ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ

Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Υγειονομικές επιθεωρήσεις

στο Ρέθυμνο της Αυτονομίας

Έχει διαπιστωθεί και έχει λεχθεί πολλές φορές ότι η Κρητική Πολιτεία σε πολλά θέματα ήταν μπροστά από την εποχή της. Ως νεοσύστατη πολιτεία είχε υιοθετήσει καλές πρακτικές τόσο σε θέματα διοίκησης όσο και σε θέματα δικαιοσύνης. Το πρόβλημα της γραφειοκρατίας, που μας ταλαιπωρεί μέχρι σήμερα, δεν εμφανίστηκε και δεν αναπτύχθηκε στα χρόνια της Αυτονομίας.

Ο γιατρός Στυλ. Μανουσέλης

Ένα παράδειγμα καλής άσκησης της διοίκησης θα μας απασχολήσει στο παρόν δημοσίευμα. Από τα πρώτα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας βλέπουμε ταχτικές επιθεωρήσεις σε δραστηριότητες υγειονομικού ενδιαφέροντος, όπως θα λέγαμε σήμερα. Οι επιθεωρήσεις αυτές όχι μόνο γίνονται, αλλά οι εκθέσεις των ελεγκτών γιατρών δημοσιεύονται στην Επίσημο Εφημερίδα Κρητικής Πολιτείαςⁱ. Σε κάθε νομό υπήρχε ένας Αστύατρος ή Αστυνομικός ιατρός, κατά την ορολογία της εποχής.

Στο Ρέθυμνο καθήκοντα Αστιάτρουⁱⁱ ασκούσε ο γιατρός Στυλιανός Μανουσέλης. Ο Στυλιανός Μανουσέλης του Γεωργίου (Αργυρούπολη 1864 – Ρέθυμνο 5 Ιανουαρίου 1933), γιατρός από την Αργυρούπολη με ρίζες στα Σφακιά. Μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας (1878) έγινε Σύμβουλος του Γενικού Διοικητή Κρήτης Φωτιάδη πασά. Πήρε μέρος στην επανάσταση 1896-98 ως οπλαρχηγός και πληρεξούσιος. Με την εγκαθίδρυση της Κρητικής Πολιτείας έγινε βουλευτής στην Κρητική Βουλή (1899). Υπηρέτησε ως αστίατρος Ρεθύμνης και ως νοσοκομειακός γιατρός, ενώ διετέλεσε για αρκετά χρόνια και πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου Ρεθύμνης. Σύζυγός του ήταν η Μυρσίνη, το γένος Εμμανουήλ Παπαδάκη. Το φαρμακείο που (κατά το σύνηθες) διατηρούσε ήταν στην περιοχή της Νερατζέςⁱⁱⁱ.

Από το 1901 μέχρι το 1905 βρίσκουμε δημοσιευμένες στην ΕΕΚΠ δέκα εκθέσεις του Μανουσέλη, οι οποίες αφορούν στον έλεγχο που πραγματοποίησε σε επιχειρήσεις υγειονομικού ενδιαφέροντος του Ρεθύμνου. Οι εκθέσεις υποβάλλονταν στον Νομάρχη Ρεθύμνης, που τότε ήταν ο Γεώργιος Μαρής. Οι επιχειρήσεις που ελέγχθηκαν ανήκαν στις ακόλουθες κατηγορίες: 1. Αρτοποιεία, 2. Παντοπωλεία και Οινοπωλεία, 3. Πανδοχεία (χάνια), 4. Ξενοδοχεία^iv και Μαγειρεία, 5. Ζαχαροπλαστεία και 6. Γαλακτοπωλεία. Για τα δημοτικά σφαγεία, τα κρεοπωλεία και ιχθυοπωλεία δεν υποβάλλονται και δεν δημοσιεύονται εκθέσεις, όμως ο Μανουσέλης στο τέλος μιας έκθεσής του αναφέρει επιλέξει ότι «αγρύπνως υπ’ εμού επιβλέπονται».

Αρτοποιεία

Η πρώτη επιθεώρηση (26-9-1901) δεν είχε ευχάριστα αποτελέσματα, τα οποία οΜανουσέλης περιγράφει με μελανά χρώματα: «…Τό τί ἐπί ἑνός ἑκάστου παρετήρησα, κρίνω περιττόν νά σᾶς περιγράψω. Τό ἐσωτερικόν τούτων ρερυπωμένον καί ἀκάθαρτον, πανταχοῦ κόνεις, ἀράχναι και ρύποι». Για τους εσωτερικούς χώρους και τα σκεύη γράφει: «…παρημελημένον ἀπό πολλοῦ τό ἐσωτερικόν ἀσβέστωμα, τό ταβάνωμα εἰς τοιοῦτον βαθμόν ἠμελημένον, ὥστε καθίσταται πηγή πάσης ἀκαθαρσίας, ἐπίσης καί τά δάπεδα. Φαντασθῆτε λοιπόν ἐντός τῶν τρωγλῶν τούτων τάς πρός παρασκευήν συσκευάς ἄνευ σκεπασμάτων, τάς σκάφας, τάς πινακωτάς, ἀγγεία, ψωμοπετσέτας καί τά τοιαῦτα, ὁποίας ἀκαθαρσίας καί κόνεις θά δέχωνται πρό καί κατά τήν παρασκευήν τῶν ἄρτων. Οἱ ἐργάται τούτων κατά τό πλεῖστον ρυπαροί, ρακένδυτοι καί ἀνυπόδητοι…».

Στη συνέχεια συνιστά επτά μέτρα που πρέπει να ληφθούν ώστε να εξασφαλιστούν συνθήκες καθαριότητας και υγιεινής για το συμφέρον των πολιτών. Αντιθέτως στις επιθεωρήσεις που έγιναν τα καλοκαίρια του 1902 και 1903 ο Μανουσέλης γράφει χαρακτηριστικά: «…τά ἀποτελέσματα ἀπό ἀπόψεως τάξεως και καθαριότητος ὑπήρξαν εὐάρεστα… ἅπαντα σχεδόν εὑρέθησαν νεοασβεστωμένα καί καθαρά, οἱ σοφάδες καί τά λοιπά σκεύη, τά διά τήν παρασκευήν καί ἐναπόθεσιν τῶν ἄρτων καθαρά καί αἱ σκάφαι καθαραί, τά δέ ὑλικά τά πρός παρασκευήν τῶν ἄρτων ἐκλεκτά καθαρά, καλῶς διατηρούμενα καί ἐπαρκώς προφυλασσόμενα…».

Στη συνέχεια ακολουθεί κατάλογος των ελεγχθέντων αρτοποιείων, όπου λόγω περιορισμένου χώρου της εφημερίδας δεν παρατίθενται τα αξιολογικά σχόλια του ελεγκτή γιατρού για το καθένα. Έτσι μαθαίνουμε ποιοι φούρνοι λειτουργούσαν τότε στο Ρέθυμνο, οι οποίοι αλφαβητικά είναι οι ακόλουθοι, κατά τα επώνυμα των ιδιοκτητών τους:

1. Μιχαήλ Βλάχου στην οδό Ρώσων (Εθν. Αντιστάσεως), 2. Πέτρου Βλάχου στην οδό Τσάρου (Αρκαδίου) αριθ. 159, 3. Χαρίδημου Γασπαράκη, 4. Χασάν Δερβισαλιδάκη, 5. Νικολάου Δημητράκη, 6. Κωνσταντίνου Καλογεράκη, 7. Μιχαήλ Κωστάκη, 8. Δημητρίου Λαγουδάκη (Περιβόλια), 9. Εμμανουήλ Μαργιόλου (Περιβόλια), 10. Γεωργίου Μισυρλή, 11. Γεωργίου Μιχελιουδάκη, 12. Αλεξάνδρου Μπιρολόγλου, 13. Σουλεϊμάν Μπουχαγιάρη, 14. Μιχαήλ Μπροσνερίτη, 15. Μάρκου Παπαδάκη, 16. Θωμά Παπακώστα, 17. Γεωργίου Α. Ροδινού, 18. Γεωργίου Μ. Ροδινού, 19. Παναγιώτου Ροδινού, 20. Εμμανουήλ Σκαλίδη, 21. Γεωργίου Τζανακάκη, 22. Μάρκου Τζέλεσι.

Παντοπωλεία και Οινοπωλεία

Και σ’ αυτήν την κατηγορία τα συμπεράσματα του ελέγχου δεν ήταν «ευἀρεστα», όπως γράφει ο Μανουσέλης στην έκθεσή του της 26-9-1901, στην οποία δεν τα αναφέρει ονομαστικά. Γράφει μεταξύ άλλων:

«…Καί τούτων ἡ καθαριότης καί εὐπρέπεια κατά πολλά παρημελημένη. Τό ἐσωτερικόν των άκάθαρτον καί ρυπαρόν. Ἀράχναι καί κόνεις ἐν ἀφθονίᾳ ἔκ τε τῶν τοίχων καί τῶν ταβανωμάτων. Τά πρός πώλησιν τρόφιμα, οἷον ὀπῶραι, τζερτζεβατικά, τυρογαλακτερά, ἐλαῖαι, ἄρτοι καί τά τοιαύτης φύσεως, ἀμελῶς καί ἀτάκτως ἐκτεθειμένα, προκαλοῦντα οὕτω την συναγέλασιν τῶν μυιῶν καί πάσηε ἄλλης ἀκαθαρσίας…».

Στη συνέχεια παραθέτει τέσσερα μέτρα, που πρέπει να ληφθούν, χωρίς όμως να αναφέρει ονομαστικά τα καταστήματα που ελέγχθηκαν.

Πανδοχεία (χάνια)

Την περίοδο που μας απασχολεί, δηλαδή τη πρώτη πενταετία του εικοστού αιώνα, τα αυτοκίνητα δεν είχαν φανεί στον Ρεθεμνιώτικο ορίζοντα. Δρόμοι της προκοπής δεν υπήρχαν και οι χωρικοί κατά δεκάδες κατέκλυζαν κάθε μέρα την πόλη με τα ζώα τους για τις δουλειές τους. Υπήρχε, επομένως, ανάγκη ύπαρξης πολλών χώρων για τη φύλαξη και την περιποίηση των ζώων. Έτσι δικαιολογείται ο μεγάλος αριθμός των πανδοχείων εκείνη την εποχή στο Ρέθυμνο.

Η επιθεώρηση των πανδοχείων δεν ήταν καθόλου ευχάριστη για το Μανουσέλη, ο οποίος περιγράφει την κατάσταση που αντιμετώπισε με τα πιο μελανά χρώματα: «Κάθε ἄλλο παρά κατάλληλοι εἶναι οἱ διά τήν ἐργασίαν ταύτην χρησιμοποιούμενοι χῶροι. Οἱ πλεῖστοι τῶν οἰκίσκων τούτων ἀδιέξοδοι καί σκοτεινοί, ἄνευ ἀερισμοῦ και φωτισμοῦ, ἀκάθαρτοι καί παρημελημένοι εἰς βαθμόν ἀπερίγραπτον, ἀράχναι, κόνεις, κόπρος καί λοιπαί ἀκαθαρσίαι ἐν περισσῇ ἀφθονίᾳ. Οἱ τοῖχοι ἀκάθαρτοι, τά δάπεδα ἀνώμαλα οὗ ἕνεκα τά οὖρα τῶν συχναζόντων ζώων λιμνάζοντα ἀποσυντίθενται καί ἀποσυντιθέμενα ἀναδίδουσιν ὀσμἀς ἐπιβλαβεῖς καί δυσαρέστους…».

Μετά σχεδόν δέκα μήνες, στις 17-6-1902 γίνεται νέα επιθεώρηση στα ίδια πανδοχεία, όπου τα αποτελέσματα είναι διαφορετικά και δείχνουν ότι οι ιδιοκτήτες συμμορφώθηκαν προς τις υποδείξεις του ελεγκτή πλην δύο, οι οποίοι «κατηγγέλθησαν ἁρμοδίως προς τιμωρίαν».

Στη συνέχεια παρατίθεται κατάλογος των πανδοχείων με τη θέση του καθενός:

• Στην περιοχή της Αμμόποτρας (Πλατεία Αγνώστου) ήταν τα χάνια των:
  

  

1. Αντωνάκη Ανδρέα & Σίας, 2. Βολιωνίτη Μουσταφά, 3. Εκκεκάκη Γεωργίου^v, 4. Ζακάκη Χαράλαμπου, 5. Λαμέρα Γισούφ, 6. Μοτσάκη Κωνσταντίνου, 7. Περινάκη Μεχμέτ, 8. Σταυριδάκη Νικολάου, 9. Φοβάκη Εμμανουήλ, 10. Φραγκιαδάκη Γεωργίου ή Νταλαμπελιανού και 11. Χαρκιαδάκη^vi Ανδρέα.

• Στην περιοχή της Μεγάλης Πόρτας, κυρίως στη σημερινή οδό Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, «παρά την συνοικίαν "Πεταλάδικα"» ήταν τα χάνια των:

1. Βερνάδου Μεχμέτ, 2. Βολιωνίτη Μουσταφά, 3. Κισσανάκη Αλή, 4. Κτιστάκη Μπεσήμ & Σίας, 5. Σκουντριδάκη Μεχμέτ, 6. Σπηλιανάκη Αλή, 7. Χαρκιαδάκη Αλεξάνδρου, 8. Χαρκιαδάκη Γισούφ και 9. Χαρκιαδάκη Κωσταντίνου.

• Σε άλλα σημεία της πόλης ήταν τα χάνια των:

1. Κριάρη Μιχαήλ και 2. Μαρκάκη Δημητρίου, στην οδό Ρώσων (σήμερα Εθνικής Αντιστάσεως), 3. Κτιστάκη Μπεσήμ στην οδό Κουτσουρόφσκι (σήμερα οδός Βοσπόρου), 4. Σταυριδάκη Μάρκου στην οδό Τειχών (σήμερα οι οδοί Γερακάρη και Δημακοπούλου), 5. Μεμισάκη Μεχμέτ στην οδό Καθαρά (σήμερα οδός Χαιρέτη), 6. Γοβατζιδάκη Θεμιστοκλή στην οδό Πρίγκιπος (σήμερα οδός Παλαιολόγου), 7. Γοβατζιδάκη Γεωργίου στην οδό Σκότους (σήμερα δεν υπάρχει, ήταν το λεγόμενο Σεϊτάν Τσαρσί ή Κατρουλοστενό, δυτικά και παράλληλα με την πλατεία Τίτου Πετυχάκη), 8. Μπετριδάκη Μουσταφά στην οδό Παρθένων (σήμερα οδός Μεσολογγίου), 9. Μπολάνη Αλή στην οδό Ναυαρίνου (σήμερα οδός Μαβίλη) και 10. Ντασένια Νουρή στην οδό Όλγας (σήμερα οδός Τσουδερών).

• Υπάρχουν τρεις επιθεωρήσεις στα πανδοχεία κατά το διάστημα 1901-1093. Στην τελευταία, όπου φαίνεται η κατάσταση να έχει βελτιωθεί, αναφέρονται και άλλα οχτώ πανδοχεία χωρίς να γίνεται λόγος για τη θέση τους:

1. Αβάτζου Εμμανουήλ, 2. Δρυγιανάκη Αριστόδημου, 3. Κατσόμπου Μουσταφά, 4. Μπιλαλάκη Αλή & Χουσεΐν, 5. Σπηλιανάκη Γισούφ, 6. Σταυριδάκη Μάρκου, 7. Τζανιδάκη Παντελή και 8. Χαρκιαδάκη Χουσεΐν.

Συνολικά αναφέρονται τριάντα χάνια, η πλειονότητα των οποίων ανήκει σε Οθωμανούς.

Ξενοδοχεία (Φαγητού) και Μαγειρεία

Σ’ αυτήν την κατηγορία τα πράγματα φαίνεται πως ήταν καλύτερα αν κρίνουμε από τα λεγόμενα του αστίατρου Μανουσέλη στην πρώτη πρόταση της έκθεσής του:

«Ἐκ τῆς ἀπροόπτου ἐπιθεωρήσεως και ἐξετάσεως ἑνός ἑκάστου τούτων ἐξήχθησαν αποτελέσματα σχετικῶς ευάρεστα, καθότι ἄλλων μέν τούτων ἡ ἐσωτερική καθαριότης, τά ἔπιπλα καί σκεύη, αἱ συσκευαί καίι λοιπά χρειώδη εὑρέθησαν ἐν ἐπαινετῇ καθαριότητι, ἄλλων δέ σχετική, τά δέ ὑλικά ἁπάντων κατά τό μᾶλλον ἤ ἦττον καλῆς ποιότητος καί καθαρά».

Η διάκριση σε Ξενοδοχεία/Εστιατόρια και σε Μαγειρεία των επιχειρήσεων αυτής της κατηγορίας έχει αξιολογικό χαρακτήρα. Τα ξενοδοχεία/εστιατόρια ήταν κάποια κλάση πιο πάνω από τα μαγειρεία, τόσο σε ποιότητα όσο και ποικιλία προσφερόμενων φαγητών. Ο Μανουσέλης διευκρινίζει αυτή τή διάκριση μεταξύ εστιατορίων και μαγειρείων με τα εξής λόγια: «…κατανεμητέα εἰς δύο διακεκριμένας κατηγορίας, εἰς πρωτεύοντα και δευτερεύοντα. Τά πρωτεύοντα (είναι) συστηματικά ἑστιατόρια, τά δέ δευτερεύοντα (είναι) μικρά τινά μαγειρεία εἰς ἅ παρασκευάζονται ἐπί ἁπλῶν ὀργάνων ἁπλᾶ και πρόχειρα φαγητά…».

Στη συνέχεια ο αστίατρος στην έκθεσή του παραθέτει κατάλογο των επιχειρήσεων φαγητού με κάποια αξιολογικά στοιχεία, αρνητικά ή θετικά, για την κάθε μια χωριστά. Θα τις αναφέρω μόνο με τα ονοματεπώνυμα των ιδιοκτητών χωρίς τα σχόλια του ελεγκτή με μια εξαίρεση, όπου τα σχόλια είναι πολύ επαινετικά.

Ο εστιάτορας
Δημ. Καλαϊτζιδάκης

Γράφει ο Μανουσέλης:

1. Άνώτερον κατά τε τήν τάξιν καί τήν ἐν γένει καθαριότητα εὑρέθη τό ὑπό τοῦ Κωνσταντίνου Κανδηλάκη και Σωτηρίου Τζιφάκη διευθυνόμενον^vii. Τούτου ἡ ἐσωτερική καθαριότης καί τάξις ἐπαινετή, αἱ τῆς μαγειρικῆς συσκευαί ἀπαστράπτουσαι καί κασσιτερωμέναι, τα ἔπιπλα, τα σκεύη και τα λοιπά χρειώδη ἐπιμελῶς καθαρά, τά δέ ὑλικά του καθαρώτατα καί ἐκ τῶν ἐκλεκτῶν (εστιατόριο).

Τα υπόλοιπα ήταν: 2. Αντωνακάκη Ανδρέα & Τζωρτζάκη Ευαγγέλου, 3. Βαβουράκη Κωνστανίνου, 4. Βάμβα Σωκράτη, 5. Βολανάκη ή Μπολάνη Μύρωνος, 6. Γαληνάκη Νικολάου, 7. Γοβατζιδάκη Θεμιστοκλή, 8. Ζωγραφάκη Δημητρίου, 9. Ηλιομαρκάκη Λαμπρινού, 10. Καλαϊτζιδάκη Δημητρίου & Χαραλάμπου στην οδό Αγίας Βαρβάρας, 11. Καλομενοπούλου Μιχαήλ, 12. Καντινέλη Χασάν, 13. Καπετανάκη Εμμανουήλ, 14. Καρκαντζιδάκη Αχμέτ, 15. Κιαγιαδάκη Ιωάννου, 16. Κουϊδή Ιωάννου (εστιατόριο), 17. Κριάρη Μιχαήλ, 18. Λαμπάκη Ἀντωνίου (εστιατόριο), 19. Μαηνωλά Μιχαήλ, 20. Μαθιουδάκη Εμμανουήλ, 21. Μαρκάκη Δημητρίου, 22. Μαυρομιχελάκη Εμμανουήλ, 23. Μουραγιάκη Μεχμέτ, 24. Μπεμπιδάκη ή Μπεμπή Ιωάννου, 25. Μπερμπεράκη Νταούτ, 26. Μπολάνη Ευαγγέλου, 27. Παπαντωνάκη Μιχαήλ, 28. Πετρομανωλάκη Εμμανουήλ, 29. Σηφάκη Νικολάου, 30. Σοφουλάκη Γεωργίου & Χαραλάμπου, 31. Σταυρακάκη Ηρακλέους, 32. Τζαννιδάκη Παντελή, 33. Τσαγκαράκη Νικολάου και 34. Φραδέλου Νικολάου.

Ζαχαροπλαστεία

Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται και τα εργαστήρια ζαχαροπλαστικής. 

Ο διανοούμενος ζαχαροπλάστης
 Ιωάννης Γρηγοριάδης (1850;-1930).

Στην έκθεση της επιθεώρησής του ο Μανουσέλης δείχνει να είναι ικανοποιημένος αφού γράφει: «Κατά τό πλεῖστον καί ταῦτα ἐν εὐαρέστω καταστάσει, ἡ ἐσωτερική καθαριότης καί τάξις ἐπιμεμελημένη, τά ἔπιπλα τῶν ἐντευκτηρίων λαμπρά καί ἐπιμεμελημένως καθαρά, τά σκεύη καί αἱ συσκευαί τῶν ἐργαστηρίων ἐν καλῇ καταστάσει καί καθαρά, τά ὑλικά καί προϊόντα τούτων καλῆς ποιότητος και καθαρά…». Αναπάντεχα για το ζαχαροπλαστείο Ιωάννου Γρηγοριάδου, το κατά τεκμήριο καλύτερο της πόλης, γράφει ότι «…δεν ἐφάνη ἀντάξιον τα[γς φήμης του».

Τα ζαχαροπλαστεία που αναφέρονται στην έκθεση του αστιάτρου είναι τα εξής:

1. Ριζά Αλεμηταράκη, 2. Ιωάννου Γρηγοριάδου, 3. Εμμανουήλ Μυλωνάκη & Ευαγγέλου Δρανδάκη, 4. Χριστοδούλου Πετσέλη, 5. Ηρακλέους Σιγανού και 6. Αλή Τσαουσάκη.

Γαλακτοπωλεία

Στην έκθεση της 1^ης Μαρτίου 1905 ο Αστίατρος αναφέρει ότι δυο φορές κατά το τελευταίο δεκαήμερο επιθεώρησε τα γαλακτοπωλεία της πόλης και στις δυο επιθεωρήσεις διαπίστωσε ότι α) το γάλα βρέθηκε φρέσκο και καλής ποιότητας, β) καθαρά βρέθηκαν και τα σκεύη εναπόθεσης του γάλακτος και γ) οι χώροι των γαλακτοπωλείων βρέθηκαν σε «επαινετή» καθαριότητα.

Τα γαλακτοπωλεία που επιθεωρήθηκαν ήταν τα εξής:

1. Ιβραήμ Αρναουτάκη, 2. Ιβραήμ Ατάκη, 3. Μουσταφά Καραντζεδάκη, 4. Αφών Κλαρωνάκη, 5. Αλή Κουφουδάκη, 6. Χατζή Ονταμπασάκη, 7. Στυλιανού Πατεράκη, 8. Αφών Πλανά, 9. Σουλεϊμάν Σουμαναγαδάκη, 10 Στυλιανού Σοφουλάκη, 11. Αλή Τσαουσάκη, 12. Μπεντρή Τσιλιγκιράκη, 13. Παύλου Φουντουλάκη, 14. Χατζή Βελή και 15. Χατζή Σαλαμή,

Επιθεώρηση της πόλης

Ο Αστίατρος Στυλ. Μανουσέλης δεν περιορίστηκε μόνο στον έλεγχο των καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος, αλλά επιθεώρησε και την πόλη, τόσο στα κεντρικά όσο και στα απόμερά της σημεία. Οι διαπιστώσεις του αναφέρονται στην από 26/9/1901 έκθεσή του προς τον Νομάρχη Ρεθύμνης. Ενώ οι «γενικές εντυπώσεις του ήταν «σχετικώς ευάρεστοι», οι παρατηρήσεις σε επί μέρους θέματα και σημεία δεν ήταν ιδιαίτερα κολακευτικές για την πόλη. 

Η παραλία του Ρεθύμνου το 1904, που τότε ικανοποιούσε πολλές… ανάγκες των Ρεθεμνιωτών.

Συγκεκριμένα αναφέρει ότι μερικοί δρόμοι, κυρίως μη κεντρικοί, είναι γεμάτοι τρύπες και χάσματα που επικοινωνούν με τους δημόσιους οχετούς και τους ιδιωτικούς βόθρους, με συνέπεια να αναδύονται δυσάρεστες και ανθυγιεινές οσμές. Σε πολλά μέρη αυτοί οι δρόμοι ρυπαίνονται και μολύνονται από τα βρώμικα νερά που τρέχουν από τους νεροχύτες των σπιτιών και κατακλύζουν το οδόστρωμα. Σε μερικά μέρη από τους περιοίκους ρίχνονται και συγκεντρώνονται σκουπίδια και άλλες ακαθαρσίες, οι οποίες εκτός της ασχήμιας μεταβάλλονται και σε νοσογόνους εστίες. Μερικά από αυτά τα μέρη έχουν μετατραπεί σε υπαίθρια ουρητήρια και αφοδευτήρια και ένα από αυτά είναι η αμμώδης παραλία από την αποβάθρα μέχρι τον προμαχώνα της Αμμόποτρας^viii.

Στη συνέχεια υποδεικνύει τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων.

Μετά το 1905 δεν βρίσκουμε δημοσιευμένες εκθέσεις υγειονομικών επιθεωρήσεων, πράγμα που σημαίνει είτε ότι σταμάτησαν να γίνονται είτε ότι σταμάτησαν να δημοσιεύονται πλέον.

[Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρεθεμνιώτικα Νέα της 16/7/2020].

i Οι εκθέσεις των επιθεωρήσεων είναι δημοσιευμένες στα εξής φύλλα του Γ΄ τεύχους: Αριθ. 66/22-11-1901, 44/25-6-1902, 72/21-9-1902, 85/8-9-1902, 36/26-6-1903, 43/25-7-1903, 67/25-10-1903, 56/19-8-1904 και 21/15-3-1905.

ii Αλλού αναφέρεται ως Αστύατρος και αλλού ως Αστυνομικός Ιατρός.

iii Τόσο τα βιογραφικά στοιχεία όσο και η φωτογραφία του Στ. Μανουσέλη, έχουν ληφθεί από το ανέκδοτο φωτοτυπημένο βιβλίο του Γ.Π. Εκκεκάκη «Ρεθεμνιώτες που πέρασαν αφήνοντας ίχνη».

iv Τα ξενοδοχεία εκείνη την εποχή διακρίνονταν σε ξενοδοχεία ύπνου και σε ξενοδοχεία φαγητού. Η επιθεώρηση αφορούσε τα ξενοδοχεία φαγητού, που σε επόμενες επιθεωρήσεις ονομάζονται εστιατόρια.

v Πρόκειται για τον παππού του αξέχαστου φίλου Γιώργου Π. Εκκεκάκη, του οποίου το χάνι ήταν το μετέπειτα Χάνι του Παττακού, εκεί που σήμερα στεγάζεται η ΚΕΔΗΡ.

vi Το επώνυμο Χαρκιαδάκης, που απαντάται αρκετές φορές στο κείμενο, σήμερα έχει επικρατήσει ως Χαλκιαδάκης.

vii Το εστιατόριο με το όνομα «Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» βρισκόταν στην οδό Τσάρου (Αρκαδίου) αρ. 103, ενώ απέναντι στον αρ. 88 ήταν το ξενοδοχείο ύπνου της ίδιας εταιρίας και με το ίδιο όνομα.

viii Μην ξεχνάμε ότι την εποχή που αναφερόμαστε δεν είχε κατασκευαστεί ακόμη η προκυμαία.