ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΚΙΣΑΜΟΥ ΚΑΙ ΣΕΛΙΝΟΥ 1842

ΜΙΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

ΤΗΣ ΚΙΣΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΕΛΙΝΟΥ ΤΟΥ 1842

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Τον Φλεβάρη του 1834 επισκέφθηκε την Κρήτη ο Άγγλος περιηγητής Robert Pashley, ο οποίος έμεινε στο νησί μέχρι τον Σεπτέμβρη του ίδιου χρόνου. Περιηγήθηκε όλη την Κρήτη και κατέγραψε τις εντυπώσεις του σε δίτομο έργο, το οποίο εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1837 με τίτλο Travels in Crete. Στον δεύτερο τόμο παραθέτει διάφορα στατιστικά στοιχεία για την οικονομία του νησιού, καθώς και μια στατιστική του πληθυσμού με τις χριστιανικές και τις οθωμανικές οικογένειες ανά χωριό. Η  «απογραφή» Pashley είναι η πρώτη καταγραφή του πληθυσμού της Κρήτης από την εποχή της Βενετοκρατίας και παρά το γεγονός ότι δεν έχει την εγκυρότητα μιας επίσημης απογραφής, εντούτοις μας δίνει μια εικόνα τόσο του συνολικού πληθυσμού, όσο και των δύο επιμέρους στοιχείων που τον συνθέτουν, δηλαδή του χριστιανικού και του μουσουλμανικού. Ο Pashley δεν αναφέρει από πού αντλεί τα πληθυσμιακά στοιχεία, υποπτευόμαστε όμως του δόθηκαν από την Αιγυπτιακή Διοίκηση του νησιού, η οποία ήταν περισσότερο εκσυγχρονιστική σε σχέση με την Τουρκική και πιθανότατα διέθετε τέτοια στοιχεία.

Εφτά χρόνια αργότερα, δηλαδή τον Φλεβάρη του 1841, με την έκρηξη της επανάστασης των αδελφών Χαιρέτη, κατέρχεται στην Κρήτη ο φιλόπατρις Ρεθεμνιώτης Εμμανουήλ Βυβιλάκης[1], φέρνοντας μαζί του φορητό τυπογραφείο το οποίο εγκαθιστά στον Βαφέ Αποκορώνου και εκδίδει για λίγους μήνες την επαναστατική εφημερίδα Ραδάμανθυς. Μετά το ατυχές τέλος της επανάστασης επιστρέφει στην Αθήνα όπου συνεχίζει την έκδοση του Ραδάμανθυ[2].

Θέλοντας να στηρίξει την άποψη ότι οι χριστιανοί ως πολυπληθέστεροι θα πρέπει να έχουν και την ευθύνη της διακυβέρνησης του νησιού δημοσιεύει, στα φύλλα 18 και 20 της 18^ης και της 31^ης Ιανουαρίου αντίστοιχα, την απογραφή του πληθυσμού των επαρχιών Κισάμου και Σελίνου, έχοντας ως βάση την απογραφή που δημοσίευσε ο Pashley και συμπληρώνοντάς την με στοιχεία που συνέλεξε ο ίδιος κατά την ολιγόμηνη παρουσία του στην Κρήτη. Στις προθέσεις του Βυβιλάκη ήταν να δημοσιεύσει σε συνέχειες τον πληθυσμό όλων των επαρχιών της Κρήτης κατά το πρότυπο της απογραφής του Pashley, όμως στην πορεία αντιλαμβανόμενος τη δυσκολία του εγχειρήματος εγκατέλειψε την προσπάθεια και περιορίστηκε στη δημοσίευση μόνο των παραπάνω δύο επαρχιών.

  Βλέπουμε λοιπόν στο φύλλο της 18^ης Ιανουαρίου, όπου δημοσιεύεται η απογραφή της επαρχίας Κισάμου, ότι είναι μικρές οι διαφορές με αυτήν του Pashley. Συγκεκριμένα στο σύνολο της επαρχίας ο Pashley δίνει 1458 χριστιανικές οικογένειες και 337 οθωμανικές, ενώ ο Βυβιλάκης δίνει αντίστοιχα 1559 και 241. Αντίθετα μεγάλες είναι οι διαφορές στην απογραφή της επαρχίας Σελίνου, που δημοσιεύεται στο φύλλο της 31^ης Ιανουαρίου. Εδώ ενώ ο Pashley δίνει σύνολο χριστιανικών οικογενειών 500 ο Βυβιλάκης τις ανεβάζει σε 904. Στις οθωμανικές οικογένειες του Σελίνου δεν υπάρχει μεγάλη διαφοροποίηση, αφού ο Pashley δίνει 451 και ο Βυβιλάκης 437.

Είναι αυτονόητο ότι δεν μπορούμε να δεχθούμε ως έγκυρη την καταγραφή Βυβιλάκη, αφού είναι προφανές ότι προσπαθεί να διογκώσει τους αριθμούς των χριστιανών, που ούτως ή άλλως είναι πολυπληθέστεροι των μουσουλμάνων, προκειμένου να στηρίξει το πάγιο αίτημα της Κρήτης προς τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις για απαλλαγή από τον Τούρκο δυνάστη.

Ο Βυβιλάκης προτάσσει των απογραφικών πινάκων το ακόλουθο κείμενο, στο οποίο εξηγεί τους λόγους οι οποίοι το οδήγησαν να προβεί σ’ αυτήν την ενέργεια, και στο οποίο ζητά τη βοήθεια των εντοπίων Κρητών, τόσο για τον πληθυσμό των χωριών όσο για την ορθή γραφή των τοπωνυμίων. Το κείμενο αυτολεξεί έχει ως εξής:

Κρίνομεν ἀπολύτως ἀναγκαῖον εἰς τὸν σκοπὸν τὸν ὁποῖον ἡ ἐφημερίς μας προέθετο νὰ δημοσιεύσωμεν ὀνομαστὶ τὰς ἐπαρχίας καὶ τὰ χωρία τῆς Κρήτης καὶ παραβάλοντες τοὺς αὐτόχθονας καὶ πρὸ ἀμνημονεύτων αἰώνων Κυρίους τῆς γῆς ταύτης χριστιανούς, μὲ τοὺς πρὸ 160 μόλις χρόνους, ληστρικῶς κατακτήσαντας αὐτὴν Τούρκους, νὰ ἐρωτήσωμεν τὴν χριστιανικὴν καὶ φιλάνθρωπον Εὐρώπην, καὶ αὐτοὺς ἀκόμη τοὺς νομίμους κληρονόμους τῆς γῆς τῶν ἰδίων αὐτῶν προγόνων τοὺς Κυρίους τῆς Κρήτης χριστιανοὺς, ἂν ἦναι δίκαιον, φιλάνθρωπον, ἔντιμον, χριστιανικόν καὶ σύμφωνον μὲ τὸν πολιτισμὸν τὸν ὁποῖον ἡ χριστιανική Εὐρώπη ζητεῖ νὰ διαδώσῃ εἰς τὸν κόσμον, νὰ δεσπόζωνται τοσαῦται χιλιάδες χριστιανῶν, ἐπιδεκτικῶν πάσης βελτιώσεως καὶ προόδου κοινωνικῆς, ἀπὸ τόσον ὀλίγους βαρβάρους μιᾶς ἀμεταβλήτου φυλῆς, καὶ παντάπασιν ἀντιθέτου εἰς τὰς κυριωτέρας ἀρχάς τῆς άνθρωπίνης κοινωνίας καὶ τὰ συμφέροντα.

Τὴν σύγκρισιν ταύτην ἀρχίζομεν κατὰ μίμησιν τοῦ Κ. Πάσλεϋ κατὰ τὸν κατάλογον τὸν ὁποῖον ἐπρόσθεσεν εἰς τὸ περὶ Κρήτης περίφημον σύγγραμμά του. Ἐκ τοῦ καταλόγου αὐτοῦ ἐρανισθέντες ὅσα ἠδυνήθημεν, ἐδιορθώσαμεν αὐτόν καὶ ἀνεπληρώσαμεν τὰ ἐλλείποντα λαβόντες τὴν εὐκαιρίαν ἐκ τῆς τελευταίας εἰς Κρήτην προσωπικῆς παρουσίας μας·  μ’ ὅλην ὅμως τὴν ὁποίαν ἐκάμαμεν ἐπιδιόρθωσιν δὲν ἀγνοοῦμεν πόσον ὁ κατάλογος οὗτος ἐνδέχεται νὰ μένῃ ἐλλειπής εἰσέτι κατὰ τὴν ἀκρίβειαν τῆς ποσότητος τῶν κατοίκων καὶ τῆς ἀκριβοῦς τῶν χωρίων ὀνομασίας καὶ τῆς θέσεως αὐτῶν, ὅθεν παρακαλοῦμεν τοὺς Κρῆτας, ὅσοι ἀναγινώσκοντες τὰ ὀνόματα τῶν χωρίων τῆς ἐπαρχίας των καὶ τὴν ποσότητα τῶν κατοίκων τοῦ χωρίου του ἕκαστος, νὰ μᾶς διευθύνῃ τὰς παρατηρήσεις του πρὸς περισσοτέραν ἀκρίβειαν ἂν τυχὸν ἡ περιγραφὴ μας δὲν ἦναι ἀκριβής.          

ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ

ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΚΙΣΑΜΟΥ

Χωριά[3]	Βυβιλάκης					Pashley
	Οικογένειες Χριστιανικές				Οικογένειες Τουρκικές	Οικογένειες Χριστιανικές	Οικογένειες Τουρκικές
Ἐνέα χωρία (Ἰναχώρια)	300				22	286	45
Σιρικάρι	-				-	60	0
Ἁγιοι Πάντες	Μεσώγαια [4]		216		15	216	16
Δαμάρτσο
Ἁγιος Γεώργιος
Καλυβιανή
Πιπεριανά
Ἀζογηρές
Δήλιφος
Κοῦτρι (φρούρ. Αρχαῖον)
Κεφάλα	-				30	-	-
Λουσακιαῖς	-				-	40	6
Πρινιάκος	-				-
Καναβᾶς	15				2	-	-
Καστέλι Κισάμου	0				30	0	30
Παλαιόκαστρον (Άπτεραι)[5]	35				5	35	5
Κουρφαλῶνας (Ἴσ. Ἀμφαλός)	6				2	6	2
Καλεριανά	26				5	26	5
Κουκουναρά	-				-	-	-
Καλάθεναις	30				2	30	2
Ἅγιος Κυριάννης	15				2	15	2
Τοπόλια	50				2	50	2
Ποταμίδα	50				10	50	10
Μουρί	30				2	30	2
Δραπανιᾶς	30				0	30	0
Βουργάρω	20				8	20	8
Νοπήγια	-				-	4	0
Κωστιανά	-				-	0	10
Περβολάκια	0				20	0	20
Ρόκα	-				-	-	-
Σφακοπηγάδι	-				-	-	-
Ἀρμενοχώρι	-				-	-	-
Μαλάθυρος	20				5	20	5
Πανέθυμος	30				10	30	10
Καρέ	0				10	0	18
Ἀνώσκελη	50				0	50	0
Ἀσπρουλιάνος	0				15	0	15
Ζυμπραγοῦ	3				20	3	20
Κακόπετρον	4				4	4	4
Ῥούματα	35				35	35	35
Βουκολιαῖς	0				50	0	50
Γαβαλομοῦρι	20				2	20	2
Μούλετε	30				2	30	2
Δρακόνα	-				-	-	-
Σπηλιά	60				1	60	1
Μαραθοκεφάλα	10				2	-	-
Γρυμπιλιανά	30				0	-	-
Σκουτελῶνας	60				0	60	0
Δέμπλα	-				-	-	-
Καμισιανά	20				0	-	-
Πολεμάρχι	38				4	38	4
Βούβαις	28				2	28	2
Πλακάλωνα	12				2	-	-
Νοχιά	28				0	28	0
Βασιλόπουλο	10				22	-	-
Γωνιά (Μοναστήριον)	Ροδοπού (Ακρωτήριον)			250	10	96	3
Ραβδούχας						20	0
Αστράτηγος						-	-
Μελισσουργιώ						-
Καμάρα Κουμούλι						18	2
Άσπρα νερά						-	-
Αφράτα						20	0
Τῆς Κισάμου τὸ ὅλον[6]		1559			241	1458	337

ΕΠΑΡΧΙΑ ΣΕΛΙΝΟΥ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΚΙΣΑΜΟΥ

ΜΕΣΗΜΒΡΙΝΟΔΥΤΙΚΩΣ[7]

Χωριά	Βυβιλάκης				Pashley
	Οικογένειες Χριστιανικές			Οικογένειες Τουρκικές	Οικογένειες Χριστιανικές	Οικογένειες Τουρκικές
Μουστάκος	20			8	6	2
Τσισκιανά	35			15	7	1
Βοθιανά	8			5	-	-
Σκλαβοπούλα	50			3	38	0
Καλάμι	-			-	12	0
Ἅγιος Θεόδωρος	10			1	12	4
Χασὶ	10			20	5	35
Πελεκάνος	6			18	6	10
Κατσιβελιανὰ	8			6	2	3
Τσαλιανὰ	10			4	3	0
Κακοκυνήγι	8			4	-	-
Κεφάλα	20			8	-	-
Σέλινον (Φρούριον)	30			10	-	-
Βληθιᾶς	8			3	8	3
Κάλαμος	3			10	0	12
Σπανιάκος	0			25	2	18
Κάδρος	10			10	0	0
Βορινό	2			15	-	-
Σπίνα	10			0	10	0
Κοντοκυνήγι	-			-	0	1
Βασιλάκι	-			-	3	0
Κακοδίκη	ΚΑΚΟΔΙΚΗ[8]		60	25	15	20
Παπαδιανὰ					2	2
Ἀρμὶ					-	-
Μαχιὰ					10	3
Ἀρχοντικά					-	-
Σφακὸς					12	2
Γρηγοριανὰ					5	3
Κεφάλι					-	-
Σαράκη[9]					0	20
Σταυρὸς					4	5
Δελιανὰ					-	-
Μεσώρουμα					0	12
Χόνδρου	36			45	-	-
Σάπιλος	-			-	4	18
Καμάρια	-			-	7	2
Στροβυλιαῖς	ΣΤΡΟΒΥΛΙΑΙΣ		50	20	6	30
Κουφή Καρὰ					-	-
Κατσοματάδο					-	-
Ἀλλιγούς					0	12
Μηλολιαίς[10]					0	8
Φλώρια					0	15
Δρὺς					0	16
Κοπετὴ					1	5
Ψαρογαριανά	-			-	0	3
Κάντανος	ΚΑΝΤΑΝΟΣ[11]		25	70	6	70
Πλεμενιανὰ
Μανολιανὰ
Τζεβρεμιανὰ
Τραχινιάκος
Χατζουδιανὰ
Τσαμπουρια[12]
Ἀνισαράκι
Τροδιανὰ
Ἀρχοντικὰ
Σηδεριανὰ
Λαμπυριανὰ
Μπενουδιανὰ
Τζαγκαριανὰ
Κουφαλοτό
Μπαπακάδω
Ροδοβάνι	ΡΟΔΟΒΑΝΙ[13]		105	45	30	1
Συμβροῦ					-	-
Στράτη					0	12
Ἀχλαδιάκαις					0	10
Ἀζωηρὲς					0	15
Ἀσφενδυλαῖς					5	3
Πλατανιᾶς					-	-
Προδρόμι					-	-
Τεμένια					14	8
Μυρτὲς					-	-
Μάζα					-	-
Λιβάδα					8	7
Ἀγριλὲς					18	6
Ἐβραῖς					-	-
Μονὴ	10			10	4	12
Λιβαδᾶς	35			0	30	0
Κωστογέρακον	35			0	20	0
Μαράλια	25			5	17	2
Τζαγκαριάκο	0			10	0	10
Λουκιανὰ	20			15	2	6
Σκαφιδάκια	10			5	-	-
Ἐργαστήριον	30			2	27	10
Καμπανοῦ	50			4	37	4
Ξανθουδιανὰ	80			10	-	-
Πρινὲ					22	7
Τσάκονας					-	-
Ἀπανωχώρι					30	1
Ἁγία Εἰρήνη	60			2	50	2
Της Σελίνου τὸ ὅλον[14]		904		437	500	451

Μετά την παράθεση του πίνακα της επαρχίας Σελίνου ο Βυβιλάκης σημειώνει με πικρία: Ένταῦθα βλέπομεν, ὅτι μολονότι ἡ ἐπαρχία αὕτη εἶναι μία ἐξ ἐκείνων αἵτινες ἔχουσι τοὺς περισσοτέρους τούρκους, οἱ χριστιανοὶ ὑπερβαίνουν αὐτοὺς διπλασίως τόσον κατὰ τὸν ἀριθμὸν καθὼς καὶ κατὰ τὴν ἀνδρίαν — ἀλλὰ…

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Εν Χανίοις, τχ. 2/2008, σς. 21-30.

---

[1] Για τον Εμμανουήλ Βυβιλάκη βλ. Μιχάλη Τρούλη, Εμμανουήλ Βυβιλάκης: Η ζωή, η δράση και το έργο του, Ρέθυμνο 1991 και 2005. Ένδειξη της φιλοπατρίας του είναι το γεγονός ότι, όταν μετά απουσία πάρα πολλών χρόνων αποφάσισε τον Ιούνιο του 1880 να επιστέψει στο Ρέθυμνο, με το που πάτησε τα γενέθλια χώματα η καρδιά του δεν άντεξε την τόση συγκίνηση και σταμάτησε να χτυπά.

[2] Ο Ραδάμανθυς εκδόθηκε με μικρές διακοπές από το 1841 μέχρι το 1879. Μεγάλο μέρος της εφημερίδας διασώθηκε και φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.

[3] Στα ονόματα των χωριών διατηρείται η ορθογραφία του Βυβιλάκη.

[4] Ο Βυβιλάκης υποσημειώνει: Μεσώγαια > Μουσώγαια > Μουσῶν Γαῖα. Λαβοῦσα τὴν ἐπωνυμίαν ἡ θέσις έκ τῆς ἔριδος ἐκεῖσε τῶν Μουσῶν καὶ Σειρήνων, καθ’ ἣν αἱ Μοῦσαι νικήσασαι, καὶ τὰς πτερύγας τῶν Σειρήνων ἀπέκοψαν φέρουσαι ἐξ ἐκείνων πτερόν τι ὡς σημεῖον τῆς νἰκης ἐπί τοῦ μετώπου των· ἐκ τούτου συμπεραίνουν ἀρχαιολόγοι τινές, ὅτι ἐπεκράτησεν ἡ συνήθεια εἴς τινας τῶν Ἑλληνίδων νὰ προσαρτῶσι πτερὸν τι μικρότατον ἀγκιστροειδὲς μέλαν μεταξὺ τῆς χωρίστρας (πάντῃ διαφέρον τῶν μεγάλων πτερῶν τοῦ συρμοῦ τῆς Εὐρώπης) ὡς στολισμόν εἰς τὸ μέτωπόν των.

[5] Ο Βυβιλάκης υποσημειώνει: Ἐκ τοῦ ἀπτέρους ποιήσασαι τὰς Σειρήνας αἱ Μοῦσαι ἐρίσασαι περὶ μουσικῆς καὶ νικήσασαι ταύτας.

[6] Τα σύνολα που δίνει ο Βυβιλάκης είναι λανθασμένα αφού, σύμφωνα με τον αριθμό των οικογενειών που δίνει ανά χωριό, οι χριστιανικές οικογένειες της Κισάμου ανέρχονται σε 1561 και οι μουσουλμανικές σε 353.

[7] Ο Βυβιλάκης υποσημειώνει: Ἐπιμήκης οὖσα ἡ Κρήτη, διατέμνεται ἀπὸ μίαν σειρὰν ὀρέων ἀπὸ ἀνατολάς μέχρι δυσμῶν ἐν τῳ μέσῳ· εἰς δὲ τοὺς πρόποδας τῶν ὀρέων αὐτῶν κεῖνται αἱ διάφοροι αὐτῆς ἐπαρχίαι ἐκτεινόμεναι μέχρι τῆς παραλίας, ἀνὰ μία πρὸς ἄρκτον καὶ μία πρὸς μεσημβρίαν.

[8] Ο Βυβιλάκης υποσημειώνει: Εἰς τὰ χωρία ταῦτα ἦσαν ὑπὲρ τὰς 250 χριστιανικαὶ οἰκογένειαι καὶ τὰς ἠφάνισεν ἡ θηριοδία τῶν Τούρκων τὸ 1821.

[9] Προφανώς εννοεί Σαρακήνα.

[10] Προφανώς εννοεί Μηλωναῖς

[11] Ο Βυβιλάκης υποσημειώνει: Εἰς τὴν ἐν Χαλκηδόνι σύνοδον ἀναφέρεται ἐπίσκοπός τις Καντάνου Παῦλος· εἰς τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει Γ΄ ἕτερός τις Γεώργιος, καὶ εἰς τὴν έν Νικέᾳ Β΄ ἄλλος τις Φώτιος· και σήμερον…

[12] Ίσως εννοεί Τσαμπουριανά.

[13] Ο Βυβιλάκης υποσημειώνει: Πλησίον τῆς πολίχνης αύτῆς ἐπὶ ἑνὸς λόφου πρὸς ἀνατολὰς εὑρίσκεται πλῆθος ἐρειπίων ἀρχαίας πόλεως. Τὸ Καμάρι, ὕδωρ διαυγέστατον καὶ ὑγιεινὸν ἀπὸ τοὺς πρόποδας τῶν ὀρέων τῆς Λιβάδος πηγάζον, ἔτι καὶ σήμερον, διερχόμενον διὰ μέσου τῆς ἀρχαίας αὐτῆς πόλεως ἔφθανεν εἰς τὴν παραλίαν Σύϊαν, καθὼς φαίνεται εἰσέτι είς διάφορα μέρη τὸ ὑδραγωγείον αὐτοῦ.

[14] Και στην επαρχία Σελίνου το άθροισμα που δίνει ο Βυβιλάκης είναι λανθασμένο, αφού σύμφωνα με τον αριθμό των οικογενειών που δίνει ανά χωριό, οι χριστιανικές οικογένειες του Σελίνου ανέρχονται σε 879 και οι μουσουλμανικές σε 433.