ΣΤΕΛΛΑ-ΡΟΖΙΤΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

IN MEMORIAM: ΣΤΕΛΛΑ-ΡΟΖΙΤΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Αφορμή για το παρόν δημοσίευμα ήταν το πολύ ωραίο (ως συνήθως) κείμενο του Γιώργου Φρυγανάκη για την αείμνηστη Ρεθεμνιώτισσα ποιήτρια Στέλλα-Ροζίτα Κωνσταντίνου στο φύλλο των « Ρεθ. Νέων» της Παρασκευής 21-3-2025.

Η Στέλλα-Ροζίτα Κωνσταντίνου (1920-2012) υπήρξε μια δόκιμη συγγραφέας με πολλά έργα τόσο στον πεζό όσο και στον ποιητικό λόγο. Στον ηλεκτρονικό κατάλογο της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης έχουν καταχωριστεί είκοσι δύο (22) βιβλία της, χωρίς να αποκλείεται το ενδεχόμενο να υπάρχουν και κάποια που δεν έχουν περιληφθεί στον κατάλογο.

Δεν γράφω αυτό το σημείωμα για να κάνω λογοτεχνική κριτική στη Στέλλα-Ροζίτα Κωνσταντίνου, αλλά για να κάνω γνωστό ένα άγνωστο περιστατικό που δείχνει τον γενναιόδωρο χαρακτήρα της και την αγάπη της για το βιβλίο, αλλά και τον πολιτισμό γενικότερα.

Πριν είκοσι χρόνια, το 2005, όταν ήμουν διευθυντής στη Βιβλιοθήκη του Ρεθύμνου, μου τηλεφώνησε από το Παρίσι ο καθηγητής του Πανεπιστημίου μας και από πολλά χρόνια συμπολίτης μας Χρήστος Χατζηιωσήφ, για να μου πει ότι εντόπισε σε παλαιοβιβλιοπωλείο του Παρισιού ένα παλαίτυπο βιβλίο τυπωμένο στη Ρώμη το 1519 από τον Ρεθεμνιώτη τυπογράφο Ζαχαρία Καλλιέργη. Θεώρησε πολύ σωστά ότι η θέση του συγκεκριμένου βιβλίου ήταν στη Βιβλιοθήκη του Ρεθύμνου και μου ζήτησε να εξετάσω το ενδεχόμενο να το αγοράσει η Βιβλιοθήκη, αφού λάβω υπόψη ότι η τιμή του ήταν 10.000 ευρώ!

Η Βιβλιοθήκη τέτοια δυνατότητα δεν είχε, οπότε έκανα έκκληση μέσω του τύπου προς τους Ρεθεμνιώτες να συμβάλουν για τη συγκέντρωση του ποσού. Αρκετοί συμπολίτες ανταποκρίθηκαν και συγκεντρώθηκε σχεδόν αμέσως το ήμισυ του ποσού, δηλαδή 5000. Σ’ αυτήν τη φάση μου τηλεφώνησε η αείμνηστη Στέλλα-Ροζίτα Κωνσταντίνου και με ρώτησε τί ποσό έχει συγκεντρωθεί; Όταν την πληροφόρησα ότι έχουν συγκεντρωθεί περίπου 5000 ευρώ τότε μου δήλωσε ότι αναλαμβάνει να καταβάλει εξολοκλήρου το υπόλοιπο ποσό των 5000 ευρώ. Πράγματι το κατέθεσε αμέσως και έτσι συμπληρώθηκε το απαιτούμενο ποσό των 10000 ευρώ και το βιβλίο αγοράστηκε και έκτοτε κοσμεί τις συλλογές της  της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης.

Πρόκειται για το βιβλίο: «Αποφθέγματα φιλοσόφων και στρατηγών, ρητόρων τε και ποιητών συλλεγέντα παρά Αρσενίου Αρχιεπισκόπου Μονεμβασίας»,  το οποίο εκδόθηκε στη Ρώμη από τον Ζαχαρία Καλλιέργη το 1519.

Σημαντική συμβολή στη συγκέντρωση του ποσού είχαν και δυο σημαντικοί Ρεθεμνιώτες (αείμνηστοι πλέον), ο Γιάννης Χαλκιαδάκης, εκδότης των «Ρεθ. Νέων» και ο γιατρός Γιώργης Αγγελιδάκης που κατέθεσαν 1000 ευρώ ο καθένας.

Αυτά για την ιστορία.

Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρεθεμνιώτικα Νέα της 26-3-2025)

ΤΡΕΙΣ ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ (1941)

Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

 

ΤΡΕΙΣ ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ

ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ (1941)

    Όταν το 2020 έκανα έρευνα για τους δημάρχους του Ρεθύμνου και ειδικά για τον Τίτο Πετυχάκη, εντόπισα στο αρχείο του Δήμου Ρεθύμνης τρία περιστατικά αντίστασης και δολιοφθοράς κατά των Γερμανών κατακτητών, κατά τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, τα οποία είναι εντελώς άγνωστα και δεν αναφέρονται στην τοπική βιβλιογραφία της Αντίστασης και της Κατοχής. Αποφάσισα λοιπόν να γράψω γι’ αυτά για να γίνουν γνωστά, αλλά και για να τιμηθεί η μνήμη των άγνωστων πρωταγωνιστών.

Λίγα ιστορικά

Η Μάχη της Κρήτης στο Ρέθυμνο διαρκεί από 20 μέχρι 29 Μαΐου 1941. Οι Γερμανοί, μετά από πρωτόγνωρη και μη αναμενόμενη αντίσταση του ντόπιου πληθυσμού καταλαμβάνουν την πόλη. Στη θέση του Δημάρχου Ρεθύμνης βρίσκεται ο Τίτος Πετυχάκης, ο οποίος είχε εκλεγεί δήμαρχος στις δημοτικές εκλογές του 1934. Μετά από λίγες ημέρες, συγκεκριμένα στις 12 Ιουνίου, απολύθηκε από τη θέση του δημάρχου, επειδή κρίθηκε μη συνεργάσιμος από τις Γερμανικές Αρχές Κατοχής. Μαζί του απομακρύνθηκε και όλο το εκλεγμένο Δημοτικό Συμβούλιο. Στη θέση του δημάρχου τοποθετήθηκε ο δικηγόρος Στυλιανός Μαρκιανός, ο οποίος πλαισιωνόταν από μια διορισμένη εξαμελή επιτροπή, που ονομαζόταν Διοικούσα Επιτροπή Δήμου Ρεθύμνης και λειτουργούσε σαν Δημοτικό Συμβούλιο.

Η κλοπή του φακού

Τότε λειτουργούσε στο Ρέθυμνο, από τον κινηματογραφικό επιχειρηματία Παντελή Καπετανάκη, ο

Η είσοδος του κινηματογράφου "Εσπερος".
Βρισκόταν επί της λεωφόρου Κουντουριώτη
ανατολικά του 2ου Δημ. Σχολείου (Καμαράκι).

θερινός κινηματογράφος «Έσπερος», ο οποίος είχε ξεκινήσει τη λειτουργία του το καλοκαίρι του 1936 και θεωρούνταν από τους καλύτερους της εποχής του. Οι Γερμανοί κατακτητές προχώρησαν αμέσως σε επίταξή του, προκειμένου να ψυχαγωγείται εκεί ο στρατός κατοχής με προπαγανδιστικές ταινίες.

Στο χρονικό διάστημα από τη νύχτα της 20^ης μέχρι την εσπέρα της 24^ης Ιουλίου 1941, οπότε έπρεπε να λειτουργήσει ο κινηματογράφος, κάποιος αφαίρεσε τον φακό από τη μηχανή προβολής. Ήταν μια από τις πρώτες, αν όχι η πρώτη, πράξη αντίστασης και δολιοφθοράς στην Κρήτη, την οποία οι Γερμανικές Αρχές χαρακτήρισαν ως «σαμποτάζ το οποίο διέπραξαν αναρχικοί άνθρωποι». Ο πρωταγωνιστής αυτής της παράτολμης πράξης παραμένει μέχρι σήμερα άγνωστος, αφού ούτε ο ίδιος μετά την απελευθέρωση αποκάλυψε ποτέ ότι αυτός ήταν πίσω από αυτήν τη παράτολμη ενέργεια και έτσι δεν κατέστη δυνατόν να τιμηθεί για την ηρωική πράξη του.

Αναλογιζόμενοι τα σκληρά αντίποινα των Γερμανών που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της Κατοχής με εκτελέσεις, βασανισμούς και εγκλεισμούς σε φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης, η αντίδραση της Γερμανικής Στρατιωτικής Διοίκησης του Ρεθύμνου στη συγκεκριμένη περίπτωση, ήταν σχετικά ήπια:

·   Επιβολή προστίμου 600.000 δραχμών «εις άπαντας τους κατοίκους του Δήμου» με προθεσμία πληρωμής μέχρι 10 Αυγούστου 1941. Ο Δήμος Ρεθύμνης καθίσταται υπεύθυνος τόσο για τη σύνταξη του σχετικού καταλόγου των υπόχρεων όσο και για την είσπραξη του αναλογούντος στον καθένα ποσού.

·       Απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τις 6 το απόγευμα.

·       Άρση των μέτρων εφόσον συλληφθεί ο δράστης και παραδοθεί ο φακός.

Ο Τίτος Πετυχάκης παρά το γεγονός ότι από τις 11 Ιουνίου 1941 δεν ήταν πια δήμαρχος, αφού είχε απολυθεί από τους Γερμανούς, ένιωσε την ηθική υποχρέωση και την ευθύνη του ηγέτη να υπερασπιστεί και να βοηθήσει τους συνδημότες του. Έτσι στις 8 Αυγούστου απέστειλε προς τη Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση Ρεθύμνης μια μακροσκελή επιστολή πέντε σελίδων, όπου με διάφορα επιχειρήματα προσπαθούσε να απαλλάξει τους Ρεθεμνιώτες από την εφαρμογή της επαπειλούμενης ποινής. Η επιστολή δεν φαίνεται να είχε κάποιο αποτέλεσμα αφού η ποινή εκτελέστηκε μέχρι κεραίας.

Ο διορισμένος Δήμαρχος με τη διορισμένη Διοικούσα Επιτροπή έσπευσαν να καταρτίσουν τον

Ένα τμήμα του καταλόγου των
δημοτών με το ποσό που ο
καθέναςόφειλε να καταβἀλει

κατάλογο με τα ονόματα των δημοτών με το ποσό που ο καθένας όφειλε να καταβάλει. Όμως ο κατάλογος, που υποβλήθηκε στη Νομαρχία για έγκριση, επιστράφηκε στον Δήμο επειδή υπήρξαν πολλές διαμαρτυρίες για αδικίες και ζητήθηκε η σύνταξη νέου καταλόγου. Τελικά καταρτίστηκε νέος κατάλογος με 533 άτομα, τα οποία είχαν, κατά τεκμήριο, τη δυνατότητα να πληρώσουν κάποια χρήματα, ανάλογα με τις οικονομικές τους δυνατότητες. Από τον κατάλογο εξαιρέθηκαν όσοι αποδεδειγμένα είχαν αδυναμία καταβολής οποιουδήποτε ποσού και οι υπόλοιποι χωρίστηκαν σε τέσσερις κατηγορίες, ανάλογα με τις οικονομικές τους δυνατότητες. Έτσι η ομάδα των δημοτών που σύμφωνα με τα τοπικά κριτήρια θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν πλούσιοι, ορίστηκε να καταβάλουν ποσό 8000 δραχμών. Οι επόμενες τρεις κατηγορίες  ήταν των 4000, των 1250 και τέλος των 300 δραχμών. Στην πρώτη κατηγορία μπήκαν 16 άτομα, στη δεύτερη 46, στη Τρίτη 153 και στην τέταρτη οι υπόλοιποι. Δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί η βαρύτητα του προστίμου, δεδομένου ότι δεν γνωρίζουμε την αγοραστική αξία της δραχμής τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, δεδομένης της συνεχούς αύξησης του πληθωρισμού. Πάντως το πρόστιμο θα πρέπει να ήταν αρκετά μεγάλο και δυσβάστακτο, αν λάβουμε υπόψη μας ότι βρισκόμαστε στην αρχή της Κατοχής και ο πληθωρισμός δεν είχε πάρει ακόμη μεγάλες διαστάσεις και η οικονομική κατάσταση του πληθυσμού δεν ήταν καλή.

Μέσα στην προθεσμία που είχαν θέσει οι Γερμανικές Αρχές συγκεντρώθηκε ποσό που υπολειπόταν κατά 46.250 δρχ. από το συνολικό πρόστιμο των 600.000. Το ελλείπον ποσό καλύφθηκε από το αποθεματικό του προϋπολογισμού του Δήμου. Έτσι το πρόστιμο καταβλήθηκε στο ακέραιο, αφού ούτε ο δράστης συνελήφθη ούτε ο φακός παραδόθηκε, χωρίς άλλες συνέπειες για τους Ρεθεμνιώτες.

Η κλοπή τηλεφώνου

Από τα τέλη Αυγούστου του 1941 ο Στυλιανός Μαρκιανός διορίζεται Νομάρχης Ρεθύμνης και στη θέση του Δημάρχου Ρεθύμνης διορίζεται ο Εμμανουήλ Γοβατζιδάκης.

Γνωστοποίησις των Γερμανικών Αρχών

Ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη το θέμα της κλοπής του φακού προέκυψε ένα άλλο παρεμφερές θέμα, το οποίο δυστυχώς είχε τραγική κατάληξη. Οι πληροφορίες για το συγκεκριμένο περιστατικό, που θα αναφερθεί στη συνέχεια, είναι λίγες και προέρχονται από ένα έγγραφο με ημερομηνία 4 Σεπτεμβρίου 1941, του διορισμένου Δημάρχου Ρεθύμνης Εμμανουήλ Γοβατζιδάκη.

Συγκεκριμένα κατά το πρώτο 20ήμερο του Αυγούστου του 1941 κλάπηκε από ένα Γερμανικό στρατόπεδο (δεν αναφέρεται ποιο) μια συσκευή τηλεφώνου. Οι Γερμανοί θεώρησαν ως δράστη τον Γεώργιο Παντελάκη από το χωριό Ρουμελή Μυλοποτάμου. Με συνοπτικές διαδικασίες πέρασε από Γερμανικό στρατοδικείο και καταδικάστηκε σε θάνατο. Η ποινή εκτελέστηκε άμεσα και ο ατυχής Παντελάκης έπεσε νεκρός από τα πυρά του Γερμανικού εκτελεστικού αποσπάσματος στην 21^η Αυγούστου 1941. Μετά την εκτέλεση του Γεώργιου Παντελάκη, οι Γερμανοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν ήταν αυτός ο δράστης της κλοπής, αλλά ο αδελφός του, του οποίου συνέλαβαν τη σύζυγο και τη μητέρα, προκειμένου αυτός να παραδοθεί. Η πράξη χαρακτηρίζεται ως σαμποτάζ και επισημαίνεται ότι κινδυνεύουν όχι μόνο οι δράστες, αλλά και όλοι οι κάτοικοι της Κοινότητας Ρουμελή. Περισσότερες πληροφορίες για το περιστατικό δεν έχουμε. Επίσης δεν γνωρίζουμε την τύχη του φερόμενου ως δράστη, καθώς και της συζύγου και της μητέρας του. Πάντως η πράξη είχε καθαρά αντιστασιακό και συμβολικό χαρακτήρα, αφού μια τηλεφωνική συσκευή -και μάλιστα εκείνη την εποχή- δεν είχε καμιά απολύτως χρησιμότητα για τον δράστη, ενώ αντιθέτως τον εξέθετε σε θανάσιμο κίνδυνο.

Δεν γνωρίζω αν το περιστατικό είναι γνωστό στους κατοίκους  του Ρουμελή.

Τραυματισμός Γερμανού στρατιώτη

Την νύχτα της 18^ης προς 19^η Δεκεμβρίου 1941, άγνωστος τραυμάτισε με μαχαίρι στον λαιμό Γερμανό στρατιώτη που φρουρούσε το Γερμανικό Νοσοκομείο Ρεθύμνης. Το Γερμανικό Νοσοκομείο στεγαζόταν στο κτίριο του Ορφανοτροφείου, που είχε επιταχθεί από τους Γερμανούς. Μάλιστα το κτίριο του Ορφανοτροφείου συνέχισε να λειτουργεί ως νοσοκομείο για μερικά χρόνια μετά την Κατοχή, μέχρι την ίδρυση του σημερινού νοσοκομείου το 1954.

Το Ορφανοτροφείο επί Κατοχής.

Το περιστατικό ήταν πολύ σοβαρό και ανάλογη ήταν η αντίδραση των Γερμανικών Αρχών Κατοχής:

·       «Συνελήφθησαν μέγας αριθμός ομήρων εκ του πληθυσμού, οίτινες θα παραμείνουσι μέχρι συλλήψεως του ή των δραστών».

·       Απαγορεύθηκε η κυκλοφορία των πολιτών μετά τις 5.30΄ το απόγευμα μέχρι να συλληφθεί ο δράστης. Μάλιστα επισημαίνεται ότι « Πας όστις ήθελε συλληφθή μετά την ανωτέρω ώραν κυκλοφορών ανά την πόλιν, άνευ ισχυούσης αδείας, θα υπολογίζει εις επιβολήν αυστηράς τιμωρίας.

·       «Ο πληθυσμός εντέλλεται, προς ίδιον αυτού συμφέρον, να συμβάλη εις την σύλληψιν του ή των δραστών».

Την επομένη 20-12-1941 ο διορισμένος από τους Γερμανούς Δήμαρχος Εμμανουήλ Γοβατζιδάκης μαζί με τη διορισμένη Διοικούσα Επιτροπή του Δήμου, η οποία αντικατέστησε το εκλεγμένο Δημοτικό Συμβούλιο, αποφάσισαν να προκηρύξουν αμοιβή 100.000 δραχμών σε όποιον συλλάβει ή υποδείξει τον δράστη ή τους δράστες του τραυματισμού του Γερμανού στρατιώτη.

Αναφορικά με τους συλληφθέντες ομήρους να διευκρινιστεί ότι δεν αναφέρεται ο αριθμός τους. Πάντως το σχετικό έγγραφο αναφέρει ότι ήταν «μέγας αριθμός» και είναι σίγουρο ότι τους έκλεισαν «στα σύρματα», δηλαδή σε περιφραγμένο με συρματόπλεγμα χώρο στο γήπεδο της Σοχώρας.

Λίγες μέρες αργότερα, στις 26 Δεκεμβρίου, «…αριθμός αιχμαλώτων απέδρασεν εκ του Στρατοπέδου αιχμαλώτων, ων την απόδρασιν επεβοήθησεν το κοινόν» και προειδοποιούνται οι Ρεθεμνιώτες να καταγγείλουν ή να συλλάβουν όποιον δραπέτη πέσει στην αντίληψή τους. Επίσης απειλούνται οι πολίτες του Ρεθύμνου ότι τους περιμένει αυστηρή τιμωρία αν αποκρύψουν κάποιον δραπέτη ή βοηθήσουν και άλλους να δραπετεύσουν. Παράλληλα γίνονται έρευνες για να βρεθεί ο δράστης του τραυματισμού του Γερμανού στρατιώτη με ανακρίσεις των εργαζόμενων στο νοσοκομείο, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Δεν έχουμε πλήρη εικόνα των γεγονότων, αλλά από τις αποσπασματικές πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας, φαίνεται ότι ο δράστης δεν ανευρέθηκε. Επίσης δεν γνωρίζουμε ποια ήταν η τύχη των συλληφθέντων ομήρων, ούτε όσων απέδρασαν.

Για το δίμηνο Γενάρη – Φλεβάρη 1942 μέχρι τις 12 Μαρτίου δεν έχουμε κάποια πληροφορία για το θέμα. Ίσως υπάρχουν πληροφορίες στο αρχείο του Δήμου, αλλά δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστούν. Από πρακτικό της Διοικούσας Επιτροπής του Δήμου πληροφορούμαστε ότι επιβλήθηκε και πάλι, σε όλους συλλήβδην στους πολίτες του Ρεθύμνου, πρόστιμο 600.000 δραχμών για τον τραυματισμό του Γερμανού στρατιώτη, όπως είχε συμβεί και στην περίπτωση της κλοπής του φακού. Όμως αυτή τη φορά το πρόστιμο δεν κατανεμήθηκε στους πολίτες βάσει καταλόγου και με βάση τις οικονομικές τους δυνατότητες, αλλά επιλέχθηκε ο ακόλουθος τρόπος κατανομής του. Επειδή επρόκειτο προσεχώς να διανεμηθεί στους κατοίκους ζάχαρη από τη Νομαρχία Ρεθύμνης, αποφασίστηκε να παρακρατηθεί από κάθε δημότη ζάχαρη αξίας πέντε δραχμών με βάση το βιβλιάριο τροφίμων κάθε οικογένειας. Έτσι εξασφαλιζόταν η είσπραξη του προστίμου, όμως αυτό βάρυνε εξίσου πλούσιους και φτωχούς.

Μέχρι εδώ φτάνουν οι πληροφορίες μας για το θέμα. Ίσως υπάρχουν περισσότερες στο κατάστιχο με τα πρακτικά της Διοικούσας Επιτροπής του Δήμου 1941-1942, το οποίο είδα το 2020, αλλά σήμερα, παρότι αναζητήθηκε, δεν ανευρίσκεται[1].

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρεθ. Νέα την 13-3-2025)

---

[1] Θέλω να επιστήσω την προσοχή του Δημάρχου στη φροντίδα και φύλαξη του παλαιού αρχείου του Δήμου, το οποίο έχει λίγα, αλλά πολύτιμα τεκμήρια για την πόλη. Νομίζω ότι η καταλληλότερη λύση θα ήταν η ψηφιοποίησή τους, γεγονός που θα τα διαφυλάξει, από κακοπροαίρετους και θα τα κάνει προσβάσιμα στην ιστορική έρευνα.

ΛΥΚΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

Ομιλία του Γιάννη Παπιομύτογλου στην παρουσίαση του βιβλίο της Μαριέττας Ασημομύτη-Εκκεκάκη για το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης (Στις 26/1/2025, στην αίθουσα του Λυκείου)

Το γυναικείο κίνημα, που ξεκίνησε στον δυτικό κόσμο από τις αρχές του 19^ου αιώνα, έφτασε στην Ελλάδα στα τέλη του ίδιου αιώνα. Κύριος εκπρόσωπος του φεμινιστικού κινήματος στη χώρα μας ήταν η συμπατριώτισσά μας Καλλιρρόη Παρρέν-Σιγανού, που το 1887 έβγαλε το πρώτο φεμινιστικό έντυπο στην Ελλάδα με τον τίτλο «Εφημερίς των Κυριών», που κυκλοφόρησε για τριάντα ολόκληρα χρόνια και έκλεισε το 1917.

Μη φανταστείτε ότι ο φεμινισμός στην Ελλάδα εκείνης της εποχής έχει καμιά σχέση με τον φεμινισμό του σήμερα ή με το τότε γυναικείο κίνημα στην Αγγλία και την Αμερική με τις σουφραζέτες και τις δυναμικές τους κινητοποιήσεις. Τα ήθη της συντηρητικής Ελληνικής κοινωνίας δεν επέτρεπαν κάτι τέτοιο. Ο φεμινισμός που εξέφραζε η Καλλιρρόη Παρρέν είχε να κάνει κυρίως με την προβολή του δικαιώματος των γυναικών στη γνώση και το δικαίωμά τους να ασκούν κάποιο επάγγελμα για βιοπορισμό. Γι’ αυτό, μέσω του περιοδικού της, έδινε στις αναγνώστριές της μαθήματα οικιακής οικονομίας, καλής συμπεριφοράς και εθιμοτυπίας. Παρ’ όλα αυτά οι ιδέες της θεωρήθηκαν ριζοσπαστικές και είχε σφοδρές αντιδράσεις από μερίδα του Τύπου της εποχής.

Έγινε αυτή η εισαγωγή με ειδική αναφορά στην Καλλιρρόη Παρρέν, επειδή η Παρρέν, ως ιδρύτρια και πρόεδρος του  κεντρικού Λυκείου των Ελληνίδων στην Αθήνα, αλλά και ως Ρεθεμνιώτισσα, πρέπει να είχε ενεργό συμμετοχή και στην ίδρυση, το 1917, του παραρτήματος του Λυκείου των Ελληνίδων στο Ρέθυμνο.

Αν μου ζητούσε κάποιος να αξιολογήσω ποιό είναι, διαχρονικά, το σημαντικότερο Ρεθεμνιώτικο σωματείο, ανεπιφύλαχτα θα του έλεγα ότι είναι το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης. Το μόνο σωματείο το οποίο θα μπορούσα, ίσως, να συγκρίνω με το Λύκειο, είναι ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνης, που ιδρύθηκε το 1887. Σωματείο με μακρόχρονη σπουδαία εθνική και πολιτιστική δράση. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το γεγονός ότι το 1917, όταν σβήνει ο ΦΣΡ γεννιέται το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθυμνης. Ούτε είναι τυχαίο ότι η Ιουλία Πετυχάκη (που ο παρακείμενος δρόμος έχει πάρει το όνομά της) πρώτη πρόεδρος του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύμνης, ήταν σύζυγος του Κωνσταντίνου Πετυχάκη, προέδρου του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνης.

Είναι εντυπωσιακό ότι τότε το μικρό Ρέθυμνο διέθετε δυο σημαντικά γυναικεία σωματεία, τον Σύλλογο των Κυριών και το Λύκειο των Ελληνίδων, τα οποία λειτουργούσαν παράλληλα και ανταγωνιστικά, αλλά με έναν υγιή ανταγωνισμό, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως άμιλλα. Τα δυο σωματεία είχαν διαφορά τριών χρόνων, όσον αφορά στο έτος ίδρυσής τους. Ο Σύλλογος των Κυριών ιδρύθηκε το 1914, ενώ το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης το 1917. Όμως δεν είχαν την ίδια πορεία ούτε την ίδια διάρκεια. Ο Σύλλογος των Κυριών έπαψε να λειτουργεί πριν τον πόλεμο, ενώ το Λύκειο των Ελληνίδων Ρεθύμνης συνεχίζει δυναμικά μέχρι σήμερα τη δράση του.

Αλήθεια μας έχει απασχολήσει ποτέ το ερώτημα «γιατί το ΛΕΡ αποδείχτηκε τόσο ανθεκτικό στον χρόνο»; Πολλά σωματεία και πολλοί σύλλογοι είδαν το φως στο Ρέθυμνο τα τελευταία εκατό χρόνια, αλλά κανένα από αυτά δεν είχε τη διάρκεια και την αντοχή του Λυκείου.  Η απάντηση, λοιπόν, στο πιο πάνω ερώτημα είναι ότι εκτός από το γεγονός ότι το Λύκειο είχε την τύχη να διοικηθεί από εμπνευσμένες γυναίκες, είχε επίσης την τύχη να διαθέτει μια σπουδαία ιδιόκτητη στέγη.

Αξίζει να πούμε δυο λόγια για τη στέγαση του Λυκείου.

Η Ιουλία Πετυχάκη, αντιλαμβανόμενη ότι για να έχει ένα σωματείο διάρκεια και επιτυχία, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να διαθέτει μόνιμη στέγη. Γι’ αυτό έθεσε το θέμα αυτό σε άμεση προτεραιότητα. Ήδη από τον πρώτο χρόνο της προεδρίας της, το 1917, αγοράζει το 1/8 του κινηματοθεάτρου «Ιδαίον Άντρον», που είχε χτίσει στις αρχές του 20^ου αιώνα ο Ρεθεμνιώτης Χαράλαμπος Σπανδάγος απέναντι από την καθολική εκκλησία. Αργότερα, το 1920, το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης αγοράζει το οικόπεδο του κτιρίου που μας στεγάζει αυτήν τη στιγμή και αρχίζουν οι προσπάθειες εξεύρεσης πόρων για την ανέγερση  του κτιρίου.

Ο καθένας μπορεί να φαντασθεί  τους αγώνες και τις προσπάθειες εκείνων των γυναικών, για να γίνει πραγματικότητα το όνειρό τους για απόκτηση ιδιόκτητης στέγης. Το 1928 το Λύκειο πουλάει το μερίδιό που είχε στο «Ιδαίον Άντρον» προκειμένου τα χρήματα από την πώληση να χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια για την ανέγερση του κτιρίου.

Τελικά το όνειρο ευοδώνεται και τα εγκαίνια του παρόντος κτιρίου πραγματοποιούνται στις 12 Μαΐου 1935 επί προεδρίας της Ιουλίας Πετυχἀκη και αντιπροεδρίας της Φερενίκης Βαλαρή και της Λάουρας Σωτήρχου.

Τώρα μπορείτε να αναρωτηθείτε και να αναλογισθείτε, αγαπητοί φίλοι του Λυκείου, αν σήμερα θα υπήρχε Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης, στην περίπτωση που αυτές οι γυναίκες δεν είχαν καταβάλει τόσες προσπάθειες και δεν είχαν επιτύχει αυτόν τον άθλο, να χτίσουν, δηλαδή,  αυτό το εντυπωσιακό για την εποχή του κτίριο, που αποτελεί κόσμημα όχι μόνο για το Λύκειο, αλλά και για όλη την πόλη του Ρεθύμνου, και με τα χρόνια εξελίχθηκε στο γνωστότερο τοπόσημο της προκυμαίας μας.

Το κτίριο επί κατοχής επιτάχθηκε από τους Γερμανούς και υπέστη μεγάλες καταστροφές εσωτερικά, τόσο στην αίθουσα όσο και στο αρχείο και στις συλλογές του Λυκείου. Τα μεταπολεμικά χρόνια, κατά τη δεκαετία του 1950, επειδή η Κατοχή και ο πόλεμος είχαν φέρει το Λύκειο σε δεινή οικονομική κατάσταση, οι διοικούσες το σωματείο αναγκάστηκαν να εκμισθώσουν την αίθουσα, η οποία λειτούγησε ως κινηματογράφος για αρκετά χρόνια (από το 1946 ως το 1960), μέχρι δηλαδή το Λύκειο να ορθοποδήσει οικονομικά και να μπορέσει να την ανακτήσει. (Εδώ είδα το 1955 μικρό παιδί με τους γονείς μου την πρώτη μου ταινία, που ήταν το Quo vadis).

Μετά την πρώτη δωδεκαετία του Λυκείου (1917-1929) υπό την τυπική και ουσιαστική προεδρία της Ιουλίας Πετυχάκη, αρχίζει η μακρά περίοδος όπου κυριαρχεί η προσωπικότητα της Φερενίκης Βαλαρή. Από το 1929 μέχρι το 1940 τυπικά εμφανίζεται ως αντιπρόεδρος ουσιαστικά όμως ασκεί χρέη προέδρου, αφού η Ιουλία Πετυχάκη έχει αποσυρθεί. Μετά τον πόλεμο, το 1945, εκλέγεται πρόεδρος και παραμένει στο τιμόνι του Λυκείου μέχρι τον θάνατό της το 1955.

Κατά την περίοδο 1955 μέχρι 1963, την προεδρία ασκεί η Ιωάννα Τσουδερού (σύζυγος του γιατρού Γεωργίου Τσουδερου), επί  των ημερών της οποίας, μετά από μακροχρόνιο δικαστικό αγώνα, έγινε κατορθωτή, το 1960, η επάνοδος της αίθουσας στη χρήση και την κυριότητα του Λυκείου, μετά από δεκαπέντε χρόνια λειτουργίας της ως αίθουσα κινηματογράφου.

Τον Μάρτιο του 1963 την προεδρία αναλαμβάνει μια άλλη διακεκριμένη Ρεθεμνιώτισσα, η αγαπητή σε όλους μας και αείμνηστη πλέον Μαρία Τσιριμονάκη. Με την ενεργητικότητα που τη διακρίνει δίνει νέα ώθηση  στο Λύκειο και το στρέφει σε νέες κατευθύνσεις, όπως στη συλλογή λαογραφικού υλικού και στη διεκδίκηση ίδρυσης Πανεπιστημίου στο Ρέθυμνο.

Τον Οκτώβρη του 1965 η Μαρία Τσιριμονάκη παραιτείται για προσωπικούς λόγους από τη προεδρία του Λυκείου και τη θέση της παίρνει η αντιπρόεδρος Ιωάννα Βαλαρή, η οποία έμελλε να διευθύνει με επιτυχία το σωματείο για πολλά χρόνια μέχρι το 2011.

Την Ιωάννα Βαλαρή διαδέχεται μετά από εκλογές  η κόρη της Φερενίκη η οποία παραμένει μέχρι σήμερα πρόεδρος και διευθύνει το Λύκειο με απόλυτη επιτυχία.

Βέβαια θα ήταν παράλειψη μα μη γίνει αναφορά και σε όλες τις κυρίες που κατά καιρούς  διετέλεσαν μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, είτε κατέχοντας κάποιο οφφίκιο είτε μετέχοντας ως απλά μέλη, γιατί χωρίς τη συμβολή τους το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης δεν θα ήταν αυτό που υπήρξε διαχρονικά και αυτό που είναι σήμερα.

Στα 108 χρόνια λειτουργίας του το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης πραγματοποίησε εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες δράσεις, που φυσικά δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν εδώ, έστω και επιγραμματικά. Απλώς τις ομαδοποιούμε και κάνουμε μια απλή νύξη:

Φιλανθρωπικές δράσεις ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του με συσσίτια και περίθαλψη προσφύγων και απόρων οικογενειών. Σχολή κοπτικής, ραπτικής και υφαντικής για τις άπορες νεαρές Ρεθεμνιώτισσες.

Αμέτρητες ομιλίες και διαλέξεις, καθώς και θεατρικές παραστάσεις και συναυλίες. Οι περίφημοι πρωτοχρονιάτικοι και αποκριάτικοι χοροί του Λυκείου, που έδιναν την ευκαιρία στους Ρεθεμνιώτες να ξεδώσουν, καθώς δεν είχαν πολλές ευκαιρίες γι’ αυτό. Εκδηλώσεις λαογραφικού χαρακτήρα σχετικές με την κρητική ενδυμασία, την κρητική μουσική και τους κρητικούς χορούς. Θα πρέπει να γίνει χωριστή αναφορά στην αναβίωση του εθίμου του Κλήδονα, το οποίο συνεχίζεται μέχρι τώρα.

Σήμερα είναι μια σημαντική μέρα για το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης γιατί μετά από 108 χρόνια παρουσιάζεται ο πρώτος τόμος με την ιστορία των πρώτων πενήντα χρόνων λειτουργίας του. Η έκδοση είναι αντάξια της ιστορίας και του μεγέθους του σωματείου. Η κυρία  Φέφη Βαλαρή και οι λοιπές κυρίες του Διοικητικού Συμβουλίου έχουν την τιμή να είναι αυτές που φρόντισαν να υλοποιήσουν την απόφαση του προηγούμενου ΔΣ να απαθανατιστεί, δηλαδή, σε ένα βιβλίο η ιστορία του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύμνης. Το βιβλίο αυτό θα αποτελεί στο εξής την πολύτιμη κιβωτό αυτού του σπουδαίου σωματείου, μέσα στην οποία είναι φυλαγμένη όλη η ιστορία του, τα πρόσωπα και οι πράξεις τους, που το έφεραν μέχρι σήμερα μετά από υπεραιωνόβια  πορεία και σημάδεψαν ανεξίτηλα, όχι μόνο την ιστορία του Λυκείου, αλλά και αυτήν του Ρεθύμνου.

Το δύσκολο έργο της συγγραφής ανατέθηκε στο επί σειρά ετών μέλος του ΔΣ κ. Μαριέττα Ασημομύτη-Εκκεκάκη, η οποία μετά από ενδελεχή και μακρόχρονη έρευνα στο αρχείο του Λυκείου και στις τοπικές εφημερίδες, έφερε εις πέρας έναν άθλο και κατάφερε να μας δώσει το ανά χείρας βιβλίο. Την θυμάμαι επί εβδομάδες, αν όχι μήνες, να ξεφυλλίζει τις τοπικές εφημερίδες στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης και να αλιεύει κάθε πληροφορία που αφορούσε το Λύκειο, όσο μικρή και ασήμαντη φαινόταν ότι ήταν. Το αποτέλεσμα αυτής της μακράς και επίπονης προσπάθειας το έχουμε μπροστά μας και διαπιστώνουμε ότι αποτελεί εξαίρετο δείγμα τέτοιου είδους εκδόσεων και δείχνει ότι η επιλογή της Μαριέττας για το συγκεκριμένο έργο ήταν απολύτως εύστοχη και επιτυχής.  Της εύχομαι να έχει υγεία να δει τυπωμένο και τον δεύτερο τόμο του βιβλίου ο οποίος είναι υπό έκδοση.

Θα πρέπει να είναι ικανοποιημένη που έφερε σε πέρας ένα τέτοιο έργο και τα παιδιά και τα εγγόνια της πρέπει να είναι υπερήφανα για εκείνη, όπως υπερήφανος θα είναι και ο αξέχαστος και αγαπητός σε όλους μας σύζυγός της Γιώργος Εκκεκάκης, αν από κάπου μας παρακολουθεί.

Κλείνοντας θα πρέπει να συγχαρώ θερμά την πρόεδρο και όλο το Διοικητικό Συμβούλιο του Λυκείου γι’ αυτήν την πολύ σημαντική έκδοση. Επίσης δεν μπορώ παρά να επαινέσω τις κυρίες Αθηνά Δρανδάκη και Αριστέα Καναβάκη για την επιμέλεια των κειμένων και των εικόνων, την κυρία Αγγελική Βλαχοπούλου για την υποδειγματική εκδοτική επιμέλεια και τη Γραφοτεχνική Κρήτης για τη συνολική έκδοση.