ΤΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΟ ΜΑΣΤΑΜΠΑΣ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

ΤΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΟ “ΜΑΣΤΑΜΠΑΣ”

Οικιστική και πληθυσμιακή εξέλιξη

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Τάφοι τύπου μασταμπά.

            Το τοπωνύμιο Μασταμπάς σε όλη την ελληνική επικράτεια απαντάται μόνο στις πόλεις του Ηρακλείου και του Ρεθύμνου. Με το συγκεκριμένο τοπωνύμιο στο Ρέθυμνο ασχολήθηκαν ήδη από από το 1960 ο δάσκαλος Ιωάννης Αλεξανδράκης από τον Κισσό Αγίου Βασιλείου και ο γιατρός Εμμανουήλ Φραγκεδάκης από τις Βρύσες Αγίου Βασιλείου. Ο πρώτος με δυο συνεχόμενα δημοσιεύματα με τίτλο “Ο Μασταμπάς και το Ρέθεμνο” στην εφημερίδα Κρητική Επιθεώρησις τον  Απρίλη του 1960 δίνει τη δική του εκδοχή για το τοπωνύμιο. Υποστηρίζει ότι η λέξη είναι Αραβική και σημαίνει τάφος σε σχήμα πεζούλας. Διατυπώνει, χωρίς να δίνει απάντηση, τα ερωτήματα: ποιοί ονόμασαν τη συνοικία Μασταμπά, πότε και γιατί; Διερωτάται μήπως οι Άραβες κατά την περίοδο της Αραβικής κατάκτησης, μήπως οι Αιγύπτιοι κατά την περίοδο της Αιγυπτιακής διοίκησης την δεκαετία 1830-1840 ή μήπως οι Τούρκοι παρά το γεγονός ότι δεν είναι τουρκική λέξη.
Ο γιατρός Εμμανουήλ Φραγκεδάκης τρεις μήνες αργότερα δημοσιεύει στην ίδια εφημερίδα σύντομο κείμενο για τον Μασταμπά, όπου στην ουσία υποστηρίζει ό,τι και ο Αλεξανδράκης αναφορικά με την Αραβική προέλευση και τη σημασία της λέξης. Για το τοπωνύμιο υποστηρίζει ότι ονομάστηκε έτσι λόγω της γειτνίασης με τα οθωμανικά νεκροταφεία της πόλης, όπου υπήρχαν πολλοί μασταμπάδες τάφοι.

            Σήμερα με την ευκολία και την απεριόριστη δυνατότητα πρόσβασης στις πηγές, που μας παρέχει το διαδίκτυο, διαπιστώνουμε ότι σε γενικές γραμμές είχαν δίκιο οι δυο αείμνηστοι Ρεθεμνιώτες ερασιτέχνες ιστοριοδίφες όσον αφορά την προέλευση της λέξης. 

Σχεδιάγραμμα του Angelo Oddi του 1607.

Σύμφωνα με αυτές τις πηγές μασταμπάς στα Αραβικά σημαίνει την πέτρα που είναι επίπεδη από πάνω, έχει σχήμα τραπεζίου και χρησιμοποιείται για κάθισμα. Γι αυτό η λέξη μασταμπάς μεταφράζεται με λέξεις που έχουν παρεμφερή έννοια και σημασία, όπως: κάθισμα, θρανίο, έδρα, πάγκος, εδώλιο, πεζούλι, αναβαθμίδα, ταράτσα, δώμα, εξέδρα κλπ. Τον όρο εισήγαγε στην αιγυπτιολογική έρευνα ο Γάλλος αρχαιολόγος Auguste Mariette, που παρατήρησε την ομοιότητα του πέτρινου καθίσματος (μασταμπά) με τα βασιλικά και ιδιωτικά ταφικά συγκροτήματα σε σχήμα ορθογώνιου παραλληλεπίπεδου που έμοιαζαν με τεράστιο θρανίο (Εικ. 1).

Ενώ λοιπόν δεν υπάρχουν απορίες όσον αφορά το τοπωνύμιο μασταμπάς από γλωσσολογική άποψη, τα ερωτήματα που έθεσε ο αείμνηστος δάσκαλος Αλεξανδράκης παραμένουν αναπάντητα. Μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν για το πότε, γιατί και από ποιους ονομάστηκε η περιοχή Μασταμπάς. 

Η εκδοχή του αείμνηστου Φραγκεδάκη, ότι η περιοχή ονομάστηκε Μασταμπάς λόγω γειτνίασης με τα μουσουλμανικά νεκροταφεία, δεν φαίνεται και πολύ πειστική, αφού και άλλες περιοχές γειτνίαζαν με τα νεκροταφεία αυτά χωρίς να πάρουν το όνομα Μασταμπάς. Επίσης δεν φαίνεται πιθανή η εκδοχή ότι η περιοχή ονομάστηκε έτσι εξ αιτίας της ομοιότητας του λόφου με μασταμπά λόγω της βαθμιδωτής διαμόρφωσης του εδάφους.

 Σχεδιάγραμμα του Francesco Basilicata, όπου δεξιά στη

 λεπτομέρεια φαίνεται ο οικισμός των Τσικαλαριών

 (BORGO) και δυτικότερα ο αγωγός ύδρευσης της 

πόλης (CONDUTTO DELLA FONTANA).

            Η πιο πιθανή -κατ' εμέ- εξήγηση του τοπωνυμίου είναι ότι στον τεκέ του Βελή Πασά υπήρξε κάποτε τάφος τύπου μασταμπά κάποιου διακεκριμένου μουσουλμάνου (πιθανότατα ιερωμένου) και απ' αυτόν πήρε το όνομα και η ευρύτερη περιοχή. Ο τεκές είναι από τους παλαιότερους στην Κρήτη, αφού ιδρύθηκε τα πρώτα χρόνια μετά την Οθωμανική κατάκτηση του Ρεθύμνου. Ο τάφος δεν υπάρχει σήμερα, αλλά είναι πολύ πιθανό να καταστράφηκε σε κάποια φάση της μακρόχρονης διαδρομής του τεκέ, αφού όμως πρόλαβε να ονοματοδοτίήσει την περιοχή. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι και στον Μασταμπά του Ηρακλείου υπήρχε τεκές, άρα ανάλογη ερμηνεία μπορεί να δοθεί και σε αυτό το τοπωνύμιο. Ο λόφος του Ευλιγιά είναι άλλο ένα παράδειγμα στο Ρέθυμνο, όπου ένας τάφος ονοματοδότησε όλη την περιοχή που καλύπτει ο ομώνυμος λόφος.

            Αυτά όσον αφορά το τοπωνύμιο και την ερμηνεία του. Ας δούμε τώρα το θέμα της κατοίκησης της περιοχής. Στις βενετσιάνικες αποτυπώσεις του Ρεθύμνου, που ευτυχώς είναι αρκετές και απεικονίζουν το Ρέθυμνο την περίοδο της Βενετοκρατίας, η περιοχή φαίνεται τελείως άδεια από κτίσματα. 

Πίνακας αγνώστου ζωγράφου περ. 1630.

Πιο κάτω παρατίθενται μερικά σχεδιαγράμματα του πρώτου μισού του 17ου αιώνα, όπου, όπως είπαμε,  η περιοχή του Μασταμπά φαίνεται να μην έχει καθόλου κτίσματα, ενώ αντίθετα στην περιοχή που βρίσκεται ανατολικότερα και σήμερα είναι γνωστή ως περιοχή της Σχολής Χωροφυλακής, υπάρχει ένας ολόκληρος οικισμός.

Στην Εικ. 2 βλέπουμε ένα σχεδιάγραμμα του Angelo Oddi έτους 1607,  όπου  ο Μασταμπάς, που βρίσκεται δυτικά του αγωγού ύδρευσης της πόλης, δεν έχει κτίσματα. Αντίθετα ανατολικά του αγωγού ύδρευσης, στη σημερινή περιοχή της Σχολής Χωροφυλακής, υπάρχει ένας αρκετά εμφανής οικισμός. Ο οικισμός αυτός που εμφανίζεται σε όλα τα σχεδιαγράμματα  του πρώτου μισού του 17ου αιώνα ονομαζόταν Τσικαλαριά, σύμφωνα με ανακοίνωση του Γιώργη Εκκεκάκη στο συνέδριο Της Βενετιάς το Ρέθυμνο, που πραγματοποιήθηκε στο Ρέθυμνο το 2002.

            Στην επόμενη εικόνα (Εικ. 3) βλέπουμε ένα πολύ όμορφο σχεδιάγραμμα του Francesco Basilicata σχεδιασμένο το 1618, δηλαδή 11 χρόνια μετά από εκείνο του Oddi. Και σε αυτό η περιοχή του Μασταμπά είναι χωρίς κτίσματα, ενώ ο οικισμός των Τσικαλαριών εμφανίζεται πιο εκτεταμένος απ' ότι στην pianta του Oddi. Μάλιστα ο Basilicata σημειώνει την περιοχή με τη λέξη Borgo, λέξη που χαρακτηρίζει τους εκτός των τειχών οικισμούς. Επίσης στην εικόνα φαίνεται καθαρά ο αγωγός ύδρευσης της πόλης που ξεκινά από τη Μάνα του Νερού και φτάνει μέχρι τη Μεγάλη Πόρτα.

Σχέδιο του Rafaello Monnani του 1631.

            Το Ρέθυμνο είναι η μοναδική πόλη στον ελλαδικό χώρο και μια από τις λίγες  στον κόσμο που έχουν το προνόμιο να έχουν αποτυπωθεί σε ελαιογραφία και μάλιστα τόσο παλιά και με τόση λεπτομέρεια (Εικ. 4). Πρόκειται για τον γνωστό πίνακα του Ρεθύμνου που φυλάσσεται στο Δημαρχείο της πόλης. Ο πίνακας έχει χρονολογηθεί κατά προσέγγιση περίπου στο 1630. Ο άγνωστος καλλιτέχνης αποτυπώνει στην περιοχή του Μασταμπά κάποια κτίσματα που δεν υπάρχουν στο σχεδιάγραμμα του Basilicata. Ίσως χτίστηκαν στο διάστημα των 10 με 15 χρόνων που χωρίζουν τις δυο εικόνες. Τα δύο μεγαλύτερα μοιάζουν με εκκλησίες. Το εξώβουργο ή Τσικαλαριά αποτυπώνονται πολύ παραστατικά με μια μεγάλη εκκλησία με εντυπωσιακό καμπαναριό στη μέση του οικισμού.

Το σχεδιάγραμμα του Marco Boschini του 1651.

         Σε μια απεικόνιση του 1631 από τον Rafaello Monnani βλέπουμε το Ρέθυμνο με διαφορετική προοπτική από τις προηγούμενες (Εικ. 5). Φαίνεται ο επιμήκης οικισμός των Τσικαλαριών και δυτικά του στην περιοχή του Μασταμπά τρία κτίσματα τα δυο από τα οποία μοιάζουν με εκείνα που εικονίζονται στον πίνακα του άγνωστου ζωγράφου που είδαμε προηγουμένως, τόσο  ως προς το σχήμα όσο και ως προς τη θέση και τη διάταξη. Ίσως αυτό να είναι μια λεπτομέρεια που μπορεί να βοηθήσει στην προσπάθεια χρονολόγησης του πίνακα.

   Το σχεδιάγραμμα του Marco Boschini του 1651 σηματοδοτεί το τέλος της Βενετοκρατίας και την αρχή της Τουρκοκρατίας, σ' αυτό βλέπουμε (σε κύκλο) τον οικισμό των Τσικαλαριών σαφώς μικρότερο από τις προηγούμενες απεικονίσεις (Εικ. 6).

  Απ' όσα είδαμε μέχρι τώρα προκύπτει το ασφαλές συμπέρασμα ότι μέχρι την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς το 1646 η περιοχή του Μασταμπά δεν είχε ακόμη κατοικηθεί, ενώ αντίθετα λίγο ανατολικότερα υπήρχε ένας ακμάζων οικισμός. Όμως και κατά την περίοδο της πρώιμης Τουρκοκρατίας, δηλαδή κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, δεν φαίνεται να υπάρχει οικιστική δραστηριότητα στην περιοχή. Ακόμη και ο οικισμός των Τσικαλαριών, που εμφανίζεται τόσο ακμαίος στα σχεδιαγράμματα που είδαμε, αρχίζει σιγά-σιγά να φθίνει. Οι πληροφορίες γι' αυτήν την περίοδο προέρχονται κυρίως από ιεροδικαστικά έγγραφα των ιεροδικείων της Κρήτης.

Λεπτομέρεια της κάτοψης του
οικισμού από το σχέδιο του G.
Wilkinson του 1850 με τους 
πέριξ δρόμους

 

Σχεδιάγραμμα του G. Wilkinson
 του 1850.

Κάποια σχεδιαγράμματα περιηγητών αυτής της περιόδου δεν φαίνεται να είναι αξιόπιστα αφού είναι σε μεγάλο βαθμό αντιγραφές παλαιότερων απεικονίσεων του Ρεθύμνου.
    Στα ιεροδικαστικά έγγραφα που μόλις αναφέραμε υπάρχουν αρκετές αναφορές στον Τεκέ του Βελή πασά και στο Βαρόσι του Ρεθύμνου. Η λέξη βαρούσι ή βαρόσι κατά τον Νικόλαο Σταυρινίδη είναι Ουγγρική και σημαίνει  προάστιο ή την έξω από τα τείχη συνοικία. Σε ιεροδικαστικό έγγραφο του 1657 αναφέρεται η φράση: ...κατοίκου της συνοικίας Veli Aga του Βαρουσίου Ρεθύμνης.  Σε άλλο ιεροδικαστικό έγγραφο της ίδιας εποχής αναφέρεται: ...ο μαχαλάς του Βελή Αγά στο Βαρόσι του Ρεθύμνου. Επίσης σε έγγραφο του 1658 αναφέρεται η φράση: ...πωλεί την εν τη συνοικία Βελή Ρεθύμνης οικίαν. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι στα έγγραφα γίνεται αναφορά σε συνοικία Βελή Αγά στο Βαρόσι Ρεθύμνου. Με δεδομένο όμως ότι το μόνο μεγάλο κτίσμα που χτίζεται στην περιοχή το 1651 είναι ο τεκές του Βελή πασά, είναι φανερό πως τα έγγραφα αναφέρονται στην συνοικία Τσικαλαριά ή Βούργο που είδαμε προηγουμένως στις διαφάνειες και όχι σε μια νέα συνοικία.

Η οδός Ξηρουχάκη όπως είναι σήμερα
 με το παλιό πλακόστρωτο.

            Τη λέξη Μασταμπάς τη συναντάμε για πρώτη φορά σε ιεροδικαστικό έγγραφο του 1721, όπου αναφέρεται η φράση: ...του έξωθι της πόλεως ευρισκομένου τζαμίου του αειμνήστου Βελή Πασά (=Μασταμπά). Επίσης σε έγγραφο του 1735 υπάρχει η φράση: ...η βρύσις η ευρισκομένη εις τον τοίχον εις το Βαρούσι ήτοι εις τον Μασταμπά. Βλέπουμε ότι στην πρώτη περίπτωση ο μεταφραστής του εγγράφου ταυτίζει το τζαμί με τον Μασταμπά, γεγονός που ενισχύει τον ισχυρισμό μας ότι από κάποιον τάφο στο χώρο του τζαμιού ονομάστηκε Μασταμπάς και η ευρύτερη περιοχή. Στη δεύτερη περίπτωση η ευρύτερη περιοχή του Βαρουσίου ταυτίζεται με τον Μασταμπά. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι, ενώ μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα το Βαρούσι ταυτιζόταν με τον οικισμό των Τσικαλαριών, από τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα αρχίζει να ταυτίζεται με έναν νέο οικισμό που ονομάζεται Μασταμπάς, σημάδι πως τα Τσικαλαριά φθίνουν και ο Μασταμπάς τα διαδέχεται. 

            Για έναν και πλέον αιώνα δεν έχουμε πληροφορίες για την οικιστική εξέλιξη της περιοχής, ως το 1850 που έχουμε μια χαρτογράφηση της περιοχής του Ρεθύμνου από τον Βρετανό G. Wilkinson (Εικ. 7+8). Ο Wilkinson είναι ο πρώτος που αποτυπώνει σε κάτοψη τον οικισμό του Μασταμπά, ο οποίος το 1850 είναι ήδη μια συμπαγής και πλήρως διαμορφωμένη συνοικία ακριβώς στη θέση που τη γνωρίζουμε και σήμερα. Ακόμη και οι βασικοί οδικοί άξονες σε γενικές γραμμές παραμένουν ίδιοι μέχρι σήμερα. Η οδός Ξηρουχάκη δεν ήταν διαμπερής, αλλά σχηματιζόταν από δυο μικρά αδιέξοδα .

 Το Ρέθυμνο τη δεκαετία του 1880. Ο Μασταμπάς σε πρώτο πλάνο αριστερά.

            Ένα άλλο τεκμήριο για τον οικισμό του Μασταμπά, μεταγενέστερο κατά περίπου 30 χρόνια από το σχέδιο του Wilkinson, είναι η παρατιθέμενη αχρονολόγητη φωτογραφία, η οποία φυλάσσεται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης (Εικ. 10). Η φωτογραφία μπορεί να χρονολογηθεί κατά προσέγγιση με βάση το γεγονός ότι υπάρχει ο μιναρές του τζαμιού της Βαλιδέ Σουλτάνας στη Μεγάλη Πόρτα, ο οποίος χτίστηκε το 1878, ενώ δεν έχει χτιστεί ακόμη ο μιναρές της Νερατζές, που χτίστηκε την τριετία 1887-1890. Κατά συνέπεια με terminus ante quem το 1888 και terminus post quem το 1878 συμπεραίνουμε ότι η φωτογραφία τραβήχτηκε μέσα σ' αυτή τη δεκαετία.  Σε πρώτο πλάνο αριστερά φαίνεται μέρος του οικισμού του Μασταμπά. Στο κέντρο το τριγωνικό τουρκικό νεκροταφείο είναι το οικόπεδο όπου χτίστηκε αργότερα το Γυμνάσιο Αρρένων. Ο διαγώνιος δρόμος που οδηγεί στην πόλη είναι η σημερινή οδός Μαρκέλλου. Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν υπάρχει ο πλάτανος που δεσπόζει σήμερα στη ΝΔ γωνία του οικοπέδου του Γυμνασίου Αρρένων.

            Για να παρακολουθήσομε την πληθυσμιακή εξέλιξη του Μασταμπά έχουμε στη διάθεσή μας τέσσερις απογραφές, που καλύπτουν μια περίοδο περίπου μισού αιώνα, δηλαδή από το 1881 μέχρι το 1928, και είναι οι απογραφές κατά τις οποίες ο Μασταμπάς απογράφεται χωριστά από την υπόλοιπη πόλη.

Κατά την εξαιρετικά αναλυτική απογραφή του 1881 ο Μασταμπάς εμφανίζει τα εξής αποτελέσματα: Άνδρες 89 - Γυναίκες 72 – Σύνολο κατοίκων 161.

Αν αυτόν τον πληθυσμό τον διακρίνουμε κατά το θρήσκευμα βλέπουμε ότι η συντριπτική πλειονότητα είναι Μουσουλμάνοι. Συγκεκριμένα έχουμε: 158 Μουσουλμάνους και μόλις 3 Χριστιανούς. Αν τους δούμε ως οικογένειες έχουμε 43 Μουσουλμανικές και μόνο μία Χριστιανική.

    Στην επόμενη απογραφή, που γίνεται 20 χρόνια μετά, δηλαδή το 1900 επί Κρητικής Πολιτείας, ο Μασταμπάς εμφανίζει αύξηση του πληθυσμού του κατά 60%:

Χάρτης του 1925 του λοχαγού Κ.
Παπαθανασίου,όπου σημειώνεται
η “έπαυλις Ρωλόγη”.

Συγκεκριμένα ενώ το 1881, όπως είδαμε, είχε 161 κατοίκους το 1900 ο συνολικός πληθυσμός φτάνει τους 264. Από αυτούς οι 61 είναι Χριστιανοί και οι 203 Μουσουλμάνοι. Η αύξηση αυτή οφείλεται κατά πάσα πιθανότητα στο γεγονός ότι επιτράπηκε η οικοδόμηση και κατοίκηση εκτός των τειχών της πόλης, τα οποία άλλωστε κατεδαφίστηκαν αμέσως μετά την κήρυξη της Αυτονομίας το 1898.

   Κατά την απογραφή του 1920, που είναι η επόμενη, διαπιστώνουμε μια μείωση του πληθυσμού του Μασταμπά κατά 23 άτομα, δηλαδή από 264 κατοίκους τώρα περιορίζονται στους 241, από τους οποίους οι 135 είναι άνδρες και οι 106 γυναίκες. Η μείωση είναι λογική και αναμενόμενη αφού πολλοί Τούρκοι αναχώρησαν από την Κρήτη μετά την κήρυξη της Αυτονομίας και πριν την επίσημη ανταλλαγή των πληθυσμών.

    Στην επόμενη απογραφή του 1928, που είναι και η τελευταία στην οποία απογράφεται χωριστά ο Μασταμπάς, έχουμε μια κατακόρυφη μείωση του πληθυσμού του από 241 που ήταν το 1920 σε μόλις 41 άτομα από τα οποία μόνο τα 7 εμφανίζονται να είναι πρόσφυγες. Μου είναι ακατανόητη αυτή η μείωση γιατί ναι μεν αποχώρησαν οι Τούρκοι, αλλά τη θέση τους πήραν οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ίσως κάποιος από τους παλαιούς κατοίκους του κάτω Μασταμπά θα μπορούσε να μας λύσει την απορία.

 Ο γιατρός Σταμ. Ρολόγης

 (1874-1946), πρώτος οικιστής

του πάνω Μασταμπά.

   Μέχρι το 1950 δεν φαίνεται να υπάρχει οικοδομική δραστηριότητα στην περιοχή. Μοναδικός οικιστής του πάνω Μασταμπά για πολλά χρόνια υπήρξε ο γιατρός Σταμάτιος Ρολόγης. Σε στρατιωτικό χάρτη του 1925 σημειώνεται κάτοψη του οικισμού, περίπου η ίδια με αυτήν του Wilkinson του 1850, ενώ νοτιότερα σημειώνεται με μεγάλα γράμματα η Έπαυλις Ρωλόγη.

   Μέσα στη δεκαετία του 1950 αρχίζουν σιγά-σιγά να χτίζονται κάποιες κατοικίες κυρίως στους άξονες της Κονδυλάκη και της Χατζημιχάλη Γιάνναρη. Σε μια αεροφωτογραφία της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού του 1960 βλέπουμε ότι τα νέα κτίσματα μετά βίας φτάνουν τα 30.

 Στη δεκαετίες του 1960 και 1970 η οικοδομική δραστηριότητα αυξάνεται, αλλά όχι δραματικά. Σε φωτογραφία περίπου του 1970 βλέπουμε ότι η δομημένη επιφάνεια του Μασταμπά είναι ακόμη ελάχιστη σε σχέση με τη μη δομημένη.

 Ο οικοδομικός οργασμός των δεκαετιών του 1980 και 1990 και η αβελτηρία των δημοτικών αρχόντων εκείνης της περιόδου είχε το αποτέλεσμα που βλέπουμε στην πρόσφατη φωτογραφία που παρατίθεται ασχολίαστη

Ο Μασταμπάς σήμερα (Ιούνιος 2014).