ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΞΕΝΟΥΔΑΚΗΣ (1816;−1888)

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Εμμ. Γ. Χαλκιαδάκη

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΞΕΝΟΥΔΑΚΗΣ  (1816;−1888)

Ο Γεώργιος Ξενουδάκης ήταν ένας ευπατρίδης με Σφακιανή καταγωγή, ο οποίος έζησε τον 19^ο αιώνα. Παρά το σπουδαίο του έργο και τη μεγάλη του προσφορά στα Σφακιά και στην πατρίδα γενικότερα, η σκόνη της λήθης είχε καλύψει το όνομά του και την προσωπικότητα που υπήρχε πίσω απ’ αυτό. Πέρα από ευάριθμους συμπατριώτες του ουδείς θυμόταν ποιός ήταν και τί έργο είχε επιτελέσει.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ηρόδοτος» ογκώδης τόμος 438 σελίδων, γραμμένος από τον ιστορικό Εμμανουήλ Γ. Χαλκιαδάκη. Ο κ. Χαλκιαδάκης είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, είναι διδάκτωρ ιστορίας του ΑΠΘ και ακολουθεί μια πολλά υποσχόμενη ακαδημαϊκή καριέρα έχοντας ήδη διδάξει σε πολλά ανώτερα και ανώτατα ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού. Ασχολήθηκε με τον Γ. Ξενουδάκη ύστερα από παρότρυνση του κ. Νίκου Γ. Νταμπακάκη, ο οποίος με τη σειρά του προσπαθεί εδώ και χρόνια να κρατήσει άσβεστη τη μνήμη του μακρινού του προγόνου.

Το βιβλίο είναι προϊόν εξαντλητικής έρευνας και παρακολουθεί τη ζωή και τη δράση του Ξενουδάκη από τη γέννησή του στην Ίμβρο Σφακίων κατά την τριετία 1816-1818 μέχρι τον θάνατό του  στην Αθήνα το 1888. Κατά το 1824 αιχμαλωτίσθηκε με όλη την οικογένειά του και μεταφέρθηκε στα σκλαβοπάζαρα της Αιγύπτου απ’ όπου ήταν ο μόνος που σώθηκε και ήλθε στην Ελλάδα το 1832. Υπό την προστασία του Καποδίστρια πραγματοποίησε τη βασική του εκπαίδευση και στη συνέχεια γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Νεοσύστατου Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρέπει να σημειωθεί ότι υπήρξε ο πρώτος Κρητικός φοιτητής της Νομικής Σχολής. Το 1841 κατέβηκε στην Κρήτη για να πάρει μέρος στη σχεδιαζόμενη από τους αδελφούς Χαιρέτη επανάσταση του 1841. Μετά το ατυχές τέλος της επανάστασης επανήλθε στην Αθήνα, όπου από το 1845 άσκησε με επιτυχία το επάγγελμα του δικηγόρου Αθηνών. Πρωτοστάτησε στην ίδρυση από τους Κρήτες πρόσφυγες το 1844 του δήμου Αδάμαντα Μήλου και αργότερα εκλέχτηκε βουλευτής Κρητών του ίδιου δήμου. Ως βουλευτής αγωνίστηκε με δυναμισμό για το Κρητικό Ζήτημα και για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, μάλιστα οι λόγοι του εκδόθηκαν σε αυτοτελές τομίδιο. Επίσης, για την προώθηση του Κρητικού Ζητήματος περιόδευσε, με δικά του έξοδα, επί δύο μήνες στην Ευρώπη και έστειλε πολλές επιστολές σε διακεκριμένες προσωπικότητες.

Όμως εκείνο για το οποίο άφησε αγαθή μνήμη στους συμπατριώτες του Σφακιανούς είναι η συνεχής και επίμονη προσπάθειά του στην εκπαίδευσή τους. Αντιλαμβανόταν ότι, εκτός από τα όπλα, η εγγραμματοσύνη ήταν βασικό εφόδιο για την απελευθέρωση και για την προκοπή της πατρίδας. Έτσι αφιερώθηκε σ’ αυτόν τον σκοπό βοηθώντας τους μικρούς του συμπατριώτες να προχωρήσουν στα γράμματα. Με τη διαθήκη του άφησε μοναδικό κληρονόμο της μεγάλης του περιουσίας την Επαρχία Σφακίων. Με το κληροδότημα που συνέστησε χτίστηκαν σχολεία σχεδόν σε όλη την επαρχία Σφακίων. Αναφέρω ενδεικτικά τα χωριά στα οποία χτίστηκαν σχολεία: Ίμβρος (η γενέτειρά του), Αγία Ρουμέλη, Ανώπολη, Αράδαινα, Ασκύφου, Βουβάς, Καλλικράτης, Κολοκάσια, Κομητάδες, Λιβανιανά, Λουτρό, Πατσιανός, Σκαλωτή, και Χώρα Σφακίων στην οποία, εκτός από Δημοτικό, χτίστηκε και Γυμνάσιο και Οικοτροφείο. Πέρα όμως από την κατασκευή των σχολείων, για χρόνια οι μισθοί των δασκάλων καλύπτονταν από το Κληροδότημα Ξενουδάκη.

Ενδεικτικό του βάθους της έρευνας στην οποία επιδόθηκε ο Μ. Χαλκιαδάκης, προκειμένου να συγγράψει τη μελέτη του για τον Ξενουδάκη, είναι το γεγονός ότι μεγάλο μέρος του βιβλίου καλύπτουν τα τεκμήρια, οι πηγές και η βιβλιογραφία.

Νομίζω ότι ο μεγάλος Ευεργέτης των Σφακίων Γ. Ξενουδάκης βρήκε επιτέλους στο πρόσωπο του Εμμανουήλ Γ. Χαλκιαδάκη τον άξιο βιογράφο του.

Γιάννης Ζ. Ππαπιομύτογλου

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρεθεμνιώτικα Νέα, φ. 26/11/2019).

ΤΙΤΟΣ ΠΕΤΥΧΑΚΗΣ (Μέρος Α΄)

Ο Τίτος Πετυχάκης

και οι εκλογές της 25 Οκτωβρίου 1925

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Η δαχτυλιδοσφραγίδα του Τ. Πετυχάκη

Οι τελευταίες δημοτικές εκλογές στην Κρήτη έγιναν την 1^η Μαΐου 1911 στους τρεις αστικούς της Κρήτης (Χανιά, Ρέθυμνο, Ηράκλειο) και στις 26 Ιουνίου 1911 στους πολυπληθείς αγροτικούς. Στις ελληνικές δημοτικές εκλογές του 1914 δεν μετείχε η Κρήτη, παρά το γεγονός ότι είχε ήδη ενωθεί με την Ελλάδα. Αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα από το 1914 μέχρι το 1925 δεν έγιναν δημοτικές εκλογές, λόγω της ανώμαλης πολιτικής κατάστασης, που επικρατούσε καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας. Στο Ρέθυμνο, όπως έχουμε δει σε προηγούμενα δημοσιεύματά μας, δήμαρχος μέχρι το 1918 ήταν ο Τουρκορεθεμνιώτης Χουσεΐν Βακογλάκης. Στο διάστημα 1918 μέχρι 1925 είχαμε τρεις διορισμένους δημάρχους: Τον Μιχαήλ Ν. Παπαδάκη, τον Παντελή Μ. Πετυχάκη και τον Μενέλαο Μ. Παπαδάκη[1].

Οι εκλογές της 25 Οκτωβρίου 1925

Έτσι φτάνουμε στο 1925, οπότε προκηρύσσονται σε όλη την Ελλάδα δημοτικές εκλογές για τις 25 Οκτωβρίου, αφού είχαν προηγηθεί αρκετές αναβολές και υπαναχωρήσεις. Στην κυβέρνηση βρίσκεται ο Θεόδωρος Πάγκαλος, που ανήλθε στην εξουσία αφού ανέτρεψε την κυβέρνηση Ανδρέα Μιχαλακόπουλου. Για τις κοινοτικές εκλογές, που κανονικά θα έπρεπε να γίνουν μαζί με τις δημοτικές, οι εφημερίδες της εποχής δεν αναφέρουν ούτε λέξη. Πιθανώς δεν έγιναν, αλλά και αν έγιναν, ο θεσμός των αγροτικών δήμων (κοινοτήτων) είχε εντελώς απαξιωθεί τόσο στα μάτια του πολιτικού κόσμου όσο και του λαού, ώστε οι εφημερίδες δεν θεώρησαν σκόπιμο να γράψουν κάτι γι’ αυτές.

Οι δημοτικές εκλογές έγιναν σύμφωνα με τον νόμο ΔΝΖ του 1912 «Περί συστάσεως Δήμων και Κοινοτήτων» για την εκλογή δημοτικών και κοινοτικών αρχών σε 37 δήμους και 4243 κοινότητες. Στους δήμους με πληθυσμό μέχρι 30.000 κατοίκους, όπου συγκαταλεγόταν και το Ρέθυμνο, προβλεπόταν οι εκλογή τριών Παρέδρων[2] και 18μελούς Δημοτικού Συμβουλίου. Στις κοινότητες μέχρι 1000 κατοίκους εκλεγόταν 5μελές Κοινοτικό Συμβούλιο.

Στον δήμο Ρεθύμνης, παρά την αρχική διστακτικότητα, υπήρξε τελικά πληθώρα υποψηφίων δημοτικών συμβούλων, οι οποίοι πλαισίωσαν τους συνδυασμούς των δύο υποψηφίων δημάρχων: Του Τίτου Στυλ. Πετυχάκη (1874–16/8/1966) και του γιατρού Θεμιστοκλή Δ. Μοάτσου (1868–24/3/1952) [3]. Ο Τίτος Πετυχάκης κατέβηκε στις εκλογές ως βενιζελικός φιλελεύθερος και στόχευε στους βενιζελικούς ψηφοφόρους, στους οποίους περιλαμβάνονταν και η πλειονότητα των Μικρασιατών προσφύγων [Εικ. 3]. Ο μετριοπαθής Θεμ. Μοάτσος κατέβηκε ως υπερκομματικός υποψήφιος, έχοντας στον συνδυασμό του πρόσωπα από όλες τις πολιτικές παρατάξεις [Εικ. 4].

Τον Οκτώβρη του 1925, που διενεργούνται οι δημοτικές εκλογές, στο Ρέθυμνο κυκλοφορούσαν τρεις εφημερίδες, όλες εβδομαδιαίες: Η Κρητική Επιθεώρησις, η Δημοκρατία, και η Αστραπή. Η Κρητική Επιθεώρησις, ως ακραιφνώς βενιζελική εφημερίδα, υποστηρίζει τον υποψήφιο της βενιζελικής παράταξης Τίτο Πετυχάκη. Η Δημοκρατία του Νίκου Ανδρουλιδάκη υποστηρίζει τον Θ. Μοάτσο, αφού και ο ίδιος ο Ανδρουλιδάκης είναι υποψήφιος δημοτικός σύμβουλος αυτού του συνδυασμού . Και η εφημερίδα Αστραπή του Στυλ. Δρακάκη υποστηρίζει τον συνδυασμό του Θ. Μοάτσου. Παρά το σύντομο της προεκλογικής περιόδου, που στην ουσία δεν διήρκεσε πάνω από δύο εβδομάδες, υπήρξε ένταση και οξύτητα στον προεκλογικό αγώνα [Εικ. 5].

Τελικά δήμαρχος εξελέγη ο Τίτος Πετυχάκης με ποσοστό 62%. Από τον συνδυασμό του εξελέγησαν και οι τρεις Πάρεδροι, δηλαδή ο Ιωάννης Γκρίτσος, ο Ιωάννης Κ. Δετοράκης και ο Ιωάννης Δερμιτζάκης. Από την πλειοψηφία εξελέγησαν δώδεκα δημοτικοί σύμβουλοι και από τη μειοψηφία έξι [Εικ. 6.

Ο δήμαρχος Τίτος Στυλ. Πετυχάκης

Ο Τίτος Πετυχάκης γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1874 όπου τελείωσε το Δημοτικό και το λεγόμενο τότε Ελληνικό σχολείο. Το 1888 μετέβη στην Αθήνα, όπου τελείωσε το Γυμνάσιο και γράφτηκε στη Νομική Σχολή της οποίας ανακηρύχθηκε διδάκτωρ το 1897.

Από το 1899 μέχρι το 1909 άσκησε τη δικηγορία στο Ρέθυμνο και στη συνέχεια διορίστηκε Ειρηνοδίκης Βάμου μέχρι το 1916, οπότε προάχθηκε σε Πρωτοδίκη Χανίων και παρέμεινε στα Χανιά μέχρι το 1924, που επανήλθε ως δικηγόρος στο Ρέθυμνο. Από το 1899 και μέχρι τον θάνατό του υπήρξε πιστός οπαδός του Ελευθέριου Βενιζέλου, γεγονός αποφασιστικό στην επιλογή του ως υποψηφίου των Φιλελευθέρων σε αλλεπάλληλες δημοτικές εκλογές του Ρεθύμνου.

Έμελλε να αποδειχθεί ο μακροβιότερος εκλεγμένος δήμαρχος του Ρεθύμνου αφού ξεπέρασε τα είκοσι χρόνια στο αξίωμα αυτό. Εκτός από τις εκλογές του 1925 κέρδισε και αυτές του 1929 και του 1934 και παρέμεινε στο αξίωμα του δημάρχου μέχρι τον Αύγουστο του 1950 με μια τριετή διακοπή κατά τα χρόνια της Γερμανοκατοχής.

Το έργο της 1^ης τετραετίας (1925-1929)

Το όνομά του Τίτου Πετυχάκη συνδέθηκε με αρκετά και αξιόλογα έργα του Ρεθύμνου, όμως

εκείνο για το οποίο έμεινε στη μνήμη των Ρεθεμνιωτών ήταν η θεαματική αύξηση του πρασίνου στο Ρέθυμνο και ιδιαίτερα η δημιουργία στα πρώην μουσουλμανικά νεκροταφεία Δημοτικού Κήπου έκτασης 26 στρεμμάτων, εντυπωσιακού για μια μικρή επαρχιακή πόλη όπως ήταν τότε το Ρέθυμνο. Ο Κήπος σχεδιάστηκε από τρεις μηχανικούς (Φωτιάδης, Λαμπάκης, Ανδρεάδης) και έναν γεωπόνο (Παπαπολυχρονίου). Φυτεύτηκε με χιλιάδες δένδρα και θαμνώδη φυτά όχι μόνο ενδημικά, αλλά και άλλα πολλά που έφερε από την Ιταλία, τη Γαλλία, την Αίγυπτο κ.ά. μέρη. Επίσης φυτεύτηκαν με πεύκα οι λόφοι νότια της πόλης και το κάστρο της Φορτέτσας. Ο δημοτικός κήπος του Ρεθύμνου για αρκετά χρόνια θεωρούνταν ο καλύτερος επαρχιακός κήπος της Ελλάδος και μάλιστα βραβεύτηκε το 1945 από την Ακαδημία Αθηνών [Εικ. 8].

Άλλα σημαντικά έργα της πρώτης θητείας του Τίτου Πετυχάκη ήταν:

·    Καλύφθηκε το 1927 ο χείμαρρος «Καμαράκι», που ταλαιπωρούσε συχνά την πόλη με πλημύρες και καταστροφές [Εικ. 9].
·     Καταρτίστηκε για πρώτη φορά σχέδιο πόλης και με βάση αυτό το σχέδιο διαπλατύνθηκαν δρόμοι και πλατείες, όπως η πλατεία που φέρει το όνομά του στον Πλάτανο [Εικ. 10].

·   Παραχωρήθηκε δημοτικό οικόπεδο έκτασης εννέα στρεμμάτων για την ανέγερση Γυμνασίου.

·    Παραχωρήθηκε δημοτικό οικόπεδο έκτασης 1000 τ.μ. για την κατασκευή απολυμαντικού κλιβάνου για την καταπολέμηση της φυματίωσης.

·      Κατασκεύασε πλήθος υπονόμων για την εξυγίανση της πόλης.

·    Με τη μετάκληση μουσικοδιδάσκαλου κατάρτισε φιλαρμονική με τα παιδιά του Ορφανοτροφείου.

Επί πλέον πραγματοποίησε και δεκάδες άλλα μικρότερα έργα, που δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν αναλυτικά εδώ.

Για τις υπόλοιπες δημαρχιακές θητείες του Τίτου Πετυχάκη θα ακολουθήσει και άλλο δημοσίευμα.

(Δημοσιεύθηκε στην εφημ. Ρέθεμνος την 19/10/2019)

---

[1] Για τους δημάρχους της περιόδου 1918-1925 βλέπε δημοσίευμά μου στην εφημ. Ρέθεμνος φ. 951/9-2-2019 και  στη διεύθυνση https://rethymniates.blogspot.com/2019/02/.

[2] Οι πάρεδροι ήταν κάτι σαν τους σημερινούς αντιδημάρχους. Ο θεσμός των παρέδρων καταργήθηκε το 1950 με τον νόμο 1454.

[3] Αρχικά υπέβαλε υποψηφιότητα και ο Στυλιανός Δρακάκης, εκδότης της εφημερίδας Αστραπή, όμως αμέσως μετά την απέσυρε.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΜΙΧ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ (ΔΑΝΔΟΛΟΥ)

ΟΙ  ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΙΧ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ (ΔΑΝΔΟΛΟΥ)

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

Ο Μιχάλης Παπαδάκης μου ήταν ιδιαίτερα αγαπητός. Μου άρεσε το χαμηλό του προφίλ, οι χαμηλοί του τόνοι και η διακριτικότητά του. Το “Λάθε βιώσας” του  Επίκουρου έβρισκε στον Μιχάλη την πλήρη εφαρμογή του.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν είχε ενδιαφέροντα και μάλιστα αυτά που λέμε ευγενή. Η συλλογή βιβλίων και περιοδικών, ο φιλοτελισμός,  η ποίηση, η ονοματολογία, η έκδοση περιοδικών και άλλες ήταν απασχολήσεις του ελεύθερου χρόνου του.

Τα τελευταία τριάντα χρόνια, που ασχολήθηκε με το θέμα της έκδοσης περιοδικών, εξέδωσε εννιά (9) τίτλους περιοδικών. Από αυτά τα τέσσερα τα τύπωσε κανονικά σε τυπογραφείο, ενώ τα υπόλοιπα τα δακτυλογραφούσε αρχικά σε γραφομηχανή και αργότερα σε υπολογιστή. Τα αναπαρήγαγε είτε σε φωτοτυπίες είτε σε εκτυπωτή και τα κυκλοφορούσε σε αριθμούς που κυμαίνονταν από δέκα μέχρι τριάντα αντίτυπα. Οι αριθμοί αυτοί βέβαια δεν ισχύουν γι αυτά που τύπωσε σε τυπογραφείο.

  Πρώτη του εκδοτική προσπάθεια ήταν το περιοδικό με τίτλο «Ο ΔΟΥΡΕΙΟΣ ΙΠΠΟΣ», που αργότερα έγινε «Ο ΔΟΥΡΕΙΟΣ ΙΠΠΟΣ ΤΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ». Εκδόθηκαν συνολικά 22 τεύχη με το πρώτο τον Γενάρη του 1985 και το τελευταίο (δηλαδή το 22^ο) τον Ιούλιο του 1989. Ήταν αυτό που λέμε περιοδικό ποικίλης ύλης, αφού -όπως λέει και ο υπότιτλός του- φιλοξενούσε κείμενα λογοτεχνίας, τέχνης και κριτικής. Γραφόταν σε γραφομηχανή και αναπαραγόταν σε τριάντα φωτοτυπημένα αντίτυπα. Στην εν λόγω έκδοση ο Μιχάλης, ως εκδότης, χρησιμοποιούσε το ψευδώνυμο «Ιδομενέας».   
  Το  δεύτερο περιοδικό που εξέδωσε ήταν «Ο ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ», του οποίου εκδόθηκαν συνολικά εννέα τεύχη με το πρώτο να κυκλοφορεί τον Μάρτιο του 1987 και το τελευταίο τον Ιούλιο του 1989. Έβγαινε σε είκοσι αντίτυπα δακτυλογραφημένα σε γραφομηχανή. Το πρώτο τεύχος ήταν αφιερωμένο στη στην πρώτη ελληνίδα φεμινίστρια, τη Ρεθεμνιώτισσα Καλλιρρόη Παρρέν-Σιγανού. Άλλα αφιερώματα ήταν: Ο Ερωτόκριτος, ο πεζογράφος Χρήστος Μαυρόπουλος, ο ποιητής Γιάννης Χρυσοστομίδης, ο Πολύβιος Τσάκωνας, η πιστόλα του Γιαμπουδάκη κ.ά.

       Το τρίτο στη σειρά περιοδικό ήταν το «ΣΚΑΝΔΑΛΙΟ». Ήταν έκδοση που απευθυνόταν κυρίως σε συλλέκτες καρτ-ποστάλ και παλαιών φωτογραφιών. Εκδόθηκαν συνολικά τρία τεύχη. Το πρώτο τεύχος ήταν αφιερωμένο στις καρτ-ποστάλ του Ρεθύμνου, το δεύτερο στον Ηρακλειώτη Τουρκοκρητικό φωτογράφο Behaeddin και το τρίτο στα 120 χρόνια της καρτ-ποστάλ. Έβγαινε και αυτό σε είκοσι αντίτυπα δακτυλογραφημένα σε γραφομηχανή.
            Το επόμενο περιοδικό ήταν τα «ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ». Πολλοί δεν γνωρίζουν ότι το περιοδικό αυτό, που είχε μια εξαιρετική πορεία σαν περιοδικό της ΙΛΕΡ, ήταν ιδέα και υλοποίηση του Μιχάλη Παπαδάκη. Τα δύο πρώτα τεύχη, το πρώτο το 1990 και το δεύτερο του 1991 ήταν εκδόσεις δικές του και περιλάμβαναν εκλεκτές συνεργασίες. Τυπώθηκαν στο τυπογραφείο Τυποσπουδή και ήταν το πρώτο περιοδικό του Μιχάλη που έβγαινε τυπωμένο σε τυπογραφείο. Στη συνέχεια η ΙΛΕΡ που εκτίμησε την παρουσία του περιοδικού ζήτησε και έλαβε δωρεάν τον τίτλο και συνέχισε την έκδοσή του για πολλά ακόμη χρόνια.

5      Εμείς οι βιβλιοθηκάριοι συγκαταλέγουμε τα ημερολόγια στα περιοδικά. Έτσι στην παρούσα παρουσίαση νομίζω ότι έχει θέση και το «ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ», που εξέδωσε ο Μιχάλης για το έτος 1994. Φέρει την ένδειξη «Τόμος 1», όμως δεν έμελλε να υπάρξει δεύτερος. Τυπωμένο σε 1000 αντίτυπα, και αυτό στο τυπογραφείο Τυποσπουδή με εξαιρετικές συνεργασίες. Πρόκειται για ένα μικρό τομίδιο μικρού σχήματος 100 σελίδων.

6          «ΤΟ ΚΡΗΣΦΥΓΕΤΟΝ», που είναι το έκτο στη σειρά, ήταν το περιοδικό στο οποίο ο Μιχάλης διοχέτευσε όλη του τη αγάπη για τη λεξικογραφία και την ονοματολογία. Κάθε τεύχος αναφέρεται σε λέξεις και τα παράγωγά τους, τους τύπους και τις περιπτώσεις που αυτές απαντώνται. Αναφέρω μερικές από τις λέξεις με τις οποίες καταπιάστηκε: Κατάρα, κουράδι, γάιδαρος, χαροκόπος, Φορτέτζα, Ρέθυμνο (το 2004 είχε 56 καταγεγραμμένους τύπους του ονόματος), οι μήνες, το κερί, η τηλεόραση, κ.ά. Είμαι σίγουρος ότι αυτή η αγάπη του για τις λέξεις τον οδήγησε στην επιλογή του τίτλου «Κρησφύγετον», αφού το πρώτο συνθετικό της λέξης είναι το ίδιο με του Κρητικού στην αρχαία ελληνική (Κρης=Κρητικός). Και αφού το περιοδικό λέγεται «Κρησφύγετον» τα τεύχη ονομάζονται κρύπτες, με πρώτη την Άνοιξη του 2001 και τελευταία την 41^η τον Φλεβάρη του 2008.

7     Στο επόμενο περιοδικό με το όνομα «ΔΑΝΔΟΛΕΙΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ» εγώ θα προσέθετα τη λέξη «ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΝ», επειδή ακριβώς πρόκειται για τριμηνιαία έκδοση, στην οποία ο Μιχάλης κατέγραφε τα βιβλία και περιοδικά που έφταναν στη βιβλιοθήκη του κατά το τρίμηνο που αφορά η έκδοση. Το πρώτο βγήκε τον Απρίλιο του 2005 και το τελευταίο 13^ο στη σειρά τον Μάρτιο του 2008. Επειδή ήταν περιορισμένου ενδιαφέροντος και απευθυνόταν σε πολύ λίγους, το έβγαζε σε μόλις πέντε αντίτυπα.

 

9     Το όγδοο περιοδικό ήταν η «ΑΓΟΝΗ ΓΡΑΜΜΗ». Βγήκαν τρία τεύχη. Το πρώτο το 2005, το δεύτερο το 2006 και το τρίτο το 2008. Στη συνέχεια το περιοδικό έγινε ιστολόγιο με το ίδιο όνομα, την ευθύνη του οποίου είχε ο Χαρίδημος Παπαδάκης. Επειδή ο τίτλος του περιοδικού παραπέμπει στην ακτοπλοΐα το editorial είναι προσαρμοσμένο ανάλογα.

         Τελευταίο του πόνημα στον τομέα των περιοδικών ήταν το περιοδικό «ΚΡΗΤΙΣΤΩΡ», δηλαδή του έδωσε το ίδιο όνομα με το ιστολόγιο που διατηρούσε στο διαδίκτυο. Το πρώτο και μοναδικό τεύχος (που το ονομάζει Αετοφωλιά) κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 2018, δηλαδή λίγο πριν φύγει από τη ζωή στις 23 Ιουνίου 2018, και είναι αφιερωμένο στα χωριά Άδελε, Πηγή, Λούτρα, και Μαρουλάς. Ο ίδιος, στο ιστολόγιό του, έγραψε για το γεγονός αυτό: Τον κυκλφορήσαμε και περιοδικό, τυπωμένο πια τον ΚΤΗΤΙΣΤΟΡΑ...

(Το παραπάνω κείμενο γράφτηκε για να παρουσιαστεί σε εκδήλωση αφιερωμένη στη μνήμη του Μιχ. Παπαδάκη (Δάνδολου), εκδήλωση που τελικά δεν κατέστη δυνατό να πραγματοποιηθεί).

ΜΙΑ ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

ΜΙΑ ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

ΣΤΗΝ ΑΡΙΘΜΟΔΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΡΟΜΩΝ ΤΟΥ

Η ονοματοδότηση και η αριθμοδότηση των οδών των πόλεων δεν ήταν πάντα αυτονόητη, όπως τη θεωρούμε σήμερα. Η πρώτη ονοματοθεσία και αριθμοδότηση των οδών εμφανίστηκε στην Ευρώπη τον 18^ο αιώνα. Με την ίδρυση των ταχυδρομείων και για τη διευκόλυνσή τους η ονοματοθεσία των αστικών δρόμων γενικεύθηκε. Το Ελληνικό Κράτος, κατά τη φάση της οργάνωσής του, υιοθέτησε το σύστημα τουλάχιστον στις μεγάλες πόλεις. Στην ονοματοθεσία των δρόμων των πόλεων συνήθως χρησιμοποιούνται ονόματα τόπων, γεγονότων και διακεκριμένων προσώπων.

Όσον αφορά στην αριθμοδότηση των κτισμάτων αριστερά και δεξιά των οδών, επικράτησε, σχεδόν παντού στη Δύση οι περιττοί (μονοί) αριθμοί  να τοποθετούνται αριστερά και οι άρτιοι (ζυγοί) δεξιά  κοιτώντας προς την κατεύθυνση προς την οποία οι αριθμοί ακολουθούν αυξητική φορά. Μόνο στη Ρωσία υιοθετήθηκε το αντίθετο σύστημα, δηλαδή αριστερά οι ζυγοί και δεξιά οι μονοί αριθμοί.

Στην Κρήτη η ονοματοθεσία των δρόμων έφτασε πολύ καθυστερημένα, μόλις στο τέλος του 19^ου αιώνα. Για την περίοδο της Βενετοκρατίας φυσικά δεν μπορεί να γίνει λόγος. Στους πολλούς χάρτες της εποχής σημειώνονται μόνο ορισμένα σημεία της πόλης, όπως π.χ. στην Εικ. 1, όπου σε ένα ωραίο σχέδιο του Fr. Basilicata έτους 1618 σημειώνονται, μεταξύ άλλων, η Μεγάλη Πόρτα, το λιμάνι, η κεντρική πλατεία (Piazza) και άλλα σημεία.

Και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας δεν είχαμε ονοματοθεσίες δρόμων λόγω της άρνησης ή της αδυναμίας του Οθωμανικού Κράτους να εκσυγχρονιστεί και να υιοθετήσει καινοτομίες προερχόμενες από την Ευρώπη. Έτσι σε σχέδιο του 1850 του Βρετανού G. Wilkinson (Εικ. 2) βλέπουμε μια κατάσταση παρεμφερή με εκείνη της περιόδου της Βενετοκρατίας. Σημειώνονται πάλι ελάχιστα σημεία της πόλης, αλλά κανείς δρόμος δεν φέρει όνομα.

                Και φτάνουμε στο σωτήριο (κυριολεκτικώς) έτος 1898. Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής μετά από συνεχείς επαναστάσεις και ποταμούς αιμάτων των Κρητικών, αποφάσισαν να δώσουν επιτέλους λύση στο Κρητικό Ζήτημα. Έδωσαν στην Κρήτη αυτονομία και έστειλαν τους στόλους τους να επιβάλουν την απόφασή τους. Έτσι, για την τήρηση της τάξης, την προσωρινή διοίκηση ανέλαβαν: στα Χανιά οι Ιταλοί, στο Ρέθυμνο οι Ρώσοι, στο Ηράκλειο οι Άγγλοι και στο Λασίθι οι Γάλλοι.

                Στο Ρέθυμνο ορίστηκε διοικητής ο Ρώσος συνταγματάρχης Θεόδωρος δε Χιόστακ, ο οποίος άσκησε τη διοίκηση με διατάγματα (Ημερήσιες Διατάξεις)[1] από τον Οκτώβρη του 1898 μέχρι τον Ιούλη του 1899. Μια από τις πρώτες Ημερήσιες Διατάξεις, η αριθ. 6, (Εικ. 3) αναφέρεται στην ονοματοδοσία και αριθμοδότηση των οδών του Ρεθύμνου.

Το γεγονός ότι η σχετική Διάταξη είναι από τις πρώτες που εκδόθηκαν σε σύνολο 244 δείχνει τη μεγάλη σημασία που έδινε η Ρωσική Διοίκηση στο θέμα αυτό. Σύμφωνα με τη Διάταξη αυτή, ανατέθηκε σε Ρώσους αξιωματικούς να εκπονήσουν τοπογραφικό σχέδιο και να προχωρήσουν στην ονοματοθεσία των οδών και την αριθμοδότηση των σπιτιών της πόλης. Επικεφαλής του έργου τέθηκε ο υπολοχαγός Μ. Ρουτκόφσκι και το έφερε σε πέρας μέσα στο 1898 (Εικ. 4). Το σχέδιο Ρουτκόφσκι δεν φέρει ονόματα δρόμων, παρότι ταυτόχρονα είχε γίνει η ονοματοθεσία, όπως αναφέρει η Ημερήσια Διάταξη που προαναφέρθηκε. Ίσως το τοπογραφικό διάγραμμα να συνοδευόταν από κατάλογο των ονομάτων των οδών, όμως αυτό δεν διασώθηκε. Για το σχέδιο Ρουτκόφσκι και για τη διάσωσή του από τον Ιωσήφ Κοβάλσκι[2], έχουν γράψει παλαιότερα οι συμπολίτες Γιάννης Σπανδάγος[3] και Αριστόδημος Χατζηδάκης[4].

Το σχέδιο Ρουτκόφσκι, με ονομαστικό κατάλογο των ονομάτων των οδών, δημοσίευσε λίγο αργότερα το 1905 ο Ιταλός Giuseppe Gerola στο μνημειώδες τετράτομο έργο του Monumenti Veneti nell’ isola di Creta. Συγκεκριμένα τις σελίδες 28 και 29 του πρώτου τόμου καταλαμβάνει το σχεδιάγραμμα Ρουτκόφσκι και από κάτω παρατίθεται ο κατάλογος των οδών (Εικ. 5). Ενδιαφέρον είναι να δει κανείς ποιά ονόματα επέλεξαν οι Ρώσοι για να ονοματοδοτήσουν τους δρόμους του Ρεθύμνου. Βλέπουμε ότι επί συνόλου 70 ονομάτων 20 είναι ρωσικής προέλευσης, π.χ. Τσάρου, Σκρυδλώφ, Ρώσων, Κανλίν, Χιόστακ, Κουτσερόφσκι, Ουραλίων κ.ά. Άλλη ομάδα είναι αυτή με ονόματα χωριών και μονών του νομού Ρεθύμνης όπως, Μέσης, Πηγής, Περάματος, Αμαρίου, Ρουστίκων, Αρκαδίου, Ασωμάτων και Πρέβελη. Άλλη ομάδα είναι αυτή με τοπωνύμια της πόλης: 

Επισκοπής, Εκκλησίας, Τειχών, Φυλακών, Λουτρών, Σχολείων ή με επίθετα χαρακτηρισμού των οδών, όπως:  Στενή, Ωραία, Καθαρά, Έρημος κ.ά. Κάνει εντύπωση η ολοσχερής απουσία ονομάτων Κρητών χριστιανών, που πιθανότατα οφείλεται στο φόβο αντίδρασης του μουσουλμανικού στοιχείου.

Πολλά χρόνια αργότερα (το 1998) ο αείμνηστος Γιάννης Σπανδάγος επαναδημοσίευσε[5] το σχέδιο Ρουτκόφσκι με χρώματα και πολλές πρόσθετες πληροφορίες με τα τότε ονόματα των δρόμων, αλλά παραθέτοντας παράλληλα και τα σημερινά (Εικ. 6).

Πέρα από την ονοματοθεσία των δρόμων και την αρίθμηση των κατοικιών, οι Ρώσοι ίδρυσαν, κατά τους πρώτους μήνες του 1899, το Προσωρινό Ταχυδρομείο Ρεθύμνης απαραίτητο επακολούθημα της ονοματοθεσίας και αρίθμησης των οικιών που προηγήθηκε. Με το θέμα του Ταχυδρομείου έχει ασχοληθεί ο Βασίλης Σιμιτζής με σχετικό δημοσίευμά του[6], απ’ όπου είναι και η Εικ. 7.

Μια πρωτοτυπία και μια πρωτιά του Ρεθύμνου

Η πρωτοτυπία του Ρεθύμνου, που αναφέρεται στον τίτλο του παρόντος δημοσιεύματος έγκειται στο εξής: Είδαμε στην αρχή ότι στην Ημερήσια Διάταξη αριθ. 6/6-10-1898 αναφέρεται επί λέξει: …ὡρίσθησαν τά ὀνόματα τῶν ὁδῶν, συγχρόνως δέ ἠριθμήθησαν καί ὅλαι αἱ οἰκίαι. Επομένως οι Ρώσοι αφού ονοματοθέτησαν τις οδούς της πόλης προχώρησαν στην αρίθμηση των οικιών. Τί το φυσικότερο από το να χρησιμοποιήσουν τον τρόπο και τη μέθοδο αρίθμησης που χρησιμοποιούσαν στην πατρίδα τους, δηλαδή στα δεξιά του δρόμου (κατά την αυξητική φορά των αριθμών) τοποθετήθηκαν οι περιττοί (μονοί) αριθμοί και στα αριστερά οι άρτιοι (ζυγοί). Έτσι βρέθηκε το Ρέθυμνο να χρησιμοποιεί αντίθετο σύστημα αρίθμησης από αυτό που χρησιμοποιεί η υπόλοιπη Κρήτη, η Ελλάδα και όλος ο δυτικός κόσμος.

Αλλά το Ρέθυμνο, εκτός από την πιο πάνω πρωτοτυπία, έχει και μια πρωτιά σε σχέση με τους υπόλοιπους νομούς της Κρήτης. Πριν ακόμη αρχίσει η περίοδος της Αυτονομίας της Κρήτης και πριν αναλάβουν τη διοίκηση οι Αρχές της Κρητικής Πολιτείας το Ρέθυμνο απόκτησε, πρώτο σε όλη την Κρήτη, δρόμους με ονόματα και σπίτια με αριθμούς.

---

[1]Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου (Επιμ.), Ημερήσιες Διατάξεις της Ρωσικής Διοίκησης στο Ρέθυμνο (Οκτώβριος 1898-Ιούλιος 1899), Ρέθυμνο, Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, 2007.

[2] Ο Ιωσήφ Κοβάλσκι ήταν Ρώσος εμιγκρές που έζησε πολλά χρόνια στο Ρέθυμνο, παντρεύτηκε τη Ρεθεμνιώτισσα Μελπομένη Μουσούρου και υπηρέτησε ως μηχανικός στον Δήμο Ρεθύμνης.

[3] Γιάννη Σπανδάγου, Μια πόλη μεταμορφώνεται: Το Ρέθυμνο στον 20^ο αιώνα, Ρέθυμνο 2003 και 2006.

[4] Αριστόδημου Χατζηδάκη, «Τα έργα των Ρώσων στο Ρέθυμνο» στο Η Ρωσική Παρουσία στο Ρέθυμνο, 1897-1909, Πρακτικά Συνεδρίου, Ρέθυμνο 2011.

[5] Ρέθυμνο 1898−1913: Από την Αυτονομία στην Ένωση, Ρέθυμνο, Ιστορικό & Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης, 1998.

[6] Βασίλη Σιμιτζή, «Το Ρωσικό Ταχυδρομείο στο Ρέθυμνο» στο Η Ρωσική Παρουσία στο Ρέθυμνο, 1897-1909, Πρακτικά Συνεδρίου, Ρέθυμνο 2011.