Ο ζωγράφος της Επανάστασης Θεόδωρος Βρυζάκης και η μυστηριώδης "παρουσία" του στο Ρέθυμνο.

                                 Ο ζωγράφος της Επανάστασης Θεόδωρος Βρυζάκης                                      και η μυστηριώδης "παρουσία" του στο Ρέθυμνο. 

 

Ο Θεόδωρος Βρυζάκης είναι από τους σημαντικότερους Έλληνες ζωγράφους του 19^ου αιώνα και θεωρείται ο γενάρχης της νεοελληνικής ζωγραφικής. Γεννήθηκε στη Θήβα το 1814 και έζησε ως παιδί τα σκληρά χρόνια του απελευθερωτικού αγώνα μέχρι την ίδρυση του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Μάλιστα ο πατέρας του, Πέτρος Βρυζάκης, απαγχονίστηκε από τους Τούρκους τον Μάιο του 1821. Το 1828, ως ορφανό, βρέθηκε μαζί με τον αδελφό του στο ορφανοτροφείο του Καποδίστρια στην Αίγινα. Από εκεί το 1832 με τη συνοδεία του φιλέλληνα Γερμανού φιλόλογου Friedrich Thiersch, μετανάστευσε στο Μόναχο της Βαυαρίας.

Friedrich Thiersch

Εκεί γράφτηκε στο “Πανελλήνιον”, το παιδαγωγικό σχολείο που είχε ιδρύσει ο φιλέλληνας βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος Α’, και στο οποίο συγκεντρώνονταν επιλεγμένα ορφανά Ελλήνων  αγωνιστών της Επανάστασης.  Στο Μόναχο άρχισε να ασχολείται με τη ζωγραφική και δώδεκα χρόνια αργότερα, το 1844, έγινε δεκτός στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου λαμβάνοντας, για τα επόμενα έντεκα χρόνια, μέχρι το 1855, την υποτροφία της ελληνικής παροικίας της πόλης. Χάρη σ’ αυτήν την οικονομική στήριξη κατά την δεκαετία 1845–1855, ταξίδεψε και έζησε σε διάφορες πόλεις της Δυτικής Ευρώπης για καλλιτεχνική ενημέρωση, με εξαίρεση τη διετία 1848–1850, κατά την οποία επέστρεψε προσωρινά στην Ελλάδα με σκοπό να μελετήσει την τοπογραφία και τις φυσιογνωμίες που επρόκειτο να απεικονίσει στους πίνακές του. Επιστρέφοντας στο Μόναχο άνοιξε δικό του εργαστήριο και κοντά του δούλεψαν αρκετοί νεαροί μαθητευόμενοι. Έλαβε μέρος σε πολλές διεθνείς εκθέσεις  στην Ευρώπη, όπως στη Βιέννη (1853, Παρίσι (1855), Λονδίνο (1862) και αλλού.

Θεωρείται ο πρώτος καταξιωμένος ζωγράφος της μετεπαναστατικής  Ελλάδος και ο ιδρυτής και θεμελιωτής της λεγόμενης Σχολής του Μονάχου. Πολλά από τα έργα του έγιναν ευρέως γνωστά, γιατί κυκλοφόρησαν ως λαϊκές λιθογραφίες σε πολλά αντίτυπα. Ζωγράφισε κυρίως ελαιογραφίες, που απεικονίζουν σκηνές και πρόσωπα του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων.

Τα έργα του Βρυζάκη αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του ελληνικού ρομαντισμού στη ζωγραφική και αποτυπώνουν με νοσταλγικό τρόπο χαρακτηριστικές εικόνες της Ελληνικής Επανάστασης, εικόνες που μας θυμίζουν τα σχολικά μας βιβλία και τις σχολικές εορτές της 25^ης Μαρτίου. Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Βρυζάκης είναι ένας από τους κύριους θεμελιωτές της νεότερης ελληνικής ζωγραφικής και συγκαταλέγεται στους κορυφαίους Έλληνες ζωγράφους του 19ου αιώνα.

Πέθανε στο Μόναχο το 1878 και κηδεύτηκε στο Α΄ Νεκροταφείο της πόλης. Με την διαθήκη του, άφησε κληρονομιά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών τα βιβλία του και όλα τα έργα του ατελιέ του, τα οποία  περιήλθαν τελικά στην Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδος ύστερα από δωρεά του Πανεπιστημίου.

Τα 4 βιβλία εξωτερικά

Νομίζω ότι είναι καιρός να δικαιολογήσω τον τίτλο αυτού του κειμένου, ο οποίος –για να είμαι ειλικρινής– διατυπώθηκε έτσι για να προκαλέσει το ενδιαφέρον και την περιέργεια του αναγνώστη.

Στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης υπάρχουν τέσσερα μικρά βιβλία, που η έκταση το καθενός δεν υπερβαίνει τις 100 σελίδες. Τα τρία πρώτα είναι:

·      Η τραγωδία «Ορέστης» του Ιταλού ποιητή Βιττόριο Αλφιέρι (1749-1803). Το θέμα, όπως είναι προφανές, είναι παρμένο από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Το βιβλίο είναι τυπωμένο το 1820 στο Βουκουρέστι της Ρουμανίας και μάλιστα σε νεοσύστατο τυπογραφείο. Στη σελίδα τίτλου σημειώνεται ότι έχει μεταφραστεί από την Ιταλική, αλλά δεν αναφέρεται ο μεταφραστής. Μια άλλη σημαντική πληροφορία που υπάρχει στη σελίδα τίτλου είναι ότι το έργο «παρεστάθη» για πρώτη φορά στο Θέατρο του Βουκουρεστίου την 21 Νοεμβρίου 1819.

·  

Οι σελίδες τίτλου των 4 βιβλίων

Το δεύτερο βιβλίο είναι η τραγωδία «Φίλιππος» του ίδιου συγγραφέα και είναι πανομοιότυπο με το προηγούμενο σε όλα του τα εκδοτικά χαρακτηριστικά. Παραστάθηκε στο ίδιο θέατρο τον μήνα Μάιο του 1820.

·  Το τρίτο βιβλίο είναι η τραγωδία «Βρούτος» του Βολταίρου. Είναι και αυτό πανομοιότυπο με τα δύο προηγούμενα από εκδοτική άποψη, με μόνη διαφορά ότι μεταφράστηκε σε ιαμβικούς στίχους, χωρίς και πάλι να αναφέρεται ο μεταφραστής. Παραστάθηκε στο ίδιο θέατρο στις 17 Μαρτίου 1820.

Ως προς το περιεχόμενο και τα τρία βιβλία ανήκουν στο λογοτεχνικό είδος της τραγωδίας. Αλλά και ως προς τα εξωτερικά τους εκδοτικά χαρακτηριστικά και τα τρία έχουν σκληρό εξώφυλλο και διαστάσεις 19X11 εκ. Διαφέρουν μόνο ως προς τον αριθμό των σελίδων, αφού το πρώτο έχει 95, το δεύτερο 80 και το τρίτο 91. Εδώ ανακύπτουν πολλά θέματα που θέλουν διερεύνηση και, αν είναι δυνατόν, απάντηση. Τα έργα παραστάθηκαν στην Ελληνική γλώσσα και κατά συνέπεια το κοινό που τα παρακολούθησε γνώριζε ελληνικά και μάλιστα πρέπει να είχε μόρφωση που να του επιτρέπει να παρακολουθήσει παραστάσεις τέτοιου επιπέδου. Επίσης το γεγονός ότι το 1820 ή λίγο πριν συστάθηκε στο Βουκουρέστι ελληνικό τυπογραφείο σημαίνει ότι υπήρχε ακμάζουσα και ευημερούσα ελληνική παροικία. Άλλωστε στην περιοχή τον 18^ο και 19^ο αιώνα ήταν εγκατεστημένοι πολλοί εύποροι Έλληνες και πολλοί μορφωμένοι Φαναριώτες, από τους οποίους προέρχονταν οι ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας. Μην ξεχνάμε ότι είναι η περιοχή στην οποία προετοιμάστηκε και ξεκίνησε η Ελληνική Επανάσταση. Η ίδρυση μάλιστα του τυπογραφείου το 1820 δεν πρέπει να είναι άσχετη με την επερχόμενη έκρηξη της επανάστασης

·  Το τέταρτο βιβλίο είναι το ποιητικό έργο «Η καλύβη» του ζακυνθινού Γεωργίου Κανδιανού Ρώμα. Το βιβλίο έχει διαφορές, αλλά και πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τα τρία προηγούμενα. Τυπώθηκε και αυτό στη Ρουμανία, όχι όμως στο Βουκουρέστι αλλά στη Βραΐλα το 1865, δηλαδή απέχει χρονικά από τα άλλα τρία, 45 ολόκληρα χρόνια. Έχει και αυτό σκληρό εξώφυλλο, 88 σελίδες και σχήμα λίγο μεγαλύτερο από τα υπόλοιπα. Το τυπογραφείο που τυπώθηκε ονομάζεται «Ένωσις». Ο φίλος Στέργιος Μανουράς που επί χρόνια ασχολείται με το 1821, όταν τον ρώτησα μου απάντησε ότι το «Ένωσις» πιθανότατα αναφέρεται στην ένωση των δύο παραδουνάβιων ηγεμονιών, της Μολδαβίας με πρωτεύουσα το Ιάσιο και της Βλαχίας με πρωτεύουσα το Βουκουρέστι.

Η υπογραφή του Βρυζάκη

Είδαμε ότι τα τέσσερα βιβλία που μας απασχολούν έχουν πολλές ομοιότητες και κοινό χαρακτηριστικό ότι είναι όλα τυπωμένα στη Ρουμανία. Όμως ήλθε η ώρα να σας αποκαλύψω άλλο ένα κοινό χαρακτηριστικό, που ήταν και η αιτία για το παρόν δημοσίευμα. Και εξηγούμαι:  Όλα τα βιβλία που εξετάζουμε φέρουν στη σελίδα τίτλου ιδιόχειρη υπογραφή του Θεόδωρου Βρυζάκη για τον οποίο μιλήσαμε στην αρχή, γεγονός που δείχνει ότι όλα προέρχονται από την προσωπική του βιβλιοθήκη. Η υπογραφή είναι πανομοιότυπη στα τρία πρώτα, δηλαδή αυτά του 1820 και μόνο αυτή του βιβλίου του 1865 διαφοροποιείται κάπως και κυρίως όσον αφορά το γράμμα «θ», το πρώτο γράμμα της υπογραφής.

Ανακύπτει αυθόρμητα η απορία και το ερώτημα «πώς βρέθηκαν αυτά τα βιβλία από το Μόναχο της Βαυαρίας στη Δημόσια Βιβλιοθήκη του Ρεθύμνου;». Η απάντηση δεν είναι εύκολη και οφείλω να ομολογήσω ότι ακόμη δεν είμαι σίγουρος για την απάντηση.

Η πρώτη μου ενέργεια ήταν να ανατρέξω στο Βιβλίο Εισαγωγής της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης, δηλαδή το βιβλίο στο οποίο καταχωρούνται όλα τα βιβλία που εισέρχονται στη Βιβλιοθήκη και όπου φαίνεται η προέλευσή τους, καθώς και αν πρόκειται για δωρεά ή αγορά.

Σελίδα του Βιβλίου Εισαγωγής της Δημόσιας
Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης, όπου αναγράφονται 2 από
τα τέσσερα βιβλία που μας απασχολούν.

Η έρευνα αυτή επιβεβαίωσε αυτό που από τη αρχή είχα υποθέσει. Τα βιβλία προέρχονταν από τη βιβλιοθήκη του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνης (ΦΣΡ).  Ο ΦΣΡ είναι –κατ’ εμέ– το σημαντικότερο σωματείο του Ρεθύμνου μέχρι σήμερα με τεράστιο, πολύχρονο και πολυσχιδές έργο. Στην εικόνα βλέπουμε μια σελίδα του παλαιότερου Βιβλίου Εισαγωγής της Βιβλιοθήκης, όπου είναι καταγεγραμμένα δύο από τα τέσσερα βιβλία που μας απασχολούν με τους αριθμούς 212 και 216. Στην κάθετη στήλη με τον τίτλο «Εδωρήθη» φαίνεται ότι δωρητής είναι ο ΦΣΡ. Το ίδιο συμβαίνει και για τα άλλα δύο βιβλία που βρίσκονται, όμως, σε άλλη σελίδα του Βιβλίου Εισαγωγής.  

Αγγελία του ΦΣΡ όπου φαίνεται
η δωρεά του Πανεπιστημίου.

Αφού διαπιστώθηκε ότι τα βιβλία προέρχονται από τη βιβλιοθήκη του ΦΣΡ, τώρα θα έπρεπε να διαπιστωθεί πώς και από πού έφτασαν στον Σύλλογο. Αυτό θα ήταν μια εύκολη διαδικασία αν είχε διασωθεί το κατάστιχο όπου καταχωρίζονταν οι δωρεές προς τον ΦΣΡ. Δυστυχώς όμως το κατάστιχο αυτό δεν διασώθηκε, ή τουλάχιστον δεν έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα, αν κάπου λανθάνει. Έτσι ερευνήσαμε τοπικές εφημερίδες των πρώτων χρόνων από την ίδρυση του ΦΣΡ στις οποίες έχει δημοσιευθεί πλήθος δωρεών προς τον ΦΣΡ κυρίως βιβλίων και αρχαιολογικών αντικειμένων. Η έρευνα δεν απέδωσε κάτι, δηλαδή συγκεκριμένη αναφορά στα βιβλία που μας απασχολούν.
Όμως γνωρίζοντας ότι ο Βρυζάκης με τη διαθήκη του άφησε τους πίνακες και τα βιβλία που υπήρχαν στο ατελιέ του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ένιωσα μεγάλη χαρά βλέποντας στην εφημερίδα «Παρρησία» του Ρεθύμνου της 2ας Φεβρουαρίου 1889 ότι το Πανεπιστήμιο Αθηνών δώρισε 120 τόμους βιβλίων στον ΦΣΡ. Θεωρώ σχεδόν βέβαιο ότι ανάμεσα στα 120 βιβλία της δωρεάς ήταν και τα τέσσερα βιβλία με την υπογραφή του Βρυζάκη και για τα οποία γίνεται λόγος στην παρούσα ανακοίνωση και κατά συνέπεια δίνεται απάντηση στο ερώτημα: Πώς έφτασαν τα συγκεκριμένα βιβλία στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης; Δεν γνωρίζω αν μέσα στη δωρεά των 120 τόμων, του Εθνικού Πανεπιστημίου προς τον ΦΣΡ, υπήρχαν και άλλα βιβλία από τη βιβλιοθήκη του Βρυζάκη, τα οποία στην πορεία χάθηκαν.

Ο πίνακας του Βρυζάκη για την
ολοκαύτωση του Αρκαδίου.

Κλείνοντας νομίζω ότι θα ήταν παράλειψή μου αν δεν ανέφερα άλλη μια πτυχή του έργου του Βρυζάκη, που έχει σχέση με το Ρέθυμνο. Το 1867 συγκλονισμένος από το γεγονός της ολοκαύτωσης του Αρκαδίου την απέδωσε σε ζωγραφικό πίνακα, όπου στη θέση του πυρπολητή εικονίζεται ένας ιερωμένος, πιθανόν ο Ηγούμενος της μονής. Πρέπει να είναι η πρώτη αναπαράσταση του Αρκαδικού δράματος σε ζωγραφικό πίνακα, αφού φιλοτεχνήθηκε μόλις μερικούς μήνες μετά την ολοκαύτωση.

 

Πηγές:

· Αγγελοπούλου Άννα, Ο ρομαντισμός στην ελληνική ζωγραφική: Πίνακες του Θ. Βρυζάκη με θέμα την ελληνική (http://annagelopoulou.blogspot.com/2012/03/blog-post_22.html).

· Βακαλόπουλος Απόστολος,  Έλληνες Ζωγράφοι,τ. Ι, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1972, σελ. 64, κ.ε.

· Λυδάκης Στέλιος, Έλληνες Ζωγράφοι,τ. Ι, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1972, σελ. 72, κ.ε.

· Ντούρου Αγγελική, Θεόδωρος Βρυζάκης: Ο ζωγράφος της Ελληνικής Επανάστασης (https://a8inea.com/theodoros-vryzakis-epanastasi/).

· Σπετσιέρη-Beschi Κατερίνα, “Εκατό χρόνια από το θάνατο του Θ.Π. Βρυζάκη”, Μυριόβιβλος Ηλεκτρονική Βιβλιοθήκη (http://www.myriobiblos.gr/).

· Διαδίκτυο.

 

(Δημοσιεύθηκε στα πρακτικά της ημερίδας Το 1821 και το Ρέθυμνο, Ρέθυμνο ΙΛΜΡ 2021, σσ. 11-17) και στην εφ. Ρέθεμνος, φ. 1086/16-10-2021.