνσταντίνο Βιτσικουνάκη, τον Γεώργιο Λεντζάκη, τον Εμμανουήλ Χ. Πενθερουδάκη, τον Νικόλαο Κορωνάκη και τον υπάλληλο του Αγγλικού Τηλεγραφείου Σωτηράκη Φραγκόπουλο, τον οποίο χαρακτηρίζει σπουδαῖον κωμικόν.

Δωρεές και λαχεία

Άλλοι τρόποι για να συγκεντρωθούν χρήματα για επιτέλεση των σκοπών της Εταιρίας, ήταν οι δωρεές και η «εκκύβευσις» λαχείων.

Για τις δωρεές προς την Εταιρία δεν έχουμε πολλές πληροφορίες ούτε κατάλογο των δωρεών και των δωρητών. Υπάρχουν μόνο λίγες αναφορές στον τύπο της εποχής, τις οποίες και δημοσιεύουμε εδώ:

·       Ανώνυμος  δύο λίρες Τουρκίας, που αντιστοιχούν 214 γρόσια.

Μια δωρεά στην Εταιρία.

·       Τακτικά μέλη της Εταιρίας 776 γρόσια.

·       Η Ελένη Πασχἀλη έναν καναπέ και 12 καθίσματα καρυδένια.

·       Ο Θεόδωρος Τριφύλλης[13] τρία εικοσόφραγκα, που αντιστοιχούν 321 γρόσια.

·       Ο Ιω. Ξηράς ένα εικοσόφραγκο που αντιστοιχεί με 107 γρόσια.

·       Ο Πέτρος Vasel μία λίρα Τουρκίας που αντιστοιχεί με 107 γρόσια[14].

Στις 20 Δεκεμβρίου δημοσιεύεται στην εφημερίδα «Ίδη» Κανονισμός Λαχείου της Φιλοπτώχου Εταιρίας Ρεθύμνης με 15 άρθρα, όπου περιγράφεται λεπτομερώς η διαδικασία «εκκύβευσης» του λαχείου. Φαίνεται ότι ενόψει των εορτών πραγματοποιήθηκε λαχειοφόρος αγορά, αλλά δεν έχουμε περισσότερες πληροφορίες. Ο κανονισμός του λαχείου δημοσιεύεται σε παράρτημα στο τέλος του άρθρου αυτού.

Δίπλωμα και σφραγίδα

Το Δίπλωμα

Το δίπλωμα ανακήρυξης του
Αλέξανδρου Καραθεοδωρή σε επίτιμο μέλος.

Τα σωματεία εκείνης της εποχής απένεμαν «τιμής ένεκεν» σε διακεκριμένα πρόσωπα τιμητικά διπλώματα με τα οποία ανακήρυσσαν τα πρόσωπα αυτά επίτιμα μέλη του σωματείου. Τέτοια παραδείγματα μας είναι γνωστά στο Ρέθυμνο από τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνης και τον Γυμναστικό Σύλλογο Ρεθύμνης. Τώρα με το παρόν δημοσίευμα προστίθεται σ’ αυτά και το δίπλωμα της Φιλοπτώχου Εταιρίας Ρεθύμνης. Έχουν εντοπιστεί δύο διπλώματα της Εταιρίας, τα οποία έχουν απονεμηθεί και τα δύο σε εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής εκείνης. Το ένα φέρει ημερομηνία 22-12-1888[15] και έχει απονεμηθεί στον Στέφανο Σκουλούδη, τραπεζίτη και πολιτικό με Ρεθεμνιὠτικη καταγωγή[16]. Το άλλο έχει απονεμηθεί στον Αλέξανδρο Καραθεοδωρή πασά, πρώτο χριστιανό διοικητή Κρήτης[17] και αργότερα Ηγεμόνα της Σάμου. Φέρει ημερομηνία 15-2-1889 και φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών[18].

Η Σφραγίδα

Κάνουμε ειδική αναφορά στη σφραγίδα της Εταιρίας επειδή είναι εντυπωσιακή. Πρέπει να είναι η μεγαλύτερη και ωραιότερη σφραγίδα της εποχής.

Η Σφραγίδα της Εταιρίας.

Στο άρθρο 29 του καταστατικού προβλέπεται το σχήμα και η παράσταση της σφραγίδας της Εταιρίας. Περιφερειακά φέρει τον τίτλο της Εταιρίας και στο κέντρο έχει σταυρό που περιβάλλεται από τη φράση «Ο ελεών πτωχόν δανείζει Θεόν»[19].

Ίχνη της Εταιρίας βρίσκομε μέχρι την άνοιξη του 1889. Έκτοτε υπάρχει σιγή η οποία οφείλεται είτε στην απαγόρευση λειτουργίας της λόγω του στρατιωτικού νόμου που επιβλήθηκε το 1889, είτε στην απουσία εφημερίδων που έκλεισαν για τον ίδιο λόγο.

Τον Νοέμβριο του 1900, υπό το καθεστώς της Κρητικής Πολιτείας, ιδρύεται νέο φιλανθρωπικό σωματείο, ως τμήμα του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνης και πρόεδρός του εκλέγεται η Ιουλία Πετυχάκη, σύζυγος του Κωνσταντίνου Πετυχἀκη προέδρου του Φιλεκπαιδευτικού Συλόγου[20].

 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι

 

ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ

ΤΗΣΦΙΛΟΠΤΩΧΟΥ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α΄.

Ἵδρυσις και σκοπός τῆς ἑταιρίας

 

Ἄρθρ. 1. Συνιστᾶται ἐν Ρεθύμνῃ ἑταιρία ὑπό τήν ἐπωνυμίαν «Φιλόπτωχος ἑταιρία Ρεθύμνης».

Ἄρθρ. 2. Σκοπός τῆς ἑταιρίας εἶνε:

Α΄. Ἡ περίθαλψις καί ἀνακούφισις τῶν ὁμο­λογουμένως ἐνδεῶν τοῦ τμήματος Ρεθύμνης, διά παροχῆς χρηματικῶν βοηθημάτων, ἐνδυμάτων, ἰατρικῆς συνδρομῆς, φαρμάκων, κ.λπ. Εἰς τούς ἐνδεεῖς περιλαμνάνονται, έκτός τῶν ἀπολύτως τῶν πρός τό ζῆν στερουμένων, καί πάντες οἱ πάσχοντες καί προβεβηκότες τήν ἡλικίαν, οἱ στε­ρούμενοι ἐκ τούτου παντός ὑλικοῦ πρός συντήρησιν πόρου.

Β΄. Ἡ περίθαλψις καί ἀνακούφισις θά παρέ­χηται τοῖς μέν ἐν τῇ πόλει, εἰς ὅσους δι’ αἰτήσεών των πρός τόν πρόεδρον, ἡ ἑταιρία συμρώνως τῷ 2 ἄρθρῳ τοῦ κανονισμοῦ της ἤθελε θεωρήσῃ χρήζοντας βοηθείας, τοῖς δέ ἐν ταῖς ἐπαρχίας, εἰς ὅσους ἤθελεν ὑποδείξῃ, ὁ οἰκεῖος δή­μαρχος δι’ ἐκθέσεώς του πρός τήν ἑταιρίαν.

Γ΄. Ἡ παροχή μικρῶν βοηθημάτων εἰς ἀλλοδαπούς πτωχούς στερουμένους τῶν ἀπαιτουμένων πρός άναχώρησιν.

Δ΄. Ἡ παροχή βοηθημάτων κατά τό ἐφικτόν τῇ ἑταιρίᾳ, ἀναλόγως τῶν ἑκάστοτε πόρων της, εἰς κοράσια πτωχῶν οἰκογενειῶν πρός ἀποκατάστασίν των.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β΄.

Μέλη τῆς ἑταιρίας.

Ἄρθρ. 3. Ἡ ἑταιρία σύγκειται ἐκ τακτικῶν καί ἐπιτίμων μελῶν.

Ἄρθρ. 4. Τακτικά μέλη εἰσίν.

Α΄. Οἱ ἱδρυταί.

Β΄. Πᾶς ὅστις διά προτάσεως ἑνός, καί πα­ραδοχῆς ταύτης διά μυστικῆς ψηφοφορίας κατά πλειονοψηφίαν τῶν ἐν ταῖς συνεδρίαις τῆς ἑται­ρίας παρευρισκομένων μελῶν, ἤθελε γείνῃ δεκτός.

Ἄρθρ. 5. Ἐπίτιμα μέλη εἰσίν.

Α΄. Οἱ ἐν Κρήτῃ καί τῇ ἀλλοδαπῇ κατέχοντες διακεκριμένην τινά θέσιν.

Β΄. Οἱ ἐν τῷ ἐξωτερικῷ ἐπίτιμοι πρόεδροι, οἵτινες διά τῆς διακεκριμένης θέσεώς των θά περιποιῶσι τιμήν τῇ ἑταιρίᾳ.

Γ΄. Οἱ ὁμογενεῖς, οἱ δυνάμενοι ἡθικῶς τε καί ὑλικῶς νά φανῶσιν ὠφέλιμοι τῇ ἑταιρίᾳ.

Δ΄. Αἱ ἐν Κρήτῃ καί  τῇ ἀλλοδαπῇ Κυρίαι.

Ἄρθρ. 6. Ἡ ἐκλογή τῶν ἐπιτίμων μελῶν γί­νεται τῇ προτάσει δύο μελῶν, διά μυστικῆς ψηφοφορίας, καί πλειονοψηφίας τῶν παρευρίσκομένων έν τῇ συνεδρίᾳ μελῶν.

Ἄρθρ. 7. Πᾶν τακτικόν μέλος, όφείλει νά καταβάλῃ  ἐφ’ ἅπαξ εἰς τό ταμεῖον τῆς ἑταιρίας καί ἅμα τῇ ἐκλογῇ του ἥμισυ ἀργυροῦν μετζήτιον^. Τακτικῶς δέ κατά μῆνα ποσόν οὐχί ἔλαττον τῶν πέντε γροσίων, ἀνώτερον δέ τούτου, ὅσον βούλεται.

Ἄρθρ. 8. Πᾶν μέλος καθυστερῆσαν τήν μηνιαίαν αὐτοῦ συνδρομήν ἐπί 4 μῆνας, διαγράφεται τοῦ καταλόγου τῶν μελῶν τῆς ἑταιρίας τῇ ἀποφάσει τοῦ συμβουλίου^. ὁμοίως πᾶν μέλος ἐπε­δεῖξαν ἀμέλειαν εἰς τήν ἐκπλήρωσιν τῶν λοιπῶν ὑποχρεώσεών του, ἤ μή ἐμπρέπουσαν διαγωγήν, δύναται ν’ ἀποβληθῇ δι’ ἀποφάσεως τῶν 3/4 τῶν ἐν ἀπαρτίᾳ μελῶν τῆς ἑταιρίας.

Ἄρθρ. 9. Τά ἐπίτιμα μέλη δέν ἔχουσι δι­καίωμα ψήφου, παρευρισκόμενα ὅμως ἐν ταῖς συνεδρίαις τῆς ἑταιρίας, δύνανται νά λαμβάνωσι τον λόγον και ἐκθέτωσι τήν γνώμην των ἐπί παντός ζητήματος.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ΄.

 

Ἀρχαί τῆς ἑταιρίας.

Ἄρθρ. 10. Ἡ ἑταιρία ἐκλέγει κατά πενταε­τίαν τάς ἀρχάς της, ἀποτελουμένας: ἐξ ἑνός προ­έδρου, ἑνός ἀντιπροέδρου, δύο συμβούλων, δύο γραμματέων γενικοῦ καί εἰδικοῦ, ἑνός ἀποταμιευτοῦ, ἑνός ταμίου καί ἑνός ἐπόπτου ἐλεγκτοῦ.

Ἄρθρ. 11. Ὁ πρόεδρος ἐκππροσωπεῖ τήν ἑται­ρίαν εἰς ἁπάσας τάς σχέσεις αὐτῆς, συγκαλεῖ τό συμβούλιον καί τήν ἑταιρίαν εἰς συνεδρίας και προεδρεύει αὐτῶν^.  ἐν ἰσοψηφία δέ έν τῷ συμβουλίῳ ἔχει τήν νικῶσαν ψῆφον. Κατ’ ἔτος ὑποχρεοῦται νά ὑποβάλῃ τῇ ἑταιρίᾳ ἀκριβές αὐτῆς καταστατικόν.

Ἄρθρ. 12. Ὁ ἀντιπρόεδρος καθῆκον ἔχει ν’ ἀναπληροῖ τὀν πρόεδρον κωλυόμενον.

Ἄρθρ. 13. Τό συμβούλιον ἐνεργεῖ κατά τήν ἀπουσίαν τῆς ἑταιρίας ὅ,τι τά συμφέροντα αὐτῆς ἤθελον ἀπαιτήσῃ, συνεδριάζον τακτικῶς μέν κατά δεκαπενθημερίαν, ἐκτάκτως δέ ὁσάκις ἤθελε κληθῇ ὑπό τοῦ προέδρου. Τά πεπραγμένα ὑπό τοῦ συμβουλίου ἀνακοινοῦνται τῇ ἑταιρίᾳ διά τοῦ προέδρου κατά τάς συνεδρίας αὐτῆς.

Ἄρθρ. 14. Οἱ γραμματεῖς ἐξ ὑπαμοιβῆς κρατοῦσι τήν ἀλληλογραφίαν, συντάττουσι τά πρακτικά τῶν συνεδριῶν τῆς ἑταιρίας καί τοῦ συμβουλίου, φυλάττουσι τά ἀρχεῖα καί τήν σφραγί­δα τῆς ἑταιρίας, καί προσυπογράφουσι μετά τοῦ προέδρου εἰς πάντα τά ἐξερχόμενα ἔγγραφα.

Ἄρθρ.15. Ὁ Ταμίας, ὑποχρεούμενος εἰς ἀξιόχρεων ἐγγύησιν, καί ὑπεύθυνος ὥν δι’ ἅπαν­τα τά ἐμπεπιστευμένα αὐτῷ χρήματα, ἐνεργεῖ τάς εἰσπράξεις καί πληρωμάς τῆς ἑταιρίας, κρατῶν τά ἐπί τούτῳ βιβλία. Διά πᾶσαν εἴσπραξιν ὀφείλει νά δίδῃ ἀπόδειξιν ἐκ διπλοτύπου ἐκκοπτομένην, οὗ τό στέλεχος δέον νά κρατῆται κατά τάξιν, διά την ἑκάστοτε ἐξέλεγξιν τῆς καταστάσεως τοῦ ταμείου. Τάς δέ πληρωμάς ὀφεί­λει νά ἐνεργῇ ἐπί τῇ βάσει χρηματικῶν ἐνταλμάτων ἐκδιδομένων καί ὑπογεγραμμένων ὑπό τοῦ προέδρου κατ’ ἀπόφασιν τοῦ συμβουλίου.

Ἄρθρ. 16. Ὁ ἀποταμιευτής ὀφείλει νά λαμβάνῃ καί φυλάττῃ ἅπαντα τά δωρούυιενα τῇ ἑταιρίᾳ ἐκτός χρημάτων.

Ἄρθρ. 17. Ὁ έπόπτης ἐλεγκτής καθῆκον ἔχει νά ἐπιτηρῇ τόν τε ταμίαν καί ἀποταμιευτήν, ἐξελέγχων αὐτούς καθ’ ἑξαμηνίαν, ἤ καί ὁποτε­δήποτε ἤθελε κρίνῃ τοῦτο ἀνα γκαῖον, καί ὑποβάλλων ἀκριβῆ περί τούτου ἔκθεσιν τῷ προέδρῳ.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ΄.

Περί συνεδριῶν τῆς ἑταιρίας.

Ἄρθρ. 18. Ἡ ἑταιρία συνεδριάζει τακτικῶς μέν δωδεκάκις τοῦ ἔτους κατά τήν πρώτην ἑκάστου μηνός, είς τήν ἐπί τούτῳ ὁρισθεῖσαν αἴθουσαν τῶν συνεδριῶν, ἐκτάκτως δέ, ἀνάγκης παρουσιασθείσης, κατ' ἀπόφασιν τοῦ συμβουλίου.

Ἄρθρ. 19. Ἡμερησία διάταξις ἑκάστης τακ­τικῆς συνεδρίας εἶνε:

Α΄. Ἡ ἀνἀγνωσις καί ἐπικύρωσις τῶν πρακτικῶν τῆς προηγουμένης συνεδριάσεως.

Β΄. Ἡ ἀνάγνωσις τῆς ἀλληλογραφίας.

Γ΄ . Ἡ ὑποβολή προτάσεων περί ἐκλογῆς μελών.

Δ΄. Ἡ ἀνακήρυξις εὐεργετῶν.

Ἄρθρ. 20. Αἱ γενικαί τῆς ἑταιρίας συνεδριάσεις λογίζονται πλήρεις ὅταν παοευρίσκωνται τά ἡμίση τῶν τακτικῶν μελῶν τῆς ἑταιρίας. Ἐάν ὅμως καί μετά δευτέραν πρόσκλησιν  δέν παρευρεθῶσι τά μέλη ταῦτα, εἰς τήν τρίτην τά παρευρεθησόμενα θεωροῦνται ὡς ἐν ἀπαρτίᾳ ὅσα καί ἄν ὦσιν.

Ἄρθρ. 21. Τήν τάξιν ἐν ταῖς συνεδρίαις διευθύνει ὁ ποόεδρος, δίδων τόν λόγον ἤ ἀφαιρῶν αὐτόν ἀπό τῶν παρεκτρεπομένων, ὁρίζων τάς ἀπωτέρω προτάσεις καί θέτων τά ζητήματα εἰς ψηφοφορίαν.

Ἄρθρ. 22. Ἐν περιπτώσει ἰσοψηφίας πᾶσα πρότασις καταπίπτει.

Ἄρθρ. 23. Προτάσεις ἀπορριφθεῖσαι δέν ὑποβάλλονται πλέον κατά τήν αὐτήν περίοδον.

Ἄρθρ. 24. Ἐν ταῖς συνεδρίαις ἀπαγορεύεται ἐν γένει πᾶσα θρησκευτική καί πολιτική συζήτησις.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε΄.

Πόροι και δαπάναι τῆς ἐταιρίας.

Ἄρθρ. 25. Οἱ πόροι τῆς ἑταιρίας σύγκεινται: α΄) ἐκ τῆς μηνιαίας τῶν τακτικῶν μελῶν συνδρομῆς. β΄) ἐκ τοῦ δικαιώματος τῆς ἐγγραφῆς. γ΄) ἐκ προσφορῶν χρηματικῶν καί μή τῶν δωρητών καί εὐεργετῶν. δ΄) ἐκ κληροδοτημάτων φιλογενῶν καί φιλόπτωχων ἀνδρῶν καί γυναικῶν. ε΄) ἐκ βοηθημάτων τῶν ἄλλων συλλόγων καί ἀδελφοτήτων. ς΄) ἐκ τοῦ καθαροῦ προϊόντος θεατρικῶν παραστάσεων, ἐκκυβεύσεως λαχείων καί ἐκ παντός ἐν γένει τρόπου, ὅν ἤθελε κρίνῃ κατάλληλον πρός τοῦτο ἡ ἑταιρία.

Ἄρθρ. 26. Αἱ δωρεαί καί τά κληροδοτήμα­τα τά προσφερόμενα τῇ ἑταιρίᾳ, θά δαπανώνται ὡσαύτως ἀποκλειστικῶς καί μόνον ὑπέρ τῶν πτωγῶν.

Ἄρθρ. 27. Τό περίσσευμα τῆς περιουσίας τῆς εταιρίας, τό μετά τήν ἀφαίρεσιν τῆς ἐτησίας ὑπέρ τῶν πτωχῶν δαπάνης, θά κατατίθηται ἐντό­κως παρά τινι τραπέζῃ, ἤ θά δανείζηται εἰς ἰδιώτας ἐμπόρους και μη, ἀσφαλιζόμενον προσηκόντως.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΣΤ΄.

 

Γενικαί Διατάξεις.

Ἄρθρ. 28. Ἡ ἑταιρία ἀναγράφει δωρητάς τούς προσφέροντας ἄνω τῶν τριακοσίων γροσίων, εὐεργέτας δέ τούς πλέον τῶν ἑξακοσίων γροσίων προ­σφέροντας, ἤ ἄλλως πως συντελοῦντας εἰς τήν κραταίωσιν καί προαγωγήν τῆς ἑταιρίας. Τά ὀ­νόματα τῶν εὐεργετῶν ἀναγράφονται ἐν ἰδιαιτέρῳ πίνακι, ἠρτημένῳ ἐν τῇ αἰθούσῃ τῆς ἑταιρίας.

Ἄρθρ. 29. Ἡ ἑταιρία ἔχει σφραγῖδα ἐντός μέν αὐτῆς φέρουσαν Σταυρόν μετά τοῦ ρητοῦ: «Ὁ ἐλεῶν πτωχόν δανείζει θεόν», κύκλῳ δέ τό: Φιλόπτωχος Ἑταιρία Ρεθύμνης.

Ἄρθρ. 30. Ἐπέτειος πανήγυρις τῆς ἑταιρίας ὁρίζεται ἡ ἡμέρα τῆς ἱδρύσεως αὐτῆς ἕκτη Αὐγούστου, ἡμέρα τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.

Ἄρθρον ἀκροτελεύτιον. Ὁ παρών κανονισμός ἰσχύει έπί πενταετίαν, ἀπό τῆς χρονολογίας αὐ­τοῦ, δύναται δέ ν' ἀναθεωρηθῇ ὑπό τῆς ἑταιρίας μετά πενταετίαν, ἐάν τά τρία τέταρτα ¾ τῶν μελῶν αἰτήσωσι τοῦτο.

Συνεζητήθη καί ἐπεκυρώθη ἐν συνεδριάσει τῶν ἱδρυτῶν, γενομένῃ ἐν Ρεθύμνῃ τῇ ἑβδόμῃ Αὐγούστου τοῦ χιλιοστοῦ ὀκτακοσιοστοῦ ὀγδόου ἔτους.

7 Αυγούστου 1888

 

Τα ιδρυτικά μέλη της Εταιρίσς.

Οἱ Ἱδρυταί

Κ. Καλοκαιρινός – Β. Μανουσάκής – Γρ. Σιγα­νός – Γρ. Μ. Ἀγγελιδάκης –Εμμ. Γ. Μανουσάκης – Μ. Ἀετός – 

Ζ. Δ. Μαρούλης – Μιχ. Παπαδάκης –

Θ. Ε. Σαουνάτσος – Ε. Καφφάτος – Ν. Κορωνάκης.

 

Ἐπικυροῦται τό ἀκριβές τῆς ἀντιγραφῆς

Ἐν Χανίοις τῇ 8ῃ Σεπτεμβρίου 1888

Ὁ παρά τῷ Γραφείῳ τῆς Γενικῆς Διοικήσεως

Γραμματεύς

Σ. Α. Παρασυράκης

 

 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ

 

ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΛΑΧΕΙΟΥ

ΤΗΣ ΦΙΛΟΠΤΩΧΟΥ ΕΤΕΙΡΙΑΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

 

Ἡ Φιλόπτωχος Ἑταιρία Ρεθύμνης συμφώνως τῷ 25 ἄρθρῳ τοῦ καταστατικοῦ αὐτῆς ἀποφασίζει.

Ἄρθρ. 1^ον: Συνιστᾷ λαχεῖον ἡ ἐκκύβευσις τοῦ ὁποίου θά ἐνεργῆται μετά τήν λῆξιν τῆς διαρκείας ἑκάστης περιόδου, ἥτις ὁρίζεται ἑξάμηνος.

Ἄρθρ. 2^ον: Ὁ ἀριθμός τῶν γραμματίων κάτ’ αὔξοντα ἀριθμόν ἑκάστης τῶν δύω κατ’ ἔτος περιόδων, ἔσται πέντε χιλιάδων ἀριθ. 5000.
Ἄρθρ. 3^ον: Τά γραμμάτια, ἡ τιμή ἑκάστου τῶν ὁποίων ὁρίζεται εἰς γρόσια πέντε ἀριθμ. 5, ἐκδίδονται ὑπό τοῦ προεδρείου τοῦ σωματείου, ἐκτυπούμενα κατά τρόπον ἀσφαλίζοντα τήν γνησιότητα^. φέρουσιν αὔξοντα ἀριθμόν τόν ἀριθμόν τῆς σειράς, τήν ἡμέραν τῆς ἐκκυβεύσεως, σύντομον περίληψιν τῶν ὅρων τοῦ παρόντος, ἐπιγραφήν: Φιλόπτωχος Ἑταιρία Ρεθύμνης, τήν σφραγίδα τοῦ σωματείου καί τήν ὑπογραφήν τοῦ προέδρου καί τοῦ ἑνός τῶν γραμματέων. Γραμμάτιον μή φέρον τάς ρηθείσας διακρίσεις, δέν ἀπολαμβάνει τήν τυχόν κληρωθεὶσαν αὐτῷ ἀμοιβήν.

Ἄρθρ. 4^ον: Ὁ ἀριθμός τῆς πωλήσεως τῶν γραμματίων ἑκάστης περιόδου ἔσται ἀόριστος, μή ὑπερβαίνων τόν ἀνωτέρω ἀριθμόν τῶν 5000.

Ἄρθρ. 5^ον: Δέκα καί πέντε ἡμέρας πρό τῆς λήξεως ἑκάστης περιόδου, οἱ πωληταί γραμματίων υποχρεούνται νά ἐπιστρέφωσι τά μή πωληθέντα εἰς τό προεδρεῖον τοῦ σωματείου. Παρελθούσης τῆς προθεσμίας ταύτης, ἅπαντες οἱ κάτοχοι γραμματίων θεωροῦνται ὑποχρεωτικῶς κύριοι τούτων.

Ἄρθρ. 6^ον: Ἡ διαχείρησις τῶν γραμματίων τοῦ περί οὗ πρόκειται λαχείου, ἀνατίθεται τῷ προεδρείῳ τοῦ σωματείου.

Ἄρθρ. 7^ον: Ἡ ἐκκύβευσις θά λαμβάνῃ χώραν τήν πρώτην Κυριακήν μετά τήν λῆξιν ἑκάστης ἑξαμήνου περιόδου.

Ἄρθρ. 8^ον: Οἱ εἰς ἑκάστην ἐκκύβευσιν κερδίζοντες ἀριθμοί ὁρίζονται εἰς δέκα ἀριθμ· 10.

Ἄρθρ. 9^ον: Οἱ ἐκ τῆς κληρωτίδος κατά την ἐκκύβευσιν ἐξαγόμενοι ἀριθμοί κερδίζουσι τό ἕν τέταρτον τῆς καθαρᾶς προσόδου κατά τήν ἑξῆς σειράν:

·       Ὁ πρῶτος το ἥμισυ ½ τοῦ ἑνός τετάρτου ¼.

·       Ὁ δεύτερος τό ἕν τρίτον ⅓ τοῦ ὑπολοίπου.

·       Ὁ τρίτος τό τέταρτον ¼ τοῦ νέου.ὑπολοίπου.

·       Καί οἱ λοιποί 7 κατ’ ἰσομοιρίαν τό τελευταῖον ὑπόλοιπον.

Ἄρθρ. 10^ον: Αἱ ἀμοιβαί πληρώνονται είς τρέχον νόμισμα, ἐπί προσαγωγῇ τοῦ σχετικοῦ γραμματίου τοῦ κερδίσαντος ἀριθμοῦ ἐντός τεσσάρων μηνῶν ἀπό τῆς κληρώσεως. Παρελθούσης τῆς προθεσμίας ταύτης, αἱ κληρωθεῖσαι ἀμοιβαί παραγράφονται ἀμετακλήτως πρός ὄφελος τῆς Ἑταιρίας.

Ἄρθρ. 11^ον: Ἐπιτροπή ἀποτελουμένη ἐκ τοῦ προέδρου τοῦ Συμβουλίου, καί τῶν γραμματέων τοῦ σωματείου, τοῦ δημάρχου τῆς πόλεως καί τοῦ προέδρου τῶν ἐνταῦθα πρωτοδικῶν, συνερχομένη ἐν καιρῷ παρασκευάζει τους κλήρους τῶν πωληθέντων γραμματίων καί ἐναποθέτει αὐτούς είς τήν ἐπί τούτῳ κάλπην, ένεργοῦσα ἀμέσως τήν ἐκκύβευσιν.

Ἄρθρ. 12^ον: Ἡ ἐκκύβευσις γίνεται ἐξάγοντος τοῦ προέδρου τοῦ σωματείου ἐκ τῆς κάλπης, ἀνά ἕνα, δέκα τῶν ἐν αὐτῇ κλήρων, οὕτως ὥστε να τηρῆται ἡ ἀριθμητική σειρά  τῆς ἐξαγωγῆς ἑκάστου, μεθ’ ὅ συντάσσεται πρακτικόν ὅπερ ὑπογράφει ἡ ἀνωτέρω ἐπιτροπή.

Ἄρθρ. 13^ον: Κατά τήν ἐκκύβευσιν ἔχουσι τό δικαίωμα νά παρευρίσκωνται, ἐκτός τῶν τακτικῶν καί·έπιτίμων μελῶν, καί ὅσοι ἄλλοι τῶν πολιτῶν καί τῶν ἐνταῦθα παρεπιδημούντων ἐπιθυμοῦσι.

Ἄρθρ. 14^ον: Ἡ ἡμερα τῆς ἐκκυβεύσεως καθώς καθώς καί οἱ κερδίζοντες ἀριθμοί, δημοσιεύονται διά τῶν ὑπαρχόντων ἐν τῇ ἡμετέρα πόλει δημοσιογραφικών φύλλων.

Ἄρθρον ἀκροτελεύτιον: Ἡ ἰσχύς τοῦ παρόντος ἄρχεται ἀπό τῆς ἐκδόσεως τῶν σχετικῶν γραμματίων.

 

Ἐν Ρεθύμνῃ τῇ 12 Δεκεμβρίου 1888

 

Ὁ ἀντιπρόεδρος                                              Οἱ Σύμβουλοι

Βασίλειος Μανουσάκης                                  Μιχ. Ἀετός

                                                                         Εμμ. Γ. Μανουσάκης

 

                                                                         Οἱ Γραμματεῖς

                                                                         Νικ. Α. Κορωνάκης

                                                                         Εύάγ. Λ. Καφφάτος

Ὅ,τι ἀκριβές ἀντίγραφον

Ἐν Ρεθύμνῃ αὐθημερον

Οἱ Γραμματεῖς

Νικ. Κορωνάκης

Εὐάγ. Καφφάτος

---

[1] Αναφέρω ενδεικτικά: Τον Φιλανθρωπικό Σύλλογο Χανίων το 1900 και την Φιλόπτωχο Αδελφότητα Ηρακλείου επίσης το 1900.

[2] Εφημερίδα «ΙΔΗ» φύλλα 10/4/1888 και 21 &28/5/1888.

[3] Λίγα χρόνια αργότερα, το 1892, το Παρθεναγωγείο μετεγκαταστάθηκε στο κτίριο βόρεια του ναού της Αγίας Βαρβάρας στο οποίο στεγαζόταν μέχρι πριν λίγα χρόνια η Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης.

[4] Εφημερίδα «ΠΑΡΡΗΣΙΑ» φύλλο της 7/5/1888.

[5] Γιός του Μιχαήλ Ι. Τσουδερού (1817-1887) γενικού αρχηγού της επαρχίας Αγίου Βασιλείου στην μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866.

[6] Φύλλο της 17-9-1888.

[7] Ο Γ. Π. Εκκεκάκης αναφέρει ότι ήταν υπάλληλος Γαλλικής εταιρείας. Πιθανόν ήταν γιός του Γεωγίου Δ. Καλοκαιρινού, Υποπροξένου της Ελλάδος στο Ρέθυμνο.

[8] Η «Ίδη» είναι η εφημερίδα από την οποία αντλήσαμε πολλές πληροφορίες για το παρόν άρθρο. Συντάκτης (εκδότης) ήταν ο δικηγόρος και βουλευτής Αμαρίου από τον Μέρωνα Χαράλαμπος Αρ. Καλοειδάς. Η επιστολή δεν φέρει ημερομηνία και δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 29-3-1889.

[9] Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε πού στεγαζόταν η Εταιρεία. Σε μια ανακοίνωση γενικής συνέλευσης του Οκτώβρη του 1888 αναφέρεται ότι στεγάζεται προσωρινά στο σπίτι του Εμμ. Γ. Πανουσάκη, που βρίσκεται στη συνοικία Τσίτσο, η οποία ήταν η περιοχή της Μητρόπολης.

[10] Φύλλο 148/9-11-1888.

[11] Ίδη φ. 32/10-12-1888 και Παρρησία φ. 152/14-12-1888.

[12] Ο Ιωάννης Κ. Δετοράκης (1874-1954) ήταν έμπορος και έγραψε σε συνέχειες στις εφημερίδες του Ρεθύμνου τις «Αναμνήσεις από το παλαιόν Ρεθυμνον» όπου υπάρχουν πολλές πληροφορίες για το Ρέθυμνο του 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα.

[13] Ο Θεόδωρος Τριφύλλης ήταν ο πλουσιότερος Ρεθεμνιώτης εκείνης της εποχής.

[14] Το Γαλλικό εικοσόφραγκο και η Τουρκική λίρα ήταν χρυσά νομίσματα που αντιστοιχούσαν σε 107 γρόσια το καθένα.

[15] Υπάρχει στο αρχείο του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (Ε.Λ.Ι.Α.).

[16] Διετέλεσε πρωθυπουργός της Ελλάδας τα έτη 1915-1917.

[17] Διετέλεσε Γενικός Διοικητής Κρήτης το 1878 και το 1895.

[18] Ευχαριστώ θερμά τον φίλο κ. Κώστα Τσικνάκη που είχε την καλοσύνη να μου στείλει σε ψηφιακή μορφή το δίπλωμα, τον κανονισμό καθώς και άλλα τεκμήρια.

[19] Το πρωτότυπο (μήτρα) της σφραγίδας φυλάσσεται στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης. Ο αείμνηστος καθηγητής Θεοχάρης Δετοράκης έχει περιλάβει τη σφραγίδα στο βιβλίο του Σφραγίδες Κρητικής Ελευθερίας, Ηράκλειο 1998, σελ. 160.

[20] Εφημ. Αναγέννησις 11-11-1900.

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρεθεμνος την 20-7-2024).