ΜΑΝΟΥΗΛ ΒΕΡΝΑΡΔΟΣ ο Κρης

 Μανουήλ Βερνάρδος ο Κρης

Το όνομα ─ Η καταγωγή

Ο Μανουήλ (Εμμανουήλ) Βερνάρδος (1777-1852) είναι τέκνο της Ρεθεμνιώτικης γης με ενεργό συμμετοχή τόσο στα προεπαναστατικά όσο και στα επαναστατικά και μετεπαναστατικά πράγματα της Ελλάδας (εικ. 1). Υπήρξε πολυσχιδής προσωπικότητα με μεγάλη πατριωτική δράση. Όμως ο σκοπός του παρόντος δημοσιεύματος δεν είναι να παρουσιάσει τη βιογραφία του Μ. Βερνάρδου, την οποία άλλωστε έχει κάνει εξαντλητικά ο εγγονός του Περικλής Ρεδιάδης[1], αλλά είναι να αποκαταστήσει δύο ανακρίβειες που η μια αφορά στο όνομα και η δεύτερη στην καταγωγή του.

Εικ. 1: Πορτραίτο του Μανουήλ
 Βερνάρδου, που δημοσίευσε
 ο εγγονός του Π. Ρεδιάδης

Το όνομα

Είναι προφανές ότι το όνομα Βερνάρδος είναι λατινογενές και απαντάται σε όλες σχεδόν τις χώρες της Δύσης, είτε ως βαπτιστικό είτε ως επώνυμο. Έτσι έχουμε στην Ιταλία και στις ισπανόφωνες χώρες τον τύπο Bernardo, ενώ στις αγγλόφωνες και γαλλόφωνες τον τύπο Bernard. Ακόμη και Άγιος Βερνάρδος υπάρχει, γνωστός σε εμάς από τα σκυλιά του.

Εδώ στην Ελλάδα απαντάται ως επώνυμο με τους τύπους Βερνάρδος, Βερνάδος και Βενάρδος με τα αντίστοιχά τους σε –άκης Βερναρδάκης, Βερναδάκης και Βεναρδάκης. Η αποβολή του ενός από τα δύο «ρ» στα επώνυμα  Βερνάδος και Βενάρδος είναι προφανές ότι οφείλεται στη δυσκολία εκφοράς δύο «ρ» σε δύο συνεχόμενες συλλαβές στην ίδια λέξη σε συνδυασμό με τα δυσπρόφερτα «ρν» και «ρδ». Ο ορθός τύπος Βερνάρδος είναι γενικά ο πιο συνήθης, όμως στην περιοχή του Ρεθύμνου απαντάται ικανός αριθμός και του τύπου Βερνάδος.

Εικ. 2: Η λανθασμένη πινακίδα

Γνωρίζοντας ότι ο Μανουήλ Βερνάρδος χρησιμοποιούσε τον ορθό τύπο του ονόματός του, με ξένισε το γεγονός ότι η αγαπητή μου Εύα Λαδιά χρησιμοποίησε σε πρόσφατο δημοσίευμά της τον τύπο Βερνάδος[2] και μάλιστα στον τίτλο. Γνωρίζοντας επίσης ότι η κ. Λαδιά είναι  πολύ προσεκτική στα κείμενά της, έψαξα λίγο περισσότερο το θέμα και διαπίστωσα ότι με το δίκιο της χρησιμοποίησε τον λανθασμένο τύπο Βερνάδος. Επισκέφθηκα τον δρόμο, στον οποίο ο Δήμος έχει δώσει το όνομα του Βερνάρδου (Για όσους δεν το γνωρίζουν είναι ο δρόμος που βρίσκεται το Ωδείο και το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο και ο οποίος ενώνει την πλατεία Τίτου Πετυχάκη με την οδό Νικηφόρου Φωκά) και διαπίστωσα ότι στις πινακίδες οδοσήμανσης αναγράφεται  ο λανθασμένος τύπος του ονόματος, όπως φαίνεται και στη φωτογραφία που δημοσιεύω εδώ (εικ. 2). Επειδή η λανθασμένη αναγραφή του ονόματος ήταν πιθανό να οφειλόταν σε λάθος του επιγραφοποιού αποφάσισα να ψάξω βαθύτερα το θέμα. Κατέφυγα στο αρχείο των αποφάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου[3] και βρήκα ότι με την απόφαση 109 (27-8-1956) η οδός Κολοκοτρώνη μετονομάστηκε σε Μανουήλ Βερνάδου (εικ. 3). 

Εικ. 3: Λεπτομέρεια της απόφασης μετονομασίας

Επομένως με βάση αυτήν την απόφαση και οι πινακίδες του δρόμου είναι σωστές και η Εύα Λαδιά είναι σωστή και ο αείμνηστος Αντώνης Τζανιδάκης στα Ρεθυμνοδωνυμικά[4] του είναι σωστός. Η απόφαση όμως στην οποία στηρίχτηκαν όλοι είναι λάθος. Ίσως ο εισηγητής ή ο πρακτικογράφος έγραψε λάθος το όνομα και έκτοτε παρέμεινε έτσι.

Εικ. 4: Η υπογραφή του
Βερνάρδου σε ψήφισμα
 της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης
στην Τροιζήνα το 1827.

 Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι πρέπει να μείνει έτσι εσαεί. Θα πρέπει να γίνει διόρθωση η οποία δεν νομίζω ότι θα έχει ιδιαίτερο οικονομικό και γραφειοκρατικό κόστος.

Ο Μανουήλ Βερνάρδος πουθενά δεν αναφέρεται ως Βερνάδος ούτε στη βιογραφία του Ρεδιάδη ούτε στις εγκυκλοπαίδειες. Κυρίως όμως, ούτε ο ίδιος χρησιμοποίησε ποτέ το επώνυμο Βερνάδος. Στο πλήθος των κειμένων, που φέρουν την υπογραφή του υπογράφει ως Βερνάρδος. Στα επισημότερα έγγραφα που φέρουν την υπογραφή του, δηλαδή στα ψηφίσματα των δύο εθνοσυνελεύσεων που πήρε μέρος ως αντιπρόσωπος της Κρήτης, δηλαδή σ’ αυτήν Τροιζήνας το 1827 και αυτήν του Άργους το 1829, υπογράφει ως Μ. Βερνάρδος (εικ. 4).

Η καταγωγή

Ο Ρεδιάδης, που είναι η κύρια πηγή των βιογραφικών πληροφοριών για τον Βερνάρδο, αναφορικά με τον τόπο γέννησής του αναφέρει επί λέξει: «Ο Μανουήλ Ι. Βερνάρδος εγεννήθη εν Ρεθύμνη…». Αυτή η βεβαιότητα, που εκφράζεται μέσα από αυτήν την κατηγορηματική δήλωση, δεν στηρίζεται σε κάποιο απτό στοιχείο, αλλά σε ένα συλλογισμό χωρίς βάση. Ότι δηλαδή οι Βερνάρδοι ήταν οικογένεια ευγενών και ως τέτοια δεν καταγόταν από χωριό αλλά από το Ρέθυμνο που ήταν το κέντρο των ελληναρχόντων και της παιδείας στην Κρήτη, επομένως και ο  Μανουήλ Βερνάρδος, ως γόνος μια τέτοιας οικογένειας, καταγόταν από την πόλη του Ρεθύμνου! Νομίζω ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να σταθεί ως ιστορικό επιχείρημα. Αντίθετα αρκετά στοιχεία δείχνουν ότι πέρασε τα παιδικά του χρόνια και έμαθε τα πρώτα γράμματα στην επαρχία Αμαρίου δίπλα στον πατέρα του που ήταν ιερωμένος και στον θείο του Επίσκοπο Λάμπης Μεθόδιο Συλιγάρδο, ο οποίος κατακρεουργήθηκε από τους Τούρκους το 1793 παρουσία του Μανουήλ. Επομένως το πιο πιθανό είναι ο Μανουήλ Βερνάρδος να γεννήθηκε σε κάποιο χωριό της επαρχίας Αμαρίου, με τους περισσότερους μελετητές να υιοθετούν την άποψη ότι γεννήθηκε στο Νευς Αμάρι.

·         Η Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια[5] του Ρεθεμνιώτη Παύλου Δρανδάκη στο λήμμα Βερνάρδος Μανουήλ, το οποίο υπογράφει ο ιστορικός Β.Β.Σ. (Βασίλειος Βλ. Σφυρόερας) αναφέρει ως τόπο γέννησης το Ρέθυμνο προφανώς αντιγράφοντας τον Ρεδιάδη, τον οποίο αναφέρει πρώτο στη βιβλιογραφία που ακολουθεί το λήμμα.

·         Ο καλός κρητολόγος αείμνηστος Ελευθέριος Πλατάκης σε δημοσίευμά του στο περιοδικό «Αμάλθεια» του Λασιθίου[6] πολύ λογικά, αφού δεν προκύπτει από πουθενά ο ακριβής τόπος γέννησης, αναφέρει ότι «εγεννήθη εις το Ρέθυμνον (την πόλιν ή εις χωρίον της επαρχίας Αμαρίου…)».

·         Ο Ανδρέας Νενεδάκης σε δημοσίευμά του το 1984 με τίτλο «Μανουήλ Ι. Βερνάρδος από το Νεφς Αμάρι»[7], σπεύδει από τον τίτλο του κειμένου του να μας διαβεβαιώσει ότι ο Βερνάρδος γεννήθηκε στο Νευς Αμάρι, χωρίς και αυτός να τεκμηριώνει αυτόν το ισχυρισμό.

·         Ο καθηγητής Αλέξης Πολίτης σε ανακοίνωσή του στο Ζ΄ Κρητολογικό Συνέδριο[8], δεν αναφέρει τόπο γέννησης του Μ. Βερνάρδου, αποφεύγοντας να υιοθετήσει το κείμενο Ρεδιάδη, το οποίο κατά τη γνώμη του «χρειάζεται προσοχή σε αρκετά σημεία».

·         Τον Αύγουστο του 1995 πραγματοποιήθηκε στο Νευς Αμάρι ομιλία για τη ζωή και το έργο του Μανουήλ Βερνάρδου με ομιλητή τον φιλόλογο Μιχάλη Τρούλη[9]. Ο ομιλητής, στο σημείο που αναφέρεται στη γέννηση του Βερνάρδου δηλώνει ρητά και κατηγορηματικά ότι «γεννήθηκε στο Νεφς Αμάρι Ρεθύμνου το 1777», χωρίς όμως να μας λέει από πού αντλεί την πληροφορία.

Εικ. 5: Η πρώτη έκδοση
 της συλλογής Φωριέλ.

·         Η Εύα Λαδιά στο δημοσίευμά της, που αναφέρθηκε στην αρχή, συντάσσεται με την άποψη ότι γεννήθηκε στο Νευς Αμάρι, χωρίς όμως να τεκμηριώνει αυτήν την άποψη.

Το 2003 ο Στέργιος Μανουράς, ο οποίος επί πολλά χρόνια ασχολείται με την επανάσταση του 1821 και ιδιαίτερα με τον Μανουήλ Βερνάρδο, παρουσιάζει μια καινοφανή άποψη, αναφορικά με τον τόπο γέννησης του Βερνάρδου. Συγκεκριμένα δημοσιεύει στο περιοδικό Κρητολογικά Γράμματα[10] μικρές βιογραφίες 105 Ρεθεμνιωτών λογίων, όπου πρώτος είναι ο Μ. Βερνάρδος με τόπο γέννησης το Αποσέτι (Πετροχώρι) Αμαρίου. Την άποψη αυτή την υιοθετεί ο αείμνηστος Γ.Π. Εκκεκάκης στους «Ρεθεμνιώτες»[11] του, όπου στο λήμμα Βερνάρδος Μανουήλ αναφέρει ως τόπο γέννησης το Αποσέτι. Την απορία για το πώς προέκυψε ξαφνικά το Αποσέτι ως τόπος γέννησης του Βερνάρδου μας λύνει ο ίδιος ο Στέργιος Μανουράς στο άρθρο του «Στιχουργήματα του Μανουήλ Βερνάρδου…», που δημοσίευσε το 2019 στον τιμητικό τόμο για τον Σταμάτη Αποστολάκη[12]. Εκεί, ανάμεσα σε άλλα στιχουργήματα του Βερνάρδου, αναφέρεται και στην έμμετρη ιστορία του Γιώργη Βέργα (Σκατόβεργα), όπου στην τελευταία στροφή του ποιήματος δηλώνεται ποιος είναι ο ποιητής:

…Υἱός τοῦ παππᾶ Ἱερώνυμου, Σετιανός Μανόλης,

χαρκιώτης εἶν’ ὁ ποιητής τῆς ἱστορίας όλης.

Εικ. 6: Η εκδοχή Φωριέλ

Το ποίημα δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά από τον Γάλλο Claude Fauriel το 1825[13](εικ. 5&6). Ο πρώτος που πρόσεξε τη σχετική περικοπή ήταν ο Ν.Β. Τωμαδάκης, ο οποίος όμως σε σχετικό άρθρο του το 1980, διαβάζει και ερμηνεύει εντελώς λανθασμένα αυτούς τους δύο τελευταίους στίχους του ποιήματος. Αποδίδει την πατρότητα του ποιήματος σε αγράμματο λυράρη ονόματι Μανόλης Χαρκιώτης με καταγωγή από τη Σητεία[14].

Ο Στ. Μανουράς παραθέτει και άλλη μια παραλλαγή του ποιήματος του Βερνάρδου για τον Γιώργη Βέργα, η οποία προέρχεται από το αρχείο του Παύλου Βλαστού, και η οποία είναι ακόμη πιο σαφής για το ποιός είναι και από πού είναι ο ποιητής[15]:

Ὁ γυιός Παπᾶ Ἱερώνυμου Ἀποσετιανός Μανώλης,

Βερνάρδος εἶν’ ὁ ποιητής τῆς ἱστορίας ὅλης.

Ἐν Βενετίᾳ 1824 Φεβρουαρίου 10 (εικ.7).

Εικ. 7: Η εκδοχή Π. Βλαστού

 Οι μικρές διαφορές μεταξύ των δύο κειμένων (του Φωριέλ και του Βλαστού), στους δυο ακροτελεύτιους στίχους του ποιήματος, κατά τη γνώμη μου οφείλονται στο γεγονός ότι ο Βερνάρδος ήθελε να διατηρήσει την ανωνυμία του στο κείμενο που έδωσε στον Fauriel, και στη θέση του επωνύμου Βερνάρδος έβαλε τη λέξη χαρκιώτης, που κατά τη γνώμη μου σημαίνει αυτόν που ασχολείται με τα χάλκινα τυπογραφικά στοιχεία και κατ’ επέκταση τον τυπογράφο. Σε κάθε περίπτωση προκύπτει σαφώς, κατά ρητή δήλωση του ίδιου του Βερνάρδου ότι ο τόπος γέννησής του είναι το Αποσέτι.

(Δημοσιεύθηκε στην εφ. Ρεθεμνιώτικα Νέα την 25/10/2021).

---

[1] Π. Ρεδιάδης, «Μανουήλ Βερνάρδος ο Κρης», Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών, τομ. Α΄(1938), σ. 62-116.

[2] Εύα Λαδιά, «Μανουήλ Βερνάδος: Θυσίασε τα πάντα για την ελευθερία», Ρεθεμνιώτικα Νέα, 9/9/2021, σ. 6.

[3] Ευχαριστώ την κ. Γαργερού που πρόθυμα μου χορήγησε ηλεκτρονικά τη σχετική απόφαση.

[4] Ενιαίο Πολυκλαδικό Λύκειο Ρεθύμνου, Ρεθυμνοδωνυμικά … κάθε δρόμος και μια ιστορία, Ρέθυμνο 1992, σ. 48-49.

[5] Δρανδάκης Παύλος, ΜΕΕ Συμπλήρωμα, τομ. Β΄, σ. 17.

[6] Πλατάκης Ελευθέριος Κ., «Η υπό του Μανουήλ Βερνάρδου του Κρητός μετάφρασις έργου περί Κρήτης του Olfert Dapper», Αμάλθεια, τόμ. Ζ΄, τχ. 29 (1976), σ. 257-271.

[7] Νενεδάκης Ανδρέας, «Μανουήλ Ι. Βερνάρδος από το Νεφς Αμάρι», Εφημ. Αμαριώτικη Φωνή Αθηνών, φ. 18/Απρίλιος-Μάιος 1984.

[8] Πολίτης Αλέξης, «Ο Μ. Βερνάρδος και η συμβολή του στη συλλογή του Φοριέλ», Πεπραγμένα Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Τομ. Γ1, Ρέθυμνο 1995, σ. 431-447.

[9] Εφημ. Ελευθερία Ρεθύμνης, φ. 10-9-1995, σ. 24.

[10] Μανουράς Στέργιος Μιχ., «Μνήμη εκατόν πέντε Ρεθυμνίων κρητολόγων και λογίων», Κρητολογικά Γράμματα, τ. 18 (2002/2003), σ. 303-344.

[11] Εκκεκάκης Γ.Π., Ρεθεμνιώτες που πέρασαν αφήνοντας ίχνη, Ρέθυμνο 2010.

[12] Μανουράς Στέργιος Μιχ., «Στιχουργήματα του Μανουήλ Βερνάρδου δημοσιευμένα από το 1814 έως το 1846» στο Εγκώμιον Σταμάτη Αποστολάκη, Χανιά 2019, σ. 206-219.

[13] Fauriel C., Chants populaires de la Grèce moderne …, τ. 2, Παρίσι, 1825, σ. 366.

[14] Τωμαδάκης Ν.Β., «Η ρίμα του Γιώργη Βέργα από έναν αγράμματον λυράρην», Αμάλθεια, τχ. 42 (1980), σ. 71-75.

[15] Αρχείο Παύλου Γ. Βλαστού, τ.15, σ. 557-561, Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, Χανιά.